№3 Дәріс. Қазақстанның ежелгі тұрғындарының әлеуметтік қатынастары мен ұйымдары.

Мақсаттары мен міндеттері:

- Ерте темір ғасырындағы тайпалық одақтардың классификациясын және саяси-әлеуметтік тарихын жан-жақты талқылау

Жоспар:

Тас ғасыры кезеңіндегі әлеуметтік ұйымдар.

Қола дәуірі тайпаларының қоғамдық қатынастары.

Сақ тайпалық одағының қоғамдық құрылысы.

Ғұн, Үйсін, қаңлы тайпаларының әлеуметтік қатынастары.

Әдебиеттер тізімі:

1. Қазақстан тарихы. I-IV Т. Алматы, 1996-98

2. Қазақстан тарихы. Очерктер. Алматы, 1994.

3. Қазақтар 9 томдық анықтамалық т.1-9. Алматы , 1998.

4. Артықбаев Ж.О. қазақстан тарихы: Оқулық – хрестоматия. Астана, 2000.

5. Қазақстан тарихы: Көне заманнан бүгінге дейін (очерк) Алматы, 1995.

6. Қазақстан тарихы: Хрестоматия. Алматы, 1994

Сақ тайпалық одағының қоғамдық құрылысы және саяси тарихы. Тайпалық одақтарының орналасуы жөніндегі жазба деректер.

Көшпелі өмірге көшу негізі яғни намадизмге Қазақстан аумағында андроновтылықтар тайпасымен салынған. Андроновшылардың негізгі кәсібі – мал шаруашылығы болды.

Қазақстанның орталық, батыс және шығыс бөліктері негізінен дала алқабын құрайды, сондықтан ол негізінен мал шаруашылығын дамыту орталығы болды. Оңтүстік аудандарда негізінен егіншілік шаруашылығымен айналысты.

Сондықтан көшпелі мал шаруашылығын дамытудың негізгі факторлары – Қазақстанның табиғи және климаттық жағдайлары болды.

Көшпелі халықтардың тұрмысы және әдет – ғұрпы егіншілік аудандар тұрғындарынан ерекшеленіп тұрды.

Қазақстанның ежелгі тарихы – ол ең алдымен көшпелі тайпаларының, біздің заманға дейінгі ІІІ-ІІ мыңжылдықтарда Волга мен Алтай арасындағы далаларды меңгерген, көшпелі мал шаруашылығы, этникалық тайпалар тарихы немесе қазіргі тілмен айтқанда даланың ұлттық келбеті үшмыңжылдық тарихы жолында өзгеріп отырды.

Осы кезеңде темір табылған.

Біздің заманымызға дейінгі бірінші мыңжылдығында қазақ далалырында сақ көшпелі тайпалалардын пайда болу кезеңі.

Екі жарым мыңжыл бұрын иран патшасы Дарий І өзінің малайларына көрші атымен Бехистун деп аталатын ең биік шыңға ұзақ жазу жазуға бұйрық берді. Ол жазба жерден 105 метр қашықтықта болғандықтан оны оқу мүмкін емес еді. Дарий әрқилы оқиғалар, соның ішінде ежелгі Қазақстан аумағындағы оқиғалар туралы сыр шертеді. Онда Сырдарияның солтүстігінде өмір сүрген халықтар сақ деп аталған.

Жазбаша деректерге сүйенсек, олар қазіргі Қазақстанның барлық этникалық аумағын қамтып, бірнеше топқа бөлінген.

Сақтар құрамында жылнамашылар – тиграхауда (шошақ бөрік киетіндер) Жетісуды мекендеген сақтарды, Орта Азия мен Аралды мекендеген массагеттерді және даиларды, Орта Азия және оңтүстікті мекендеген (хаома ішімдігін дайындайтын) хаомавара сақтарын, алтын аңдаған грифтерінде сақшылық еткен, яғни Алтай және Шығыс Қазақстанды мекендеген аримаспа сақтарын, Орталық Қазақстанда исседондарды, шығыста – савроматтарды, савроматтардан кейін Геродот бойынша, Оңтүстік Оралды мекендеген аргипейлер және Қаратеңіз жағалауында қоныстаған парадарайя – немесе скифтерді (немесе парсылар оларды теңіз сақтары деп атаған) атайды.

