С.Ж.АСФЕНДИЯРОВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ МЕДИЦИНА УНИВЕРСИТЕТІ |
|
КАЗАХСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ МЕДИЦИНСКИЙ УНИВЕРСИТЕТ ИМЕНИ С.Д.АСФЕНДИЯРОВА |
ЖАЛПЫ ГИГИЕНА ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ ДӘРІСТЕР КОМПЛЕКСТЕРІ |
||
Дәрiс комплекстері
Құрастырғандар: профессор У.И.Кенесариев
аға оқытушы Г.А.Бегимбетова
Алматы, 2012
Кафедра мәжілісінде талқыланып бекітілді,
«_____» _______ 2012 ж., хаттама №____
Кафедра меңгерушісі, профессор Ү.И.Кенесариев
1.Тақырыбы: Экология-табиғатты қорғау мен ұтымды пайдаланудың теориялық негізі.
2.Мақсаты: Табиғат пен қоршаған ортада экологияның ғылым ретінде қалыптасуы мен тұрақты дамуы.
3.Дәрiс тезистерi: Биосфера туралы iлiм.
Экологияны» не екенiн т¾сiну ¾шiн В.И.Вернадскийдi» ¹ылыми жетiстiктерiнi» шы»ы-биосфера туралы iлiмдi еске т¾сiру ºажет болады. Биосфера- жердi» ж½ºа ºабы¹ы, оны» º½рам, º½рылымы ж¸не энергетикасы негiзiнен б½рын¹ы ж¸не ºазiргi тiрi организмдер ºызметiнен бол¹ан. Биосфера шектерiнi» iшiнде оларды» биохимиялыº ºызметiнi» iздерi кездеседi. Атмосфера, су, м½най, к¼мiр, ¸к, саз ж¸не оларды» туындылары (сланцтар, м¸рм¸р ж¸не гранит) планетаны» тiрi затымен жасал¹ан. Биосферада ж¾рiп жатºан бар ¼мiрлiк ¾рдiстердi» барлы¹ы экологияны» зерттеу нысаны болады. Биосфера тiршiлiк, “тiрi зат” дамуыны» сферасын ºамтиды, В.И. Вернадский с¼зiмен, “тiрi зат” геологиялыº к¾ш ретiнде ¸рекет жасайтын, жер бетiн ºалыпсатыратын жер айналасында¹ы ке»iстiк осымен биосфера шекаралары аныºталады. Олар б¾кiл биосфераны я¹ни, сулы ºабатты (12 км тере»дiкке дейiн) ж¸не 15 км биiктiкке дейiн атмосфераны» т¼менгi ºабатын ºамтиды. Биосфераны» литосферада¹ы т¼менгi ºабаты 5 км тере»дiкте ¼теуi деп саналады.
Экология, негiзгi ½¹ымдар Осы уаºытта экология п¸нiнi» к¼птеген аныºтамалары бар, соларды» iшiнде жиi ºолданылатыны: Экология- б½л тiрi организмдер мен оларды» ¼мiр с¾ру ортасыны» ¼зара ºатынастары туралы ¹ылым. “Экология” терминi ежелгi грек тiлiнi» “Iogos”- (с¼з iлiм) деген с¼здерiнен шыººан, оны ¹ылыми ºолдану¹а енгiзген к¼рнектi немiс биологы Эрнест Геккель. Ол ¼зiнi» “организмдердi» жалпы морфологиясы” (1866 ж) аты кiтабында биология тарауларыны» бiрiн экологияны- организмдердi» ºорша¹ан ортада ¼мiр с¾ру жа¹дайлары ж¼нiндегi ¹ылым деп т½жырымда¹ан.
Ежелгi гректiк “oikos” осы ¹ылымны» атауы º½ралуы ¹ана емес, ж¸не адам игерген ж¸не т½раºтандырыл¹ан таби¹атты белгiлеу ¾шiн "ойкумена" ("экумена") ½¹ымын º½ра¹ан. Адам космосты игеруiмен "экумена" ½¹ымы жер шегiнен ¸рi асты, ал экология, ¸зiрше бiлiм ретiнде болмаса да, термин ретiнде ¸рбiр адамны» санасына кiрдi. ²азiргi уаºытта биология тарауларыны» бiрi емес, онымен туысты¹ына география, саяси экономия, философия да, ж¸не жаратылыс ж¸не ºо¹амдыº ¹ылымдарды» барлыº комплексi таласады. Оны» ¾стiне, ºазiр экология ¹ылыми ½¹ымыны» шегiнен шы¹ып, мемлекеттi» ж¸не ¸рбiр адамны» ала»дау мен ºамжеу затына айналады. Олай болса, экология барлы¹ына ºатысты, ¼йткенi, егер экологиялыº к¾йреу экологиялыº апатºа дейiн дамыса, ол ешкiмдi де аямайды.
