Сабантуй бизәкләре

Татар халкының бу милли бәйрәме – Сабантуй – алдыннан һәр йортта тәмле-тәмле ризыклар пешә, чип-чиста итеп керләр юыла, ялт иттереп өйләр чистартыла. Ул көннәрдә һәркайда бәйрәм төсе, һәркемдә бәйрәм рухы була.

Дөньяда бер генә милләтнең дә шундый чал тарихлы бәйрәме юктыр. Без сабантуй турында борынгы болгар бабаларыбыздан калган риваятьләрдән дә укып беләбез. Алып батыр – шул сабантуй батыры бит инде ул! Халкыбызда көч-куәт ияләренә хөрмәт шул заманнардан бирле килә. Капка аша зур-зур ташларны чөйгән, бураны бер почмагыннан күтәрә алган, ат хәтле атны җилкәсенә атландырган баһадирга кем генә сокланмасын икән?! Мондый алып батырлар һәр авылда иң хөрмәтле кеше саналган.

Хәзер сабантуйны “милли бәйрәм” дип чикләп кую да дөрес булмас иде. Аны тугандаш халыклар – урыслар, чувашлар, марилар, удмуртлар да көтеп ала. Бәйрәм көнне, әйбәт киемнәрен киеп, алар күршедәге татар авылына юнәлә. Сабантуй түгәрәгендә без күп милләтләрнең милли киемнәрен күрәбез, җырларын һәм көйләрен ишетәбез. Сабантуйның күңеле иркен. Теләсә кайсы милләт кешесе аның ярышларында үзенең көчен сынасын, уеннарында осталыгын күрсәтсен!

Сабантуйлар кемнең генә күңелен җилкендерми икән дә, кемнең генә күңел кылларын чиертми икән! Югыйсә, бәйрәм барган урында ап-ак сакаллы бабайларның да, чит кеше очраганда, авызын яулык чите белән каплап сөйләшүче әбиләрнең дә, бала-чаганың да ыгы-зыгы килеп йөрүен ни белән аңлатасың?! Ул көннәрдә һәркем үзен өч-дүрт чакрым арадан чабыштан килгән аргамак хәлендә сизә. Күңеле белән каядыр ашкына. Хуш ис бөркеп торган болыннарны, елга буйларын, урман аланнарын әйләнгәч, үзенең балачагына яки яшьлегенә әйләнеп кайткандай була.

Яшь киленнәр бүләге – чиккән башлы сөлге бәйләнгән колга магниттай һәркемне үзенә тарта. Олысы да, кечесе дә аның мәйданына ашыга. Бәйрәмнең иң күңелле мизгелләрен, барыннан да бигрәк, татарча көрәшне күрми калырмын, дип борчыла. Яшел печәнлектә йөргән бозау хәтле тәкәнең әле хуҗасы табылмавын белгәч кенә тынычлана.

Менә мәйдан читендәге өстәл артына авылның мөхтәрәм картлары кереп урнаша. Болар – аксакаллар, мактаулы хөкемдарлар. Алар татарча көрәшнең бәхәсле очракларында үз сүзен әйтергә тиеш.

Уртага пәһлевандай егетләр кереп тула. Бераздан озын арканда тотынырга урын калмый. Баш судья көрәшчеләрне парларга аерып чыккач, китә тамаша!

Ниһаять, баш батыр билгеле! Дус-ишләре, аны күтәреп чөяр өчен, уртага ашыгалар. Менә тәкәсе белән бергә, чиккән башлы сөлгеләрен муенына урап, пәһлеван югары оча. Аннары ул, тәкәне муенына атландырып, мәйданда бер әйләнеш ясый да читкә чыга. Һәм ... гади тамашачы булып кала. Ә сабантуйның бәйгеләре – берсеннән-берсе кызык ярышлары дәвам итә әле.