Ежелгі грек және рим жылнамашылары Ұлы даланың көшпенділер әлеміне Қаратеңіз ерте ирандық көшпелі тайпаларының бірінің аталуы -–скифтер атауымен атаған. Ол туралы біз Геродоттың “Тарих”, Страбонның “География”, Плиний еңбектерінен білеміз.

Сақтар да, скифтер де және савроматтар да Дунай мен Хуанхэ аралығында қалыптасқан бір этномәдениеттік қауымдастықтың бөлігі.

Сақтар мен скифтер Ұлы даланың алғашқы, ежелгі әлемге кеңінен танымал, көшпенділері болды және оның ролін бағалау өте қиын. Қазіргі Иран аумағында орналасқан Лидия патшалығымен Парфия үшін, оңтүстік Түркмения мен Солтүстік Иран біздің заманға дейінгі І мың жыл бұрын шайқасқан Сақ патшасы Заринаның ерліктері туралы деректер сақталған. Бұл сақ эпопеясының бастамасы еді. Оның жалғасы парсы патшалары Кир мен Дарий І-нің сақтарға қарсы Окс (Амудария) және Яқсарт (Сырдария) “теңіздік” – яғни қаратеңіз жағалауын мекендеген сақтар (парадарайя) үшін әскери жорықтары болды. Орта Азиядағы сақтар тайпасы – массагеттер парсы иелігіне қарсылық білдірді.

Олар Қазақстан даласында және Орта Азияның Каспий теңізінің шығысын мекендеген. Кир Амударияны өтіп, осы жерде массагеттердің сұрапыл шабуылына ұшырап, толық талқандалған. Геродот, бұл шайқасты және Кирдың Томирис патшасы қолынан қаза табуын жете баяндай отырып, Томирис патшасы Кирдың шабылған басын “Сен қанға құмар едің, енді іш оны” деп қанды қапқа тастады деп сипаттаған.

Қазақстан аумағындағы сақ тайпалары одақтарының тарихы.

Көшпелі өмірге көшу негізі яғни намадизмге Қазақстан аумағында андроновтылықтар тайпасымен салынған. Андроновшылардың негізгі кәсібі – мал шаруашылығы болды.

Қазақстанның орталық, батыс және шығыс бөліктері негізінен дала алқабын құрайды, сондықтан ол негізінен мал шаруашылығын дамыту орталығы болды. Оңтүстік аудандарда негізінен егіншілік шаруашылығымен айналысты.

Сондықтан көшпелі мал шаруашылығын дамытудың негізгі факторлары – Қазақстанның табиғи және климаттық жағдайлары болды.

Көшпелі халықтардың тұрмысы және әдет – ғұрпы егіншілік аудандар тұрғындарынан ерекшеленіп тұрды.

Қазақстанның ежелгі тарихы – ол ең алдымен көшпелі тайпаларының, біздің заманға дейінгі ІІІ-ІІ мыңжылдықтарда Волга мен Алтай арасындағы далаларды меңгерген, көшпелі мал шаруашылығы, этникалық тайпалар тарихы немесе қазіргі тілмен айтқанда даланың ұлттық келбеті үшмыңжылдық тарихы жолында өзгеріп отырды. Осы кезеңде темір табылған.

Біздің заманымызға дейінгі бірінші мыңжылдығында қазақ далалырында сақ көшпелі тайпалалардын пайда болу кезеңі.

Екі жарым мыңжыл бұрын иран патшасы Дарий І өзінің малайларына көрші атымен Бехистун деп аталатын ең биік шыңға ұзақ жазу жазуға бұйрық берді. Ол жазба жерден 105 метр қашықтықта болғандықтан оны оқу мүмкін емес еді. Дарий әрқилы оқиғалар, соның ішінде ежелгі Қазақстан аумағындағы оқиғалар туралы сыр шертеді. Онда Сырдарияның солтүстігінде өмір сүрген халықтар сақ деп аталған.

Жазбаша деректерге сүйенсек, олар қазіргі Қазақстанның барлық этникалық аумағын қамтып, бірнеше топқа бөлінген.