²азiргi заман экологиясы- организмдердi» ¼зара ºатынасы, соны» iшiнде адамны» ортамен ºатынасы, адамдар ºо¹амыны» орта¹а ¸рекетiнi» жiберiлуге болатын шектерi мен масштабын аныºтаумен, осы ¸рекеттердi азайту м¾мкiндiктерiн немесе оларды толыº нейтрализациялауды зерттеумен айналысатын ¹ылым. Стратегиялыº жоспарда- б½л адамзатты» тiрi ºалуы ж¸не жер планетасы шегiнде глобальдыº масштабºа айналып келе жатºан да¹дарыстан шы¹у.
°лемде экология¹а к¼»iл аудару ¹ылыми-техникалыº прогресс жетiстiктерiн шаруашылыº машыºты¹ына енгiзiлуiне ºарай ½л¹ая т¾стi. Экож¾йелер мен биосфераны толы¹ынан зерттеуге байланысты, 20-¹асырды» 60-70 жылдары экологияны» ºолданбалы ба¹ыттылы¹ы к¾шейдi: ºал¹ан º½рамдарын б¼лумен, су мен ауаны» т½тастыº ретiнде айналымы; ºо¹ам ¼нiмдiлiгi, ºоректену тiзбектерi; ºорша¹ан ортаны» глобальдыº ластануы; ¼мiр с¾ру ортасын да ж¸не адам ºызметiн де ж¾йелiк талдау ж¸не басºару.
Бiрт½тас ж¾йе ретiнде биосфераны» орныºты ºызмет жасауы глобальдыº экож¾йенi» º½рамдыº б¼лiктерiнi» бiрi ретiнде адамзат ¼мiрi жа¹дайларын ºамтамасыз етедi. °рт¾рлi де»гейдегi экож¾йелердi» ºызмет ету за»дылыºтарын т¾сiнбеу немесе оларды жеткiлiктi ескермеу, ºазiргi биосфераны» да¹дарыс к¾йiнi» себебi болды. Осы кезде экологиялыº ºауiпсiздiк м¸селесi жалпы б½ºаралыº, соны» iшiнде ядролыº ºауiпсiздiк де»гейiмен бiр ºатар¹а т½рып саяси ма¹ына¹а ие болды. Бiраº, экологиялыº м¸селелер тек ºана орта ластануымен к¾реске саяды деп ºалыптасºан к¼зºарас, экологиялыº ºауiпсiздiктi» глобальдыº ж¾йесiн º½руды тежейдi. Экологиялыº да¹дарыстан шы¹у ¾шiн, таби¹и экологиялыº ж¾йелер ºалыптасуыны», негiзгi за»дарыны» орныºтылы¹ын ж¸не рациональды эксплуатациясыны» ¸дiстерiн т¾сiне бiлу ºажет.
Биосферада ¼мiр с¾ретiн организмдердi популяциялар, бiрлестiк экож¾йелер де»гейлерiнде зерттеуге болады. ´зара ¸рекеттегi, ортаº территорияны бiрге жайлайтын ж¸не ¼зiн-¼зi ½рпаºтарда ¼ндiретiн бiр т¾рдегi даралар тобы популяция деп аталады. "Популяция" латынша “populus” – халыº, т½р¹ындар ма¹ынасын беретiн с¼зден шыººан. Осы ¾лгiде, экологиялыº популяцияны белгiлi территорияда¹ы бiр т¾рдеге т½р¹ындар ретiнде аныºтау¹а болады.