(Нургали Бултовтан)

Нәүрүз – яңа елны каршылау бәйрәме

Татар халык календаренда март ае иң күркәм, матур айларның берсе булып санала. Чөнки ул озак заманнар яңа елның беренче ае булып йөргән. Аннан соң безнең як табигатендә аеруча гүзәл һәм хуҗалык итү ягыннан җаваплы чор булган яз фасылының башы нәкъ менә шушы айга туры килә.

Кояш календаре буенча яңа елның беренче көне итеп көн белән төннең тигезләшкән вакыты (хәзерге 21 нче март) исәпләнгән. Бу көнне Кояш зодиакның Хәмәл йолдызлыгына кергәнгә, айның үзенә дә “хәмәл” исеме биргәннәр. Татарлар аны “Нәүрүз ае” дип йөрткәннәр. Моның мәгънәсе “яңа ел ае” дигәнгә туры килә. Димәк, Нәүрүз – яңа елны каршылау бәйрәме, көн белән төн тигезләшкән чорга – 21 нче мартка туры килгән.

Язма чыганаклардан күренгәнчә, Казан татарлары XVIII гасыр азагында да әле Яңа ел бәйрәмен шул чорга (21 нче мартка) туры китереп бәйрәм иткәннәр. Бу хакта И.Георгиның 1799 нчы елда дөнья күргән “Россия дәүләтендә яшәүче барлык халыкларны тасвирлау” дигән китабында да әйтелә. Яңа елның беренче көнендә өйдән-өйгә йөреп нәүрүз әйтү һәм бүләк җыю йоласы киң таралган булган. Нәүрүзчеләр йорт хуҗаларына яңа елда саулык-иминлек, кырларга бай уңыш, мал-туарга мул үрчем теләгәннәр. Нәүрүз куплетлары, гадәттә, “Нәүрүз мөбарәкбад!” (“Яңа ел котлы булсын!”) дигән сүзләр белән тәмамланган.

Бәйрәм төрле җирдә төрлечә үткәрелгән. Күпчелек урыннарда укучы балалар – шәкертләр яки авылдагы башка балалар нәүрүз әйтеп йөрсә, икенче бер төбәктә аны олы кешеләр дә башкарган.

Нәүрүз такмаклары Ш.Мәрҗани һәм К.Насыйри тарафыннан язып алынганнар. Аларны фольклорчылар да теркәгән. Нәтиҗәдә нәүрүз такмаклары төрле вариантларда бастырып чыгарылган.

Казан ханлыгы Рус дәүләтенә буйсындырылганнан соң, яңа елны март аенда каршылау – Нәүрүз юкка чыга башлаган һәм аны христиан календаре буенча 1 нче гыйнварга күчергәннәр. Ә дини бәйрәмнәрне элеккечә, ислам календаре буенча билгеләү дәвам иткән. Шулай да кайбер чыганакларга караганда, татарлар Яңа елны XIX гасырга кадәр март аенда билгеләп үтә торган булганнар.

Онытылган күркәм традиция һәм гореф-гадәтләребез XX гасырның соңгы унъеллыгында яңадан торгызыла башлады. Казанда Нәүрүз бәйрәме тамашалары оештырыла. Тамашачылар Нәүрүзбикәне алкышлап каршы ала. Бу бәйрәм авылларга да үтеп керде. Бәйрәм шау-шулы тамашалары, ярминкәсе белән истә кала. Ул вәгазь, Коръәннән сүрәләр уку белән башлана. Нәүрүзбикә килгәч, Кыш бабай кыяфәтендәге Иске ел китеп бара. Халык алдында һәвәскәр җырчылар, биючеләр чыгыш ясый.

(Ш.Җәләлиев буенча)

Тәкъдим ителгән семинар темаларына чыгыш әзерләгез

• Татар халкының милли бәйрәмнәре

• Йолалар. Гореф-гадәтләр

Иҗади эш

Г. Кутуйның “Тапшырылмаган хатлар” әсәренә анализ ясагыз.