Сақтар құрамында жылнамашылар – тиграхауда (шошақ бөрік киетіндер) Жетісуды мекендеген сақтарды, Орта Азия мен Аралды мекендеген массагеттерді және даиларды, Орта Азия және оңтүстікті мекендеген (хаома ішімдігін дайындайтын) хаомавара сақтарын, алтын аңдаған грифтерінде сақшылық еткен, яғни Алтай және Шығыс Қазақстанды мекендеген аримаспа сақтарын, Орталық Қазақстанда исседондарды, шығыста – савроматтарды, савроматтардан кейін Геродот бойынша, Оңтүстік Оралды мекендеген аргипейлер және Қаратеңіз жағалауында қоныстаған парадарайя – немесе скифтерді (немесе парсылар оларды теңіз сақтары деп атаған) атайды.

Ежелгі грек және рим жылнамашылары Ұлы даланың көшпенділер әлеміне Қаратеңіз ерте ирандық көшпелі тайпаларының бірінің аталуы -–скифтер атауымен атаған. Ол туралы біз Геродоттың “Тарих”, Страбонның “География”, Плиний еңбектерінен білеміз.

Сақтар да, скифтер де және савроматтар да Дунай мен Хуанхэ аралығында қалыптасқан бір этномәдениеттік қауымдастықтың бөлігі.

Сақтар мен скифтер Ұлы даланың алғашқы, ежелгі әлемге кеңінен танымал, көшпенділері болды және оның ролін бағалау өте қиын. Қазіргі Иран аумағында орналасқан Лидия патшалығымен Парфия үшін, оңтүстік Түркмения мен Солтүстік Иран біздің заманға дейінгі І мың жыл бұрын шайқасқан Сақ патшасы Заринаның ерліктері туралы деректер сақталған. Бұл сақ эпопеясының бастамасы еді. Оның жалғасы парсы патшалары Кир мен Дарий І-нің сақтарға қарсы Окс (Амудария) және Яқсарт (Сырдария) “теңіздік” – яғни қаратеңіз жағалауын мекендеген сақтар (парадарайя) үшін әскери жорықтары болды. Орта Азиядағы сақтар тайпасы – массагеттер парсы иелігіне қарсылық білдірді.

Олар Қазақстан даласында және Орта Азияның Каспий теңізінің шығысын мекендеген. Кир Амударияны өтіп, осы жерде массагеттердің сұрапыл шабуылына ұшырап, толық талқандалған. Геродот, бұл шайқасты және Кирдың Томирис патшасы қолынан қаза табуын жете баяндай отырып, Томирис патшасы Кирдың шабылған басын “Сен қанға құмар едің, енді іш оны” деп қанды қапқа тастады деп сипаттаған.

Кирдың өлімінен кейін Ахеменидтер империясын ылаң биледі. Сақтар өз тәуелсіздіктерін орнатты. Бірақ біздің заманға дейінгі 552 ж. билік басына Дарий І келіп, 519 жылы сақтарға қарсы жорыққа шықты.

Бірақ массагеттерге қарсы, Дарий І-ші бастаған келесі 518 жылғы жорық нәтижесіз болды. Міне, біздің ертедегі ата-бабаларымыздың жаугершілік пен құлдыққа қарсы, бостандық пен тәуелсіздік үшін күресінің бізге жеткен даңқты да, қайғылы беттері осындай.

Ежелгі Қазақстанның сақ және савромат тайпалары сол заманның әлемдік саясатында зор роль атқарды.

Батыс Қазақстан және Жайықты мекендеген савроматтар Қаратеңіздің скифтерімен көршілес қоныстап, олармен сауда саттық жүргізіп, әскери одақтар құрған. Сақтар мен савраматтар Орта Азия мемлекеттерімен Хорезм, Бактриямен өте ертеден тығыз байланыста болған. Ерте заманның көптеген тарихи оқиғаларына қатысқан Кир сақтармен тек шайқасып қана қоймай, олардың көмегімен де пайдаланған. (Мысалы, Лидия патшалығымен соғыста) Грек – парсы соғыстарында сақтар парсы жағында шайқасқан. Сақтардың атты әскері ерекше көзге түсті. Біздің заманнан 490 жыл бұрын Марафон шайқасында гректермен сақтар парсылардың әскери қатарында болды. Фермопил шайқасында да олар парсы патшасы Ксеркстің әскері қатарында спарталықтарға қарсы да күресті.