Организмдер бiрлестiктерi биорганикалыº ортамен ты¹ыз материал – энергетикалыº ºатынастармен байланысºан. ´сiмдiктерге к¼мiр ºышºыл газы, су, оттегi, минерал т½здар удайы т¾сiп т½р¹анда, соларды» есебiнен ¹ана олар тiршiлiк етуi м¾мкiн. К¾н энергиясын пайдаланып, бейорганикалыº ºосылыстардан органикалыº заттар синтездейтiн организмдер автотрофтар болып аталанады, ал химиялыº реакцияларда шы¹арылатын энергияны ºолданатындар – химотрофтар. Дайын органикалыº заттармен ºоректенетiн организмдердi гетеротрофтар дейдi. Бiрге тiршiлiк ететiн токталуларды ж¸не ¼зара байланысты организмдердi биоценоздар (латынша "bios" - ¼мiр ж¸не “koinos” – ортаº) деп атайды. Биоценоздар масштабтары ¸рт¾рлi: а¹аш дi»гегiндегi м¾ктер бiрлестiктерiнен бастап немесе шiрiген томардан (а¹аш т¾бiрi) ландшафтар¹а (ормандар, далалар, ш¼лдер ж.б.) дейiн.
Биогеоценоз (экож¾йе) – бейорганикалыº ортамен ¼зара ¸рекеттесетiн, одан материал-энергетикалыº т¸уелдiлiкте т½ратын тiрi маº½лыºтарды» к¾рделi таби¹и комплексi. ´зiнi» м¸нi бойынша, заттар айналымы ж¾ргiзiлетiн, º½рамдыº б¼лiктерi ½заº ж¸не тере» адаптацияны» н¸тижесiнде ºалыптасºан, динамикалыº те»емтiрiлген ж¾йе. Биогеоценоздар – б½л тiрi организмдердi» жай ¹ана жиынты¹ы емес, ¼зара т¸уелдiлiкпен ж¸не себептi– салдарлы байланыстарымен шарттал¹ан, барлыº экологиялыº компоненттердi» диалектикалыº бiрлiк, организмдер мен ºорша¹ан ортаны» тiршiлiк етуiнi» ерекше, бiр ы»¹ай т¾рi.Жер шарыны» биогеоценоздары биогеоценология зерттейтiн биогеоценотикалыº жамыл¹ы º½райды.
Осы ¹ылымны» негiзiн сал¹ан к¼рнектi орыс ¹алымы В.Н.Сукачев. Бiздi» планетамызды» бар биогеоценоздарыны» жиынты¹ы гиганттыº экож¾йе – биосфераны º½райды. Биогеоценоздар жер ¾стiнi» кез келген б¼лiгiнде - º½рлыºта ж¸не суда ºалыптаса алады. Олар далалыº, батпаºтыº, алаптыº т.б. болады. Биосфера ºызмет етуiнде гидробиоценоздарды» ма¹ынасы бар. Д¸ндi даºылдар ¼сетiн жер бетiнi» б¼лiктерi агрофитоценоздар деп аталады.
°рбiр биогеоценоз º½рамында 4 функционалдыº (ºызметтiк) º½рамды б¼луге болады:
1) Тiршiлiк ету ¾шiн керек заттарын алатын ж¸не алмасу заттарын шы¹аратын орын, немесе абиоттыº ºоршау;
2) Органикалыº заттармен, сондыºтан энергиямен барлыº ºал¹ан организмдердi ºамтамасыз ететiн автотрофтыº организмдер комплексi – б½лар к¾н энергиясын ассимиляция жасайтын органикалыº заттарды» бастауыш продуценттерi (фототрофтыº ¼сiмдiктер, фотосинтездеушi бактериялар);
3) Бастауыш продуценттер жасап шы¹ар¹ан ºоректiк заттар есебiнен тiршiлiк ететiн гетеротрофтыº организмдер комплексi, консументтер. Консументтер жануарлар мен хлорофильсiз ¼сiмдiктер, органикалыº ºосылыстарды минеральдыº к¾йге дейiн ыдырататын организмдер комплексi. Б½лар редуценттер немесе деструкторлар.
4)Микроорганизмдерге жататындар-бактериялар, са»ырауº½лаºтар, ºарапайымдылар ж¸не ¼лi органикалыº заттар ºалды¹ымен ºоректенетiн организмдер. Барлыº 4 ¾збелер арасында за»дылыºты байланыстар бар.
