80.Сінаніміка стану дзеяслова.

81.Катэгорыя трывання, граматычныя значэнні закончанага і незакончанага трывання, спосабы ўтварэння. Трыванне дзеяслова – граматычная катэгорыя, якая выражае адносіны дзеяння ці стану да яго мяжфы. Закончанасці. Гэтая катэгорыя ахоплівае ўсе формы дзеясловаў. Адрозніваюцца два трыванні: закончанае і незакончанае. Дзеясловы закончага трывання выражаюць дзеяння,якое паказвае на яго вынік, закончанасць: падпісаць,адказаць, рашыць,зрабіць, накарміць.Гэтае дзеянне можа быць імгненнае, аднаразовае: стукнуць,глянуць, крыкнуць. Дзеясловы незакончанага трывання выражаюць працяглае,незакончанае дзеянне,якое паўтарецца,не дасягае пэўнай мяжы, выніку: пісаць, рашаць, карміць, лавіць, думаць, марыць, хадзіць,ісці,сумаваць,весяліцца.

Катэгорыі трывання знаходзіцца ў цеснай сувяязі з катэгорыяй часу: дзеясловы закончанага трывання маюць толкі формы проглага і будучага простага часу: напісаў,напішу,расказаў,раскажу,а дзеясловы незакончанага трывання – формы цяперашняга, прошалага і будучага складанага часу: пішу, пісаў, буду пісаць, рашаю, рашаў,буду рашаць. У большасці выпадкаў дзеясловы закончанага і незакончанага трывання,лексічнае значэнне якіх супадае, складаюць суадносныя трывальныя пары. Яны адрозніваюцца толкьі граматычна: расказаць – расказваць,напісаць – пісаць. Формы закончанага і незакончанага трывання могуць адрознівацца лексічным значэннем. Тады яны не ўтвараюць суадноснай пары: чытаць – перачытаць,пісаць – распісаць. Не ўсе дзеясловы могуць мць абедзве формы трывання. У мове ўжываюцца дзеясловы толкі закончанага: хлыпнуць,ускрыкнуць або толькі незакончанага трывання: апавядаць,адсутнічаць. Гэта так званыя няпарныя(аднатрывальныя) дзеясловы. Некаторыя дзесловы не маюць паказчыкаў трывання. Яны сумяшчаюць значэнне закончанага і незакончанага трывання: адрасаваць,арандаваць,гарантаваць, рапартаваць,ігнараваць, сіласаваць, даравацьабаяць, стартаваць. Такія дзеясловы называюць двухтрывальнымі. Значэнне трывання такіх дзеясловаў вызначаецца ў кантэксце.

82.Катэгорыя ладу. Катэгорыі ладу выражае адносіны дзеяння ці стану да рэчаіснасці. Дзеянне можа быць рэальным: рашаю,рашаў,буду рашаць ці не рэальным – пажаданым,неабходным, магчамам: рашай,рашаў бы. У залежнасці ад гэтага выдзяляюцца тры лады дзеяслова: абвесны,загадны і ўмоўны. Абвесны лад абазначае дзеянне(стан),якое працякае ў цяперашнім,прошлым ці будучым часе. Загадны лад выражае пабуджэнне да дзеяння: рашай,лічы, няхай рашае, няхай пішуць. Яно можа мець значэнне просьбы,загаду,наказу,закліку,парады, патрабавання, пажадання і адносіцца не толькі да якой-небудзь асобы,але і два неадушаўлёных прадметаў,якія ўяўляюцца як адушаўлёныя: Свяці ж ты,сонца, у маё век аконца. Умоўны лад абазначае дзеянне пажаданае ці магчымае,якое можа адбыцца толькі пры пэўных умовах: Каб да маіх год ды яшчэ здароўе,дык я табе тут горыварочаў бы.

83.Значэнне, формы і ўтварэнне абвеснага, загаднага і ўмоўнага ладу. Абвесны лад абазначае дзеянне (стан),якое працякае ў цяперашнім,прошлым ці будучым часе. Ён можа выражаць сцвяржэнне ці адмаўленне: касіў – не касіў, кашу – не кашу. У адрозненне ад умоўнага і загаднага ладу абвесны лад мае формы цяперашнега,прошлага і будучага часу: будую, будаваў, буду будаваць. Ніякім словам не заменіш шчырасць непадкупную вачэй. Абвеснаму ладу ўласцівы формы асобы і ліку: будую, будуеш, будуе, будуем; паклічу, паклічаш, паклічам.