Сақтар Александр Македонский әскерімен де шайқ асты және Ахеменидтердің Ұлы Парсы мемлекетін талқандап, Үнді және Орталық Азияға жетті. Сақтар Макендонский әскерімен бірінші рет - Ахеменидтер әскері құрамында, олардың одақтастары және жалдамалы әскері ретінде кездесті.

Сақтар өздерінің әскери қасиеттерімен, әсіресе, атты әскер, жаяу әскер тактикасын меңгеру шеберлігімен белгілі болды. Олардың қарулары – садақ, найза, сауыт, мыс айбалта және жеңіл қалқаннан болды. Атты әскердің сауыт – сайманы негізінен сауыт және өмілдіріктен тұратын еді. Сақ әйелдері ерлермен бірге барлық шайқастарға қатысты және ерлерден еш қалмайтын еді. Сақтардың атты әскерін ежелгі гректер ең жақсы деп санаған. Мұндай әскер өте мықты және жеңімпаз. Сақтар өз шайқастарында атты әскерді негізгі күш ретінде жаудың дәл ортасынан шабуылдаушы күш ретінде пайдаланған.

Сақтар атты әскер мен жаяу әскерді өзара байланыстыра білді. Сырдариядан өтуге ұмтылғанда А.Макендонский санына ауыр жарақаттанған, ал Сырдария қалаларын қоршауда басынан және мойнынан ауыр жарақат алған. Бұл кезде сақтар Спитаменның басшылығымен Макендонияның Мараканд қазіргі Самарканд қаласын қоршауға алған. Александр асқан еңбекпен сақтар шабуылын тойтарды.

Сырдарияны мекендеген сақтар өз туәелсіздігін сақтап қалды. Шын мәнінде олар Македонскийдың Шығысқа жылжуын тоқтатты.

Сақтардың бір бөлігі, даи тайпасынан шыққан, немесе дақтар кейіннен, Александрдің Индияға жорығында, оның одақтастары болды. Біздің заманға дейінгі ІІІ ғасырға қарай Каспий маңайында, Батыс Қазақстанда билік сақтардың дақ тайпаларына көшті. Олар өздермен туысқан массагет тайпаларын, савроматтарды ығыстырып, үстемдігін орнатты.

Ал Жетісуда бұл кезеңде- мәдениеті сақ типтес тайпа – исседондықтар үстемдік етті. Қазақстан сақтары – арийлықтардың тікелей ұрпақтары. Сонымен бірге сақ дәуірдің басынан бастап ежелгі дала адамдарының бет әлпетінде өзгерістер бола бастады. Халықтың екі тобының араласуы басталды. Европеоид – Индоевропалықтардың немесе басқа ирандықтардың - Орталық Азияның шығыс бөлігіндегі монголдармен; және Шығыс Азия – алтай тілінің шығу Отаны, ал одан қазақ тілі жататын түркі тілдері тарайды. Сақтар дәуірі қола ғасырдан темір ғасырға – скифосақтайпалары ғасырына өту кезеңі болды. Қазақстанның ежелгі дала жұртының өмір сүру бейнесі күрт өзгере бастады. Көшпелі мал шаруашылығының дамуы - бұрын пайдаланылмаған кең байтақ дала алқаптарын шаруашылық айналымға енгізуге әкелді. Қара мал енді жылқымен алмастырыла бастады. Бұл көшу бағыт жолдарын ұзартуға және оларды жыл мерзіміне байланысты жасауға мүмкіндік берді..

Сақтар қоғамы бірыңғай болған жоқ, олардың арасында байлар мен кедейлер болды.

Сақ қоғамының сараланып жіктелуінің ең бір көрнекті. Мысалы Ыссық қорғанында - Алматы маңайында, ақ сүйектен шыққан жас сақ көсемінің сүйегі табылды (Алтын адам). Әскери қоғамның ең жоғарғы сатысында патшалар мен патшайымдар болған. Олардың қолында едәуір билік болған: яғни олар бейбітшілік пен соғыс мәселелерін, елшілер жіберу, одақтар жасасу, әскерді басқару мәселелерін шешкен. Көбінесе олар әйелдер болған және бұл деректер Қазақстан даласындағы әйелдердің ролінің зор екендігін дәлелдейді.