°рбiр тiрi организм немесе оларды» жиынты¹ы ºандай да бiр ¾рдiстi бастайтын немесе жал¹астыратын, не аяºтайтын белгiлi биологиялыº функция орындайды. Жердi» тiрi организмдерiнi» ¾йлесiмдi ж¸не ¼зара байланысºан ºызметi ºорша¹ан орта мен оны» негiзгi физикалыº, химиялыº, биологиялыº сипатта¹ы факторларымен е» ты¹ыз байланыста болады ж¸не ¼мiрдi» к¾рделi º½рылыстары ¸рт¾рлi болып бiлiнетiн экологиялыº ж¾йенi жасайды.
Экологияны» негiзгi за»дары.
1971 жылы Б.Коммонер ºалыптастыр¹ан экологияны» негiзгi за»ын ºысºаша былай к¼рсетуге болады: Барлы¹ы барлы¹ымен байланысты (таби¹атта¹ы ¾рдiстер мен º½былыстарды» жалпы¹а ортаº байланысы).
Барлы¹ы ºайда болса да бару керек (кез келген таби¹аттыº ж¾йе оны ºорша¹ан ортаны» энергетикалыº ж¸не информациялыº м¾мкiндiктерiн пайдалану есебiнен ¹ана дами алады).
Таби¹ат жаºсыраº "бiледi" (таби¹атты» механизмдерi мен функциялары туралы абсолюттiк айºын аºпаратты бiлмей, бiз оны жаºсарту¹а тырысып, о¹ан о»ай зиян келтiруiмiз м¾мкiн).
Еш н¸рсе тегiн берiлмейдi (глобальдыº экож¾йе бiрт½тас екендiгiн к¼рсетедi, оны» iшiнде еш н¸рсе ½тпайды немесе жо¹алмайды, жалпы¹а ортаº жаºсарту объектiсi бола алмайды адам е»бегi ¾рдiсiнде алын¹анны» барлы¹ы ºайтарылуы керек).
Басºа за»дар ºа¹идаттар ж¸не ережелер iшiнен мыналарды к¼рсетуге болады:
б¼лек таби¹и ж¾йелердi» заты, энергиясы, аºпараты ж¸не сапасы ¼зара байланысºанды¹ы соншалыºты, осы факторларды» бiреуiнi» кез келген ¼згерiсi барлыº ж¾йелер мен оларды» иерархиясыны» функционалдыº, º½рылымдыº, сапалыº ж¸не сандыº ¼згерiстерiн тудырады;
¸лсiз ¸рекеттер таби¹и ж¾йенi» жауап реакцияларын ту¹ызбауы м¾мкiн, бiраº олар жинаºтала келе тасºынды болжау¹а болмайтын динамикалыº ¾рдiске ¸келедi (Х.Боумен);
¼мiрлiк м¾мкiндiктер, саны мен сапасы экож¾йеге ºажеттi минимумге жаºын экологиялыº факторлармен лимиттенедi, оларды» т¼мендеуi организм ºазасына немесе экож¾йе деструкциясына ¸келедi (Ю.Либих);
¼зiнi» элементтерiн жо¹алтºан экож¾йе ал¹ашºы ºалпына келе алмайды;
таби¹и биотаны» шектiк ма¹ынада¹ы аума¹ынан артыº ºысºаруы ºорша¹ан ортаны» т½раºтылы¹ын жояды, одан кейiн ол тазарту º½ралыстарын орнатумен ж¸не ºалдыºсыз ¼ндiрiске к¼му жолымен ºайтадан ºалпына келтiрiлмейдi (В.Г.Горшков);
экологиялыº ¸рекеттi» минимумы да организм ¼ркендеуiнi» лимиттеушi факторы болуы м¾мкiн, оларды» арасында¹ы диапазон берiлген фактор¹а ºатысты организмнi» т¼зiмдiлiгiн (толерантты¹ын) аныºтайды (В.Шелфод);
кез келген таби¹аттыº ж¾йе ºорша¹ан ортаны» материал-энергетикалыº ж¸не аºпараттыº м¾мкiндiктерiн пайдалану есебiнен ¹ана дами алады. Абсолюттi оºшаулан¹ан даму м¾мкiн емес.