Загадны лад выражае пабуджэнне да дзеяння: рашай,лічы,няхай рашае, няхай пішуць. Яно можа мець значэнне просьбы, загаду,наказу,закліку,парады,патрабавання,пажадання і адносіцца не толькі да якой-небудзь асобы, але і да неадушаўлёных прадметаў, якія ўяўляюцца як адушаўлёныя: Свяці ж ты,сонца, у маё век аконца. Загадны лад мае формы 2—й і 3-й асобы адзіночнага ліку,1,2,3-й асобы множнага ліку. Асноўнымі,тыповымі для загаднага ладу з’яўляюцца формы 2-й асобы адзіночнага ліку. Яны ўтвараюцца ад асновы цяперашняга ці будучага простага часу. Форма 2-й асобы адзіночнага ліку ўтвараецца з дапамогай канчатка –(-ы),на які звычайна падае націск:касі, грабі,скажы. Ненаціскны канчатак –і(-ы) ужываецца ў дзеясловых з прыстаўкай са збегам зычным у аснове і ненаціскным канчаткам у 10й асобе адзіночнага ліку: клікну – клікні, скончу – скончы, сохну – сохні. Дзеясловы біць, віуь, ліць, піць у 2-й асобе адзіночнага ліку загаднага ладу маюць форму бі,ві,лі,пі. Форма 2-й асобы адзіночнага ліку загаднага ладу можа заканчвацца на зычны: рэж,сып, глянь, стань,траць,вячэрай, рашай,шукай. Некаторыя дзеясловы,аснова будучага часу якіх заканчваецца на цвёрды зычны, у форме загаднага ладу маюць мяккі зычны: кінуць – кінь,сядуць – сядзь. Дзеясловы,у якіх у 1-й асобе адзіночнага ліку чаргуюцца зычныя б-бл, п-пл, в-ўл, у загадным ладзе маюць цвёрды зыны: плаўлю – плаў, пастаўлю – пастаў. Дзеясловы ўставай, прызнавай,давай, надзявай,спадзявайся ў форме загаднага ладу ўжываюцца з суфіксам –ва-,які адсутнічае ў аснове цяперашняга часу: устаю,прызнаю,даю,надзяю,спадзяюся. Дзеяслоў есці у загадным ладзе мае форму еш. Формы 20й асобы множнага ліку загаднага ладу ўтвараюцца ад форм 2-й асобы адзіночнага ліку з дапамогай постфікса –це: рашай – рашайце, чытай – чытайце,мый-мыйце. Формы 1-й асобе множнага ліку называюць яшчэ формамі сумеснага дзеяння. Яны выражаюць пабуджэнне да дзеяння,якое адносіцца і да гаворачай асобы, і форм адпавядаюць формам будачага простага часу абвеснага ладу: падумаем, прачытаем, пройдзем і формам цяпернага часу: маўчым,пішам, чытаем; другія – спецыфічныя для загаднага ладу: бярэм, вязем,кладзем, нясем. Для беларускай мовы характэрна форма загаднага ладу з канчаткам –ма,які ўжываецца толькі пасля зычных: рэжам,сыпма, кіньмаю Формы 1-й асобы множнага ліку могуць утварацца шляхам спалучэння часціцы давай(давайце) з дзеясловамі будучага часу ці інфінітывам ( апісальна): давай пагутарым,давай перанясём, давайце шукаць. Гэтыя фомы – аналічныя. Формы 3-й асобы алзіночнага і множнага ліку таксама аналітычныя. Яны выражаюцца спалучэннем часціцы няхай(хай) з формай цяперашняга ці будучага простага часу 3-й асобы адзіночнага або множнага ліку: няхай расце, няхай цвісце. Некаторыя дзеясловы не ўтвараюць форм загаднага ладу. Яны не выражаюць дзеяння,м якое адбываецца па волі, жаданні каго-небудзь:важыць “мець вагу”,выглядаць “мець выгляд”, каштаваць “мець цану”. Не ўтвараюцца формы загаднага ладу ад дзеясловаў магчы, хацець, балець, а таксама ад бехасабовых дзеясловаў: вечарэць, світаць, марозіць, цямнець.

Умомны лад абазначае дзеянне пажаданае ці магчымае, якое можа адбыцца толькі пры пэўных умовах: Каб да маіх год ды яшчэ здароўе, дык я табе тут горы варочай бы. Формы ўмоўнага ладу – аналітычныя. Яны ўтвараюцца шляхам далучэння да формы прошлага часу часціцы бы(б). Часціца бы(б) можа знаходзіцца ў любым месцы сказа пры дзеяслове ці пры іншых словах у сказе: Дзе б я ні быў далёка, у сэрцы ты жыла, знаёмая дарожка да роднага сяла. Часціца бы ўжываецца пасля слоў, якія заканчваюцца на зычны гук, а часціца б –пасля слоў, якія заканчваюцца на галосны гук. Дзеясловы ўмоўнага ладу змяняецца па родах і ліках, маюць фом=рмы трывання: дапамог бы, дапамагла б, маляваў бы, намяляваў,але не маюць форм часу і асобы. Асоба можа выражацца з дапамогай асабовых займеннікаў: Вам,вядома,цяжка мяне пазнаць. Я таксама вас ніколі не пазнаў бы. У сувязі з тым, што катэгорыя ладу выражае адносіныы дзеяння да рэчаіснасці,формы абвеснага,загаднага і ўмоўнага ладу знаходзяцца ў цеснай сувязі паміж сабою. У мове часам назіраюцца ўжыванне аднаго ладу ў значэнні другога. Умоўны лад можа выступаць у значэнні абвеснага для таго, каб перадаць пажаданне, просьбу,параду: С, як бы нам хацелася здабыць навекі мір для роднае краіны. Деясловы ўмоўнага ладу могуць мець значэнне,блізкае да загаднага ладу, тады яны перадаюць просьбу,параду, запрашэнне, прапанову: “А вы,мама, распрануліся б, пасядзлі б” Форма абвеснага ладу можа ўжывацца са значэннем загаднага, калі перадае пабуджэнне да выканання дзеяння: Бачым,ты астаешься тут, на месцы, так ужо вырашана. Часам формы загаднага ладу ўжываюцца ў значэнні абвеснага: “Цягніся зноў, а глуш такая!” – Антось Парэчча праклінае. Узначэнні ўмоўнага ладу ўжываецца інфінітыў,калі да яго далучаецца часціцы бы: Мне б самому пазнаць свет пуцінамі рознымі,хоць бы раз праплысці акіянамі грознымі.