Сақтарда патша билігі – “халық жиналыстары” деп аталатын барлық ер адамдар - әскери тайпалық аристократия бағыт беретін шешімдермен шектелген. Осындай қоғамдық құрылым әскери демократия деп аталған. Әскердің мақұлдауын ала алмаған патшалар биліктерін жоғалтуы мүмкін еді. Мүлік теңсіздігі қоғамда әлеуметтік жікшілікті күшейткенмен, басты роль атқара алмады. Сақтарда - ақсүйек рулардан шыққандығы, жеке әскери ерліктері байлықтан жоғары бағаланды. Сақтар мен скифтердің материалдық мәдениетінің көптеген элементтері қазіргі халықтардың мақтанышы болды. Қазіргі киімнің негізін құрайтын ұзын шалбарлар мен қысқа шекпендер, сақтар мен скифтерден қалған. Сақтардың рухани мәдениеті мен діні туралы бізге бәрінен артық олардың қолынан шыққан өнер ескерткіштері айтып береді. Сақтардың құдай әлемі туралы көзқарастары арийлықтардың көзқарасына жақындығы сөзсіз.

Сақ өнері, сақ-скифтік аңдық стиль – сақтар дүниетанымының мифологияға кейіптелген бейнелеу өнері.

Сақ өнері - әлемдік мәдениеттің көрнекті құбылысы болып табылады. “Аң стилі” – бүкіл даланы және оның сыртына да кеңінен тарап, өзін жасаған халықты да озып кетті. Ыстықкөл, Бесшатыр қорғандарында молаларда аң стилінде жасалған алтын бұйымдар табылған. Әрине, сақтар көшпенділер өркениетін жеткізушілер болып табылады. Сауда жүргізген, себебі кең байтақ далаларда Қытай мен Қаратеңіз аралығында халықаралық транзиттік жол өтеді.

Сақтардың қолына Қытай жібегі, иран кілемдері түсіп тұрған, ал өз кезегінде олар басқа елдер мен халықтарға өздерінің мәдени және өнер жетістіктерін беріп отырған.

Сақтар қазақстанның кең байтақ даласында көше жүріп, ежелгі өркениетті көрші елдермен, тұрақты жерлер аудандармен қарым қатынаста болған. Экономикалық, саяси мәдени байланыс, яғни өзараықпалдастық және көшпенділер мен отырықшы өркениетінің өзара байланысын нығайтуға әкелді.

Үйсін және қаңлы мемлекеттері

Сақ салт дәстүрлерінің негізгі жалғастырушылары Жетісу үйсіндер мен Сырдария бойындағы және Жетьісудың оңтүстік Сырдариядағы қаңлы патшалығы, немесе қаңлылар біздің заманның ІІ ғасыр бұрын үйсіндер тайпасы Жетісуға Орта Азиядан келді. Біздің заманның ІІ ғасырға дейінгі кезеңде олар сақтарды басып алды және өздерінің “гуньмо” титулды билеушісі басқаратын иелік орнатты.

Үйсіндер Іле алқабында, Шу өзені, Талас өзендері бойында мекендеп, Қаңлылармен тұрған. Шығыста олардың көршілері ғұндар, оңтүстікте Ферғана болды. Үйсіндер туралы алғашқы деректер біздің заманымызға дейінгі ІІ ғасырда пайда болған.

Үйсін – 30 мың тұрғыны бар, 188 мың әскері оның ішінде 30 мың атты әскер және жаяу әскерлері бар көп халықты мемлекет.

Үйсіндер мемлекетінің аумағы кең - солтүстікте Балқашқа дейін, батыста Талас өзеніне дейінгі аралықты алып жатқан. Жоғарғы билік иесі Күнбек болған. Оның ордасы және мемлекет астанасы – бекіністері мен қорғаныстары бар қызыл алқап қаласы Чигучен болған. Үйсіндер ғұндарға қарсы қытайлықтармен одақ құрды, бұл Қытайдың олардың елдеріндегі ықпалын күшейтіп, жергілікті тұрғындардың наразылығын туғызды, әсіресе, қытайлықтардың таққа мұрагерлік ісіне кірісуі ерекше наразылық туғызды. Осындай таластар үйсіндер мемлекетінің екіге бөлінуіне әкеп соқты:

1. кіші күнбек;

2. ұлы күнбек билігі пайда болды.