Со»¹ы келтiрiлген за» негiзгi салдары бол¹андыºтан, ма»ызды теориялыº ж¸не машыºтыº ма¹ынасы бар:
а) абсолюттi ºалдыºсыз ¼ндiрiс болуы м¾мкiн емес (м¸нгiлiк ºоз¹алтºыш жасау¹а те»дес). Осы салдарды iске асыра отырып, кiрiсiнде де, шы¹ысында да аз ресурс сыйымдылыºпен аз ºалдыºты ¼ндiрiс жасау ма»ызды (тиiмдiлiк ж¸не аз¹антай ºалдыºтар шы¹ару). Циклдi ¼ндiрiс жасау (бiр ¾рдiстердi» ºалдыºтары басºалар ¾шiн шикiзат ºызметiн атºарады) ж¸не болмай ºалмайтын ºалдыºтардын саналы деполануын (к¼мiлуiн) ½йымдастыру, жою¹а болмайтын энергетикалыº ºалдыºтарды нейтрализациялау;
б) кез келген дамы¹ан биотикалыº ж¾йе, ¼мiр ортасын пайдалана ж¸не т¾рiн ¼згерте отыра, одан азыраº ½йымдастырыл¹ан ж¾йелерге потенциальды ºауiп-ºатер ту¹ызады. Сондыºтан биосфереда ¼мiрдi» ºайта тууы м¾мкiн емес – ол тiршiлiк ететiн организмдермен º½ртылады.
Осыдан туатын салдар, адам т½ратын орта¹а ¸рекеттер жаса¹анда, оларды нейтрализациялауы керек, ¼йткенi олар таби¹ат ¾шiн де, адамны» ¼зi ¾шiн де ºиратушы болуы м¾мкiн:
орныºты тепе-те»дiк к¾йiнен шы¹аратын сырттан ¸рекет бол¹анда, тепе-те»дiк сыртºы ¸рекеттi» ¸серi ¸лсiреген ба¹ытына ºарай ауысады (Ле Шателье-Браун);
ке»iстiкте ж¸не уаºытта алыстатыл¹ан º½былысты» ма»ызы аздау болып к¼рiнедi (таби¹ат пайдалануда осы ºа¹идат ¸сiресе жиi жа»ылыс машыºтыº ¸рекеттердi» негiзi болады);
ауру¹а шалды¹уды» кенеттен к¾шеюi (инфекциялыº ауруларды тарату ºабiлетi) сау емес организмнi» мутациясы бол¹анда пайда болады, санын реттеу механизмi жоº экож¾йеге жа»а ауру жасаушы организмдi е»гiзгенде болады, сонымен экож¾йе ¾шiн ¼мiр ортасы ¼згередi;
биоценозда т¾рлер бiр-бiрiне соншалыºты бейiмделген, оларды» бiрлестiгi iштей орныºты болады. Бiраº б½л бiры»¹ай ж¸не ¼зара байланысºан ж¾йелiк т½тастыº (К.Мабиус-Г.Ф.Морозов);
организм т¾рi ºаншалыºты оны ºорша¹ан таби¹и ортаны» тербелiстерi мен ¼згерiстерiне оны» генетикалыº бейiмделу м¾мкiндiктерi с¸йкес келедi, соншалыºты ж¸не со¹ан дейiн тiршiлiк ете алады;
экологиялыº ºуыс, таби¹атта¹ы т¾рдi» орны мiндеттi т¾рде толады.
Мысалы, Сахалин аралыны» бамбук то¹айларында ½саº жыртºыштар жоº (б½л а»шыºтар к¼птеген ¼зендердi» алаптарында тiршiлiк ететдi ж¸не суайрыºтарына ¼тпейдi) ж¸не оларды» экологиялыº ºуысын жыртºыштыº да¹дылары бар с½р егеуº½йрыºтар толтыр¹ан.
Кейбiр ¹алымдарды» шамалауынша, экологиялыº ºуыстар толтырылуы мiндеттiлiгiнi» мысалы облып жа»а аурулар пайда болуы ºызмет етедi. Мысалы, СПИД (синдром приобретенного иммунодефицита) ауру табыл¹ан¹а дейiн он жыл б½рын жо¹ар¹ы пайызды ¼мiрге ¸келетiн грипт¸рiздiк вирус ретiнде болжамдан¹ан. Адамны» к¼п инфекциялыº ауруларын же»у экологиялыº ºуыстарды босатты, олар толуы болмай ºалмайтынды¹ы болжамдау¹а негiз болды.
