78. Катэгорыя стану.

Граматычныя катэгорыі стану выражае адносіны паміж дзеяннем і суб’ектам дзеяння, а таксама паміж дзеяннем і аб’ектам дзеяннем. З улікам адносін паміж дзеяннем і яго ўтваральнікам вызначаюць два станы – незалежны і залежны. Дзеянне можа быць актыўна накіравана на які-небудзь прадмет або асобу (на аб’ект дзеяння): лаўлю рыбу,чытаю вершы, жну жыта. Дзеясловы, якія абазначаюць такое дзеянне,пераходныя і адносяцца да незалежнага стану. Формы незалежнага стану паказваць, што дзеянне ўтварае суб’ект, а назва суб’екта як вытворцы і носьбіта дзеяння перадаецца ў сказе формай назоўнага склону. У сказе пры дзеясловах незалежнага стану суб’ект выступае дзейнікам: Маю душу па-свайму ўразіла непаўторная прыгажосць,абаяльная сіла паэзіі – народнай і таму вялікай.

Дзеясловы залежнага стану абазначаюць дзеянне, утворанае граматычным аб’ктам і накіраванае на граматычны суб’ект. У сказах з формамі залежнага стану адносіны паміж суб\ектам і аб’ектам іншыя: утваральнік дзеяння – прадмет ці асоба,якія выступаюць у сказе ў ролі дапаўнення: Мы з маленства бачым самі, як пшаніцамі,жытамі, як аўсамі ды лянамі аздабляюцца палі. Дзеясловы залежнага стану ўтвараюцца толькі ад пераходных дзеясловаў з дапамогай постфікса –ся. Залежны стан утварае пасіўнаю (залежную) канструкцыю, у якой прадмет – дзейнік (аб’ект) не з’яўляецца ўтваральнік дзеяння, а прымае дзеянне іншага прадмета (залежыць ад яго) – суб’екта ў форме творнага склоную Такі творны называецца творным дзейнага прадмета(творным суб’екта): Пякучым болем сціснулася сэрца У такіх канструкцыях значэнне залежнасці праяўляецца вельмі выразна. Пры адсутнасці творнага дзейнага прадммета значэнне залежнасці аслабляецца або зусім знікае: Паляны расчышчаліся і штогод засяваліся. Дзеясловы залежнага стану ўжываюцца не часта ў беларускай мове. У залежных канструкцыях могуць ужывацца формы 3-й асобы дзеясловаў незакончанага трывання: Балота пакрываецца расой,буйныя,важкія кроплі прыгінаюць травінкі да зямлі. Дзеясловы залежнага стану суадносяцца з дзеясловамі незалежнага стану: рашацца – рашаць, адкрывацца – адкрываць, выконваліся – выконвалі, чаталіся – чаталі.

79.Асаблівасці граматычнага выражэння катэгорыі незалежнага, залежнага і зваротна-сярэдняга стану. Дзеянне можа быць актыўна накіравана на які-небудзь прадмет або асобу (на аб’ект дзеяння): лаўлю рыбу,чытаю вершы, жну жыта. Дзеясловы, якія абазначаюць такое дзеянне,пераходныя і адносяцца да незалежнага стану. Формы незалежнага стану паказваць, што дзеянне ўтварае суб’ект, а назва суб’екта як вытворцы і носьбіта дзеяння перадаецца ў сказе формай назоўнага склону. У сказе пры дзеясловах незалежнага стану суб’ект выступае дзейнікам: Маю душу па-свайму ўразіла непаўторная прыгажосць,абаяльная сіла паэзіі – народнай і таму вялікай.

Дзеясловы залежнага стану абазначаюць дзеянне, утворанае граматычным аб’ктам і накіраванае на граматычны суб’ект. У сказах з формамі залежнага стану адносіны паміж суб\ектам і аб’ектам іншыя: утваральнік дзеяння – прадмет ці асоба,якія выступаюць у сказе ў ролі дапаўнення: Мы з маленства бачым самі, як пшаніцамі,жытамі, як аўсамі ды лянамі аздабляюцца палі. Дзеясловы залежнага стану ўтвараюцца толькі ад пераходных дзеясловаў з дапамогай постфікса –ся. Залежны стан утварае пасіўнаю (залежную) канструкцыю, у якой прадмет – дзейнік (аб’ект) не з’яўляецца ўтваральнік дзеяння, а прымае дзеянне іншага прадмета (залежыць ад яго) – суб’екта ў форме творнага склоную Такі творны называецца творным дзейнага прадмета(творным суб’екта): Пякучым болем сціснулася сэрца У такіх канструкцыях значэнне залежнасці праяўляецца вельмі выразна. Пры адсутнасці творнага дзейнага прадммета значэнне залежнасці аслабляецца або зусім знікае: Паляны расчышчаліся і штогод засяваліся. Дзеясловы залежнага стану ўжываюцца не часта ў беларускай мове. У залежных канструкцыях могуць ужывацца формы 3-й асобы дзеясловаў незакончанага трывання: Балота пакрываецца расой,буйныя,важкія кроплі прыгінаюць травінкі да зямлі. Дзеясловы залежнага стану суадносяцца з дзеясловамі незалежнага стану: рашацца – рашаць, адкрывацца – адкрываць, выконваліся – выконвалі, чаталіся – чаталі.