Бұл оқиғалар біздің заманға дейінгі 64-51 жылдар аралығында орын алған. Бірақ, біздің заманымызға дейінгі 45-14 жылдары күнбек Цылими басқарып тұрған кездері – Үйсін мемлекетінің гүлдену кезеңі. Үйсіндердің күші мен құдіреті туралы, олармен одақтастық қатынастарға ұмтылуларына әулеттік некелер дәлел бола алады. Көптеген Қытай, Ғұнн ханымдары күнбектерге әйел болды. Қытай әулеттік жылнамасында үйсін мемлекетінің тарихы ІІІ ғасырға дейін жеткізілген.

Үйсіндер кезеңінен көптеген сол кездің тұрмыстық дәлелдері қалған: мысалы ағаштан, балшықтан жасалған дөңгелек – терең ыдыстар, жебенің темір ұштары, семсерлер, қанжарлар, түйреуіштер, қымбат тастардан жасалған әшекей бұйымдар: сырға, білезіктер, айналар.

Біздің заманымыздың ІІ ғасырға дейінгі қаңлы хандарының пайда болуы Орта Азиядан юэчжи тайпасының көшіп келуімен байланысты. Юэчжи тайпасы бұрынғы сақтар жерін үйсіндермен бөлісті. Біздің дәуір межесінде Қаңлы жерінде 600 мың жұрт мекендеген, оның 120-мыңы әскер, орталығы Битянь қаласы болған.

Қаңлы үйсін ығыстыруына ұшырап ғұндармен одаққа кірді. Олармен келісім әулеттік сабақтастық некесімен бекітілді. Шығыста үйсіндерден сақтана отырып, қаңлылар батыс көршілерімен Арал, Орта Азиямен байланысқа ерекше көңіл бөлді. Үйсіндер мен қаңлылардың өзіндік қасиеті, олардың қоғамдары классикалық көшпенділер де классикалық егіншілер емес еді. Үйсіндерде мал шаруашылығы егіншілікпен, ал көшпенділік өмір жартылай көшпенділікпен қабаттасып отырды.

Қоғамның бай мен кедейге бөлінуі, сақтардан гөрі үйсіндерде анығырақ білінеді.

Қытай «тарихының әкесі» Сыма Цянь үйсіндерде жылқының көбінің, әсіресе байларда 4-5 мыңға дейін жылқы болғанын айтады. Үйсіндер қоғамында құлдық та болған. Құлдықта тұтқындар болған. Үйсіндер ірі мал өсірушілер болған, негізінен жылқы өсірумен шұғылданған, ал қаңлылар егін шаруашылығымен көбірек шұғылданған. Олардың шаруашылығын мал және егін шаруашылығының кешенді түрі деп атауға болады. Олар мыс, қорғасын, қалайы, алтын шығатын кен орындарын зерттеп, темір балқытып одан қанжар, семсер, жебе ұштарын жасаған. Түрлі түсті тастардан және бағалы металдардан моншақ, сырғалар жасаған.

Қаңлылар жөнінде де осыны айтуға болады, олардың мәдениеті негізінен отырықшы егіншілердің мәдениеті. Қаңлылар қоныстарында шаруашылық қабырғалар мен суға толған орлар болған.

Біздің заманға дейінгі ІІ-І ғасырда Қаңлылар өз ақшаларын шеккен, қолданыста олардың өз теңгелері болған.

Алып кірпіш құрылыстар, күрделі сәулет өнері сарайлар кешендері, әдемі қабырғалық жазулар - көне қаңлылар патшалығының мәдениетінің жоғарғы деңгейде дамығанын көрсетеді. Олар Қытаймен, үйсіндермен, ғұндармен дипломатиялық қатынаста болған. Үйсіндердің қысымымен ғұндармен одаққа кіреді. Күшейіп алған соң батысқа бет бұрады, яғни солтүстік Кавказ, Солтүстік Қаратеңіз.

Бірақ Ұлы даладағы өмірдегі төңкеріс - түбегейлі дәуірлік оқиға – Шығыстан халықтың Ұлы қоңыс аударуы. Және бұл оқиға негізінен гұндармен, олар хунну, сюнну деген атпен де белгілі, байланысты.