Наºтылы таби¹и ж¾йенi пайдаланатын шаруашылыº салалары бiрге эксплуатация жасайтын экологиялыº º½рамды немесе барлыº экологиялыº ж¾йенi т½тасымен ºаншалыºты ¼згертедi бiр бiрiне соншалыºты н½ºсан келтiредi;
Таби¹и ж¾йелердi эксплуатациялау барысында олар¹а ¼зiн-¼зi ½стап т½ру ºасиеттерiн саºтау¹а м¾мкiндiк беретiн шектерден ¼туге болмайды (¼зiн-¼зi ½йымдастыру ж¸не ¼зiн-¼зi реттеу);
Таби¹и ¾рдiстердi "ºатыгез" басºару тiзбектi реакцияларымен ºауiптi, оларды» басым к¼пшiлiгi экологиялыº, ¸леуметтiк ж¸не экономикалыº ºабылдау¹а болмайтындар.
Глобальдыº экология биосфераны т½тас зерттейдi, басºаша айтºанда, жер шарын ора¹ан экологиялыº ж¾йенi зерттейдi. ²азiргi глобальдыº экологияны» басты мiндеттерiне тiршiлiк ортасында¹ы антропогендiк ¼згерiстердi зерттеу мен адамзат м¾ддесiнде осы ортаны саºтау ж¸не жаºсарту ¸дiстерiн негiздеу жатады. Осы¹ан байланысты, болашаºта экологиялыº ситуация ¼згерiстерiн болжамдау ж¸не осы негiзде жаºын жылдар¹а ж¸не алыста¹ан перспектива¹а адамдарды» тiршiлiк ортасын саºтау мен жаºсарту¹а, биосфераны» керек емес ¼згерiстерiнi» алдын алу¹а ба¹ыттал¹ан шаралар ¼»деп, жасап шы¹ару.
Ортаны» экологиялыº факторлары.
Экологиялыº фактор - б½л тiрi организмге е» болмаса, оны» жеке дамуы сатыларыны» бiрiнде тiкелей немесе жанама ¸сер к¼рсете алатын ºабiлетi бар ортаны» кез келген жа¹дайы. ´з кезегiнде, экологиялыº фактор¹а бейiмделумен ¼зiне т¸н бейiмделу реакцияларымен жауап бередi. Экологиялыº факторлар ¸рт¾рлi болып келедi, ¸рекет ету таби¹аты мен ¸серi ¸рт¾рлi болады, олар организмге ºажет болуы м¾мкiн, зиянды болуы м¾мкiн, тiрi ºалуы ен к¼беюiне ыºпал жасауы немесе кедергi жасауы м¾мкiн. Оларды абиотикалыº, биотикалыº ж¸не антропиялыº деп б¼ледi.
Абиоттыº факторлар - б½л жансыз таби¹атты» тiрi организмге тiкелей немесе жанама ¸сер ететiн барлыº ºасиеттерi (жарыº, температура, радиация, ºысым, ауа ыл¹алдылы¹ы, суды» т½здыº º½рамы, жергiлiктi жер бедерi)
Биоттыº факторлар - тiршiлiк иелерiнi» тiкелей немесе жанама т¾рде бiр-бiрiне ¸рекет жасауы. Кез-келген организм наºты жа¹дайларда ¼зiне басºа жан иелерiнi» ¸рт¾рлi ¸серiн ¾немi сезедi.
Антропиялыº факторлар - адамны» бiр н¸рсеге тiкелей (тура) ¸рекет етуi барысында туатын факторлар.
“Антропогендiк фактор” терминi ¼те жиi ºолданылады. Б½л с¼здi» ма¹ынасын адам ¸рекетiне (ºазiргi ж¸не б½рын¹ы) жанама туында¹ан фактор деп т¾сiнедi. Со»¹ы жылдары антропогендiк факторды, оларды» ¸рекеттестiк к¾шi ескерiлiп, экологиялыº факторларды» дербес категориясына б¼лiп шы¹аруда.
6. ²азiргi заман экологиясыны» º½рылымы мен мiндеттерi.
Экология п¸нi - организм мен орта арасында¹ы байланыстарды» жиынты¹ы немесе º½рылымы болады. Экологияны зерттеудi» басты нысаны- экож¾йелер, я¹ни тiрi организмдер мен тiршiлiк ортасынан т¾зiлген бiрiккен таби¹и кешендер.
