Лексiка I фразеалогiя

1.Слова i яго значэнне.

2. Амонiмы. Сiнонiмы. Дублеты.Варыянты. Паронiмы. Антонiмы.

3. Характарыстыка лексікі па паходжанні і ўжыванні.

4. Фразеалагізмы. Афарызмы. Перыфраза.

1. Слова і яго значэнне. Слова – найменшая сэнсавая адзiнка мовы, гук або комплекс гукаў, якi мае значэнне i называе паняцце: сум –тужлiвы, маркотны настрой, сом – вялiкая драпежная рыба з вусамi, сым –спалучэнне гукаў, якое не мае сэнсу, таму яго нельга назваць словам.

Змест слова складае яго лексiчнае значэнне, г.зн. суаднесенасць слова з адпаведным паняццем, з’явай рэчаiснасцi. Слова з адным лексiчным значэннем называецца адназначным, з двума i больш – мнагазначным: загаловак – назва кнiгi, часопiса, артыкула; задача – 1) заданне, якое рашаецца шляхам вылiчэнняў, захоўваючы пэўныя ўмовы; 2) тое, што неаходна выканаць, зрабiць; 3) мэта, якой хочуць дасягнуць.

Лексiчнае значэнне можа быць нематываваным (адвольным): нос, кнiга i матываваным (усведамляецца пры ўдзеле iншага слова): вятрак, гарлачык, пiва.

Словы могуць ужывацца ў прамым i пераносным значэннях.

Пераноснае значэнне ўзнiкае на аснове прамога, калi падабенства або блiзкасць прадметаў, з’яў i дзеянняў дазваляюць супастаўляць, параўноўваць iх: чорны колер – чорныя думкi, залатыя завушнiцы – залатыя валасы, хвост яшчаркi – хвост калоны, пачаўся дыктант – праверыў дыктант, Рудольф Дызель – магутны дызель, лiмон (дрэўца) i лiмон (плод).

2. Амонiмы. Сiнонiмы. Дублеты.Варыянты. Паронiмы. Антонiмы.

Амонiмы – словы аднолькага гукавога складу, якiя не маюць нiчога агульнага ў семантыцы: корт – тканiна i корт – пляцоўка для гульнi.

Адрознiваюць амонiмы: 1)лексiчныя (словы адной i той жа часцiны мовы, якiя супадаюць у гучаннi i напiсаннi, але адрознiваюцца значэннем): гасцiнец – падарунак i гасцiнец – дарога; 2) фанетычныя (аднолькава гучаць, але па-рознаму пiшуцца): казка – каска, грып –грыб; 3) графiчныя (аднолькава пiшуцца, але па-рознаму гучаць): каса –каса, прыклад – прыклад; 4) марфалагiчныя (словы розных часцiн мовы, якiя супадаюць у асобных граматычных формах): лiпкi (назоўнiк) i лiпкi (рпыметнiк); 5) мiжмоўныя (словы блiзкароднасных моў): дыван (бел.) – ковёр (руск.), диван (руск.) – канапа (бел.); час (бел.) – время (руск.), час (руск.) –гадзiна (бел.).

Сiнонiмы – блiзкiя значэннем словы, якiя па-рознаму гучаць i пiшуцца: думаць, меркаваць, разважаць, мыслiць.

Вылучаюць сiнонiмы: 1) семантычныя (адрознiваюцца адценнем значэння): педагог, настаўнiк, выкладчык; 2) стылiстычныя (адрознiваюцца сферай ужывання): вандроўнiк (нейтр.) i пiлiгрым (кнiжн., уст.); 3) семантыка-стылiстычныя (адрзнiваюцца i адценнем значэння i сферай ужывання): пiсаць – крэмзаць, крычаць – галёкаць.

Дублеты – аднолькавыя значэннем словы: крумкач – груган, экспарт – вываз, адвакат – абаронца.

Варыянты – словы, якiя маюць адно лексiчнае значэнне, але адрознiваюцца асобнымi лiтарамi, марфемамi, граматычнымi формамi, нацiскам: паседжанне – пасяджэнне, рэформенны – рэформавы, фiнансаваць – фiнансiраваць.

Паронiмы – словы, якiя маюць блiзкае гучанне, але адрознiваюцца значэннем: квадрат (роўнастароннi прамавугольнiк) i квадрант (чацвёртая частка круга); эканомiка (стан народнай гаспадаркi) i эканомiя (ашчаднасць, беражлiвасць).

Антонiмы – словы, якiя абазначаюць лагiчна процiлеглыя, але суадносныя паняццi: купiць – прадаць, пачынаць – заканчваць, святло – цемра, багаты – бедны, справа – злева.

Адрознiваюць аднакаранёвыя антонiмы: праўда – няпраўда, надводны – падводны i рознакаранёвыя: праўда – хлусня, радасны – сумны, дэмакратычны – рэакцыйны.