Қазақстан территориясындағы Ғұндар және олардың әлем тарихындағы орны.

Орта Азияның даласында көшпенділердің алғашқы империясы біздің заманымызға дейінгі ІІІ ғасырда көшпелі ғұнн тайпалары (хунну, сюнну) одағының негізінде Ұлы даланың шығысында, Қазақстан мен шекаралас аймақта құрылған.

Ғұнн этнонимының тууы түсініксіз, бұл негізінен түркі тайпалары құраған саяси бірлестік болды. Ғұндар – монғол типтес нәсілге жататын тайпа, болжамдарға қарағанда алтай тілдер семьясындағы тілдердің бірінде сөйлеген.

Біздің заманымызға дейінгі иелері ІІІ ғасырда даланың толық Орта Азияның тау – даласының қожасы ғұндар болды.

Ғаламат мал табындары, сиыр, қой, ешкі, жылқы табындары далалықтардың басты байлығы болды.

Бейбітшілік кезінде ғұндар 24 рудың ақсақалдарының билігінде болды. Соғыс кезінде олар әскери жасақтар құрды және барлық билік ақсақалдар алқасы сайлаған билеуші – шаньюй қолында болды.

Біздің заманға дейінгі ІІІ ғасырдың аяғында ғұндар дәстүрлік қатынастардың дағдарысына ұшырады. Оның қорытындысы мемлекет құруға әкеп соқты.

Моденың ғұн қоғамына келуімен өзгерістер басталды. Моде өзінің басқаруына өз иеліктерінің орталығын қалдырды, ал шығыс және батыс иеліктеріндегі жерлерді өзінің жақын туыстарының ішінен басқарушыларға берді.

Моде әскерлері жеңіліс дегенді білмеді. Майдан даласында олар ІІІ отрядты құрады: орталық және екі қанаттағы, олардың әрқайсысы өз міндеттерін жақсы білетін. Тәртіп темірдей қатаң болды; біреуінің жіберген қателігі үшін, бірнешеуінің басын шабатын. Аз уақыт ішінде Моде әскерлері солтүстікте Байкалға дейін, батыста Түркістанға, шығыста Ляохэ өзеніне дейін, оңтүстікте Қытайға жетіп қалды.

174 жылы Моде әлі де күшті болып тұрған юэчжи тайпалардын мықтыларына қарсы жорыққа шығып, олардың батыс облыстарын және үйсіндерді басып алды. Ғұндар Қытайдың Хань империясы үшін нағыз апат болды. Көшпенділерге ешқандай тосқауыл бола алмады. Олар жақындаған кезде барлық жұрт бәрін тастап, бірден жасырынып үлгеретін еді. Тіпті Ұлы Қытай қабырғасы да оларды қорғай алмады.

Ғұндар әскерінің ұйымдастырылуы ондық жүйеге негізделді. “Төмен”ның басында төменбашы болды. Олар мындап, жүздеп, ондап саналды, барлық мылтық ұстауға жарамды ер адамдар осыған кірді. Атты әскерде аттардың түріне қарай анықталатын төрт аттар корпусы болды. Шаньюй ордабасы жеке гвардиямен жақсы күзетілді. Шаньюй әскері құрамында бағындырылған тайпалар отрядтары да болды. Әскердің ең жоғарғы бас қолбасшысы шаньюй болды, барлық мәселелерді сол шешетін еді.

Біздің заманымызға дейінгі 200 жылы Моде қытай әскері императормен қоса қоршап алды, бірақ жақын қашықтықтан соғысу тәсілін меңгермегендіктен және нашар қаруланғандықтан оны талқандай алмады.

Ғұндар өзінің стратегиялық мақсатына жетті – Орта Азияның, оңтүстік Сібірдің көшпенділерін бағындырды,. Ұлы Шығыс Түркістан арқылы Жібек Жолына бақылау қойды, Қытай ғұндарға алым – салық төлеп отырды. Дегенмен ғұндар мемлекеті құлдырауға ұшырады, сөйтіп, біздің заманымызға дейінгі 47 жылы бөлшектеніп ыдырады. Оңтүстік ғұндар басыда Қытай қорғаушылығымен шаньюй Хуханье тұрды, ал Солтүстікте оның інісі Чжи Чжи орта Азия тайпаларымен одақтасып батысқа қоныс аударды. Солтүстік ғұндар өздерінің Қытай мен Монғолдар қолдау көрсеткен оңтүстік туысқандарымен ұзаққа созылған қантөгіс күрестер жүргізді. Біздің заманымызға дейінгі ІІ ғасырдың екінші жартысында ғұндардың Шығыс Қазақстан мен Жетісуге көшуі басталды. Батыс Сібірдің угор тайпасымен бірге Жайық бойына, Каспий және Еділ даласына қоныс аударды.