Одан басºа, оны» ºарама¹ына организмдердi» жеке т¾рлерiн зерттеу кiредi. (организмдiк де»гей), оларды» популяциялары я¹ни, бiр т¾рдi» дараларыны» жиынты¹ы. (популяциялыº т¾рлiк де»гей) ж¸не т½тасынан биосфера. (биосфералыº де»гей) (№9 слайд)
Биологиялыº ¹ылым ретiнде экологияны» негiзгi д¸ст¾рлi б¼лiгi жалпы экология болады, ал кез келген тiрi организмдер (биологиялыº тiршiлiк иесi ретiнде адамды ºоса) мен ортаны» ¼зара ºатынастарыны» жалпы за»дылыºтарын зерттейдi.
Жалпы экология º½рамында мынадай негiзгi тарауларды б¼ледi:
жеке организмнi» (т¾рлер, даралар) оны ºорша¹ан ортамен жеке байланыстарын зерттейтiн аутоэкологияны,
мiндетiне жекелеген т¾рлердi» популяцияларыны» º½рылымы мен динамикасын зерттеу кiреiн популяциялыº экологияны (демэкологияны),
Популяциялыº экологияны аутоэкологияны» арнаулы тарауы ретiнде ºарайды.
популяцияларды», бiрлестiктердi» ж¸не экож¾йелердi» ортамен ¼зара ºатынасын зерттейтiн синэкологияны(биоценологияны),
планета ретiнде жердi» экологиялыº проблемаларымен айналысатын, глобальдыº экож¾йе ретiнде биосфера негiзгi зерттеу нысаны болатын глобальдыº экологияны.
Осы ба¹ыттарды» барлы¹ыны» бастысы тiршiлiк иелерiнi» ºорша¹ан ортада тiрi ºалуын зерттеу ж¸не оларды» алдында басымдылыº т¾рде биологиялыº ºасиеттерi- организмдер мен оларды» бiрлестiктерiнi» ºорша¹ан орта¹а адаптациялану за»дылыºтарын, ¼зiндiк реттелуiн, экож¾йелер мен биосфера орныºтылы¹ын зерттеу. Жо¹арыда берiлген т¾сiнiкте, оны» биоорталыºты¹ын к¼рсетуде жалпы экологияны жиi биоэкология алмастырады.
Уаºыт факторы т½р¹ысынан, экология тарихи ж¸не эволюциялыº болып ажыратылады.
Одан басºа, экология наºты нысандар мен зерттеу орталары бойынша жiктеледi:
жануарлар экологиясын,
¼сiмдiктер экологиясы
микрорганизмдер экологиясын айырады.
Со»¹ы уаºытта экологиялыº талдау ретiндегi биосфераны» р¼лi мен ма¹ынасы ¾здiксiз ¼суде. ²азiргi экологияда адамны» ºорша¹ан таби¹и ортамен араºатынасыны» проблемаларына ерекше ¾лкен ма¹ына берiледi. Экологиялыº ¹ылымда осы тарауларды» алды»¹ы жоспар¹а шы¹уы, адам мен ортаны» ¼зара керi ¸серiнi» к¾рт к¾шеюiмен, ¹ылыми- техникалыº прогресстi» терiс салдарына байланысты экономикалыº, ¸леуметтiк ж¸не т½р¹ындар р¼лiнi» ¼суiмен байланысты. ²азiргi заман экологиясы негiзiнен жануарлар мен ¼сiмдiктер араºатынастарын зерттейтiн биологиялыº п¸н ше»берiмен ¹ана шектелмейдi. Адам мен ºорша¹ан ортаны» араºатынастарыны» к¾рделi м¸селелерiн зерттейтiн п¸н аралыº ¹ылым¹а айналуда. Б¾кiл планетаны» масштабында экологиялыº жа¹дайды» асºындауынан туында¹ан осы проблеманы» ¼зектiлiгi мен к¼п ºырлылы¹ы к¼птеген таби¹и, техникалыº ж¸не гуманитарлыº ¹ылымдар “экологозациясына” ¸келдi. Я¹ни, ºолданбалы экология пайда болды. Мысалы, экологияны» бiлiмдердi» басºа салаларымен т¾йiскен жерiнде