Талқандаудан әзер аман қалған ғұндар ата мекендерін тастап біртіндеп батысқа қоныс аудара бастады. Бұл қозғалыс Қазақстан далалары арқылы өтті.

Қоныс аударудың екінші толқыны біздің дәуірдің І ғасырында басталды. Ол кезде солтүстік ғұндар батысқа қарай көшсе, кейбір тайпалар солармен одаққа кірсе, кейбірі кейін ығысты. Бұл процесс 300 жылға жуық уақытқа созылды., сөйтіп ІІ және V ғасырларды қамтып “Халықтардың Ұлы қоныс аударуы” деп аталды.

Тез арада олар Жайық пен Дон, Арал теңізі аралығында орнықты. Осы жерде кішігірім аумақта ғұндар, алан т.б. тайпалар Иран, Рим империясымен саяси қатынастарға кірді. Олар өздерінің этникалық өзгешеліктерін жоғалта бастады, жергілікті көшпелі тайпалармен ассимиляцияланды.

445 жылы билік басына Атилла - әскери талапты, қатал, билікқұмар келді. 453 жылы Атилла өлген соң, оның әскері ыдырап кетті, ал ол жағдаймен бағындырылған халықтар пайдалана қойды. Ғұндар Қара теңіз жағалауына қашып басқа тайпалармен араласып кетті. VII ғасырдан бастап ғұндар есімі аталудан қалды. Бірақ әлемдік тарихта және көптеген халықтар тарихында ғұндар терең із қалдырды. Ғұндардың Римге жорығынан кейін Рим империясы әлсіреді және тіршілігін тоқтатты шын мәнінде ғұндар Рим империясын жойып жіберді. Олардың қысымымен көптеген тайпалар өздерінің тұрақтарын, этникалық құрамын тіпті түр әлпетін өзгертті.

Ғұндардың Қазақстан аумағына жалпы басып кіруімен жергілікті халықтың антропологиялық сипатының өзгеруі де байланысты, бет пішіні монғолоид сипат ала бастады және түрік тілі тарай бастады.

Дәрістің негізгі ұғымдары: көшпелі шаруашылық, шаньюй, гуньмо, сақтар, үйсіндер, қаңлылар, ғұндар, аңдық стиль, әскери демократия.

№ 3 дәріске арналған тексеру тесті

1 Сақ тайпалық одақтары қай уақытта пайда болды

А. 1- 2 ғ.ғ. б.з.

Б. 5- 6 ғ.ғ. б.з.б.+

В. 1- 2 ғ.ғ б.з.б.

Г. 3-5 ғғ. Б.з.

Д. 4-5 ғғ.б.з.

2. Үйсін мемлекеті Қазақстанда қай ғасырларда қалыптасты

А. 2 ғ. б.з.б. +

Б. 3 ғ. б.з.б.

В. 1ғ. б.з.

Г. 2 ғ. б.з.

Д. 3 ғ.б.з.

3. Қаңлы мемлекеті қай ғасырларды өмір сүрген

А. 4 ғ. б.з.б

Б. 2 ғ. б.з.б.+

В. 3 ғ. б.з.б.

Г. 4 ғ.б.з.

Д. 5 ғ.б.з.

4. «Ұлы қоңыс аудару» қай ғасырларда Қазақстанға жалғасып өтті

А. 1 ғ. б.з.б.

Б. 1 ғ. +

В. 3 ғ.

Г. 4 ғ.

Д. 5 ғ.

5.Сақ тайпалары – массагеттер қай территорияны мекендеген

А. Жетісу

Б. Сырдария +

В. Батыс Қазақстан

Г. Сары-Арқа

Д. Солтүстік Қазақстан