инженерлiк экология, геоэкология, математикалыº экология, ауылшаруашылыº экология, космостыº экология сияºты жа»а ба¹ыттар дамуда. “Экология” терминiнi» ¼зi осы¹ан орай ке» т¾сiнiк алды, адам ºо¹амы мен таби¹атты» ¼зара ¸ректтерiн зерттеуде экологиялыº т½р¹ы негiз ºалаушы т½р¹ын ретiнде таныды. Осы уаºытта, “адам ºо¹амы- таби¹ат” ж¾йесiндегi ¼зара ºатынасты зерттейтiн социалдыº экология ж¸не оны» б¼лiгi- био¸леуметтiк тiршiлiк иесi ретiнде адамны» ºорша¹ан ортамен ¼зара ¸рекетiн ºарайтын адам экологиясы (антропоэкология) арнаулы п¸ндер пайда болды. ²азiргi заман экологиясы саясатпен, экономикамен, º½ºыºпен (халыºаралыº º½ºыºты ºоса), психологиямен ж¸не педагогикамен байланысты, ¼йткенi солармен бiрiгiп ºана, 20-¹асыр¹а т¸н технократиялыº ойлау педагогикасынан ¼туге болады ж¸не адамдарды» таби¹атºа ºатынасыны» т¸ртiбiн т¾бегейлi ¼згертетiн экологиялыº ойлауды» жа»а т¾рiн жасап шы¹ару¹а болады. ±ылыми-машыºтыº т½р¹ыдан экологияны теориялыº ж¸не ºолданбалы экология¹а б¼лу ¸бен негiзделген. Теориялыº экология- тiршiлiк ½йымдасуыны» жалпы за»дылыºтарын ашады. ²олданбалы экология адамны» биосфераны ºиратуы осы ¾рдiстердi» алдын алу тетiктерiн зерттейдi ж¸не таби¹и байлыºтарды ½тымды пайдалану ºа¹идаттарын жасап шы¹арады. ²олданбалы экологияны» ¹ылыми негiзiн жалпы экологиялыº, за»дар, ережелер, ºа¹идаттар º½райды. Жо¹арда келтiрiлген ½¹ымдар мен ба¹ыттардан экология мiндеттерi ¼те к¼п т¾рлi екенi туындайды.
Жалпы теориялыº жоспарда олар¹а жататындар:
- экологиялыº ж¾йелер орныºтылы¹ыны» жалпы теориясын ¼»деу.
- орта¹а бейiмделудi» экологиялыº тетiктерiн зерттеу.
- популяцияларды» санын реттеудi зерттеу.
- биологиялыº к¼пт¾рлiлiктi ж¸не о¹ан к¼мектесу тетiктерiн зерттеу.
- ¼нiм шы¹ару ¾рдiстерiн зерттеу
- орныºтылы¹ына к¼мектесу маºсатымен биосферада ж¾рiп жатºан ¾рдiстердi
зерттеу.
- экож¾йелер мен глобальдыº биосфералыº ¾рдiстер к¾йiн модельдеу.
Осы уаºытта экология шешуге тиiс негiзгi ºолданбалы мiндеттер:
адам ºызметiнi» ¸серiнен ºорша¹ан таби¹и ортада болуы м¾мкiн керi салдарды болжамдау ж¸не ба¹алау.
ºорша¹ан таби¹и орта сапасын жаºсарту.
таби¹и байлыºтарды саºтау, ºайта ¼ндiру ж¸не ½тымды пайдалану.
экологиялыº ºауiпсiз орныºты дамуды, бiрiншi кезекте экологиялыº е» ºолайсыз аудандарда ºамтамасыз ету ¾шiн инженерлiк, экономикалыº, ½йымдастыру-º½ºыºтыº, ¸леуметтiк ж¸не басºа да шешiмдердi оптимизациялау.
Экологияны» стратегиялыº мiндетi.
Адамзат ºо¹амын биосфераны» б¼лiнбес б¼лiгi ретiндегi жа»а к¼зºарас негiзiнде таби¹ат пен ºо¹амны» ¼зара ¸рекетiнi» теориясын дамыту. Осылайша, экология болашаºта ма»ызды ¹ылымдарды» бiрi болап келе жатыр ж¸не “бiздi» планетамызда адамны» тiршiлiк етуiнi» ¼зi оны» прогресiне т¸уелдi болуы ыºтимал”
4.Иллюстрациялы материалдар: Мультимедиялы аппарат