Жалпы психология пәні, салалары

Психологияның тұңғыш келген жері ежелгі Греция. «Психология»термині гректің екі сөзінен тұрады: псюхе (жан), логос (сөз, ілім); «Жан туралы ілім» деген ұғымды білдіреді. Психология термині алғашқы да 16 ғ. пайда болды. Бастапқы да ерекше сезімді психикалық құбылыстар зерттеулерімен айналысты. Ол құбылыстар әр адамды өзін-өзі бақылау арқылы көре алады. XVII-XIX ғ. психиканың зерттеу сферасы көбейді. ХХ ғ. психикалық зерттеулер көптеген ғасырлар бойы жинаған құбылыстар айнасынан бөлінді және өзінің бастапқы жағын жоғалтты. ХІХ ғ. психология ғылыми білімінің жеке және әрі эксперименталды аймағы болып қалыптасты. Психология алдымен өзіне субьективті құбылыстарды, яғни адам және жануар психикасын зерттеді. Басқа құбылыстар адам мен адамдар арасындағы байланысты реттеп, олардың іс-әрекетін басқарды. Сонымен қатар психология адамдар арасындағы қарым-қатынасты, мінез-құлқын, олардың психикалық құбылысқа байланысын және оған тәуелділігін зерттеді.

Психологияның міндеттері. Психология алдында тұрған теориялық және тәжірибелік міндеттердің көпшілігіне байланысты қазіргі уақыттағы психология ғылымы қарқынды даму үстінде.

Психология ғылымының міндеті - психикалық әрекеттердің даму барысындағы заңдылықтарды зерттеу ( Жан құбылысын жете түсінуге мүмкіндік беру; Адамды тәлім-тәрбиеге ұмтылту; Психологияның басқа ғылымдармен байланысын ашу; Ғылыми шығармашылықтың әлеуметті мәдениетке байланыстылығын көрсету; Психология ғылымының қалыптасуын және жеке тұлғаның рөлін зерттеу).

Бұл заңдылықтар адам миындағы обьективтік дүниенің бейнелеуін, осыған байланысты оның қылықтары қалай реттелетінін, психикалық әрекет қалай дамитынын және тұлғаның психикалық қасиеттері қалай қалыптасатынын ашып көрсетеді. Психика обьективтік шындықтың бейнеленуі екені белгілі, сондықтан психологиялық заңдылықтарды зерттеу, алдымен, психикалық құбылыстардың адамның өмірі мен іс-әрекетінің обьективті жағдайларына байланысты болатынын білдіреді. Соңғы онжылдық көлемінде психологиялық зерттеулер шеңбері айтарлықтай кеңіп, жаңа ғылыми бағыттар мен пәндер пайда болды. Психология ғылымының ұғым аппараты өзгеріп, жаңа жорамалдар мен тұжырымдамалар үздіксіз пайда болып, психология жаңа эмперикалық мәліметтермен толығуда. Психология зерттейтін құбылыстар аумағы өте кең. Ол күрделілік деңгейі әр түрлі-сезім мүшелеріне әсер ететін обьектінің жеке түрлерінің қарапайым айырмашылығынан бастап тұлғаның мотивтік күресіне дейін болатын адамның күйлері мен қасиеттерін, үрдістерді қамтиды.

Психология ғылымы шешетін қолданбалы мәселелердің рөлін қоғамның мойындауы білім беру мекемелерінде тармақталған психологиялық қызметті қалыптастыру идеясына әкелді. Қазіргі уақытта мұндай қызмет өзінің дайындалу, даму кезеңінен өтуде және ғылым мен оның нәтижелерінің тәжірибеде қолданылуы арасындағы байланыстырушы қатар болады деп ойластыруда.

Салалары:

Психология ғылымдар жүйесінде маңызға ие және бірнеше функциялар атқарады. Психология тек қана теория емес, инженерия практикалық психологияның мәнділігін құрайды. Егер арнайы білімаі бар инженер ғылымның практикаға негізделуін қамтамасыз етсе, практик пасихолог, ол да инженер, бірақ техника емес, адам аймағындағы инженер.

Психологияның негізгі міндеті – психологиялық мәселелерді шешу. Бұл мәселелерді шешу психологияның барлық стратегиялық жүйелерінде: теориялық психология, қолданбалы психология және практикалық психологияда жүзеге асырылады.

Бір кездері әлеуметтік психологияның қызметін адам психикасының заңдылықтарын танумен шектеді. Педагогикалық психология өкілі Максим Григорьевич Рубинштейн ХХ ғасырдың басында «психологияның мақсаты – адам жанын объективті білу»,-деп түсіндірді.

Психология психиканы жетілдіру, психиканы жақсарту сұрақтарын қарастырмайды, ол ештеңкені бағаламайды, психикаға қатыстының барлығы психология үшін зерттеу объектісі болып табылады. Ол данышпандылықты тек мәлімет ретінде қарастырады. Бізге психология данышпандылықты, талантты қалай жасауды, жетілдіруді психологиялық мағынада үйретпейді. Бұдан шығатын қорытындылар психология шегінен шығып жатады және психология оған құзыретті емес. Осыған байланысты әлеуметтік позициялар психологиялық қорытындылар мен психология саласында құзыретті емес адамдардың жауына мүмкіндік береді. Адамның жан дүниесі жайлы қорытынды жасау мен психологиялық білімі жоқ адамдардың айналысуы мүмкін емес. Сонымен бірге психологиялық білімдер күнделікті өмірде және адам туралы ғылымдар аумағында аз қолданыс табуда.

Психологияның зерттеу әдістері.

Психологш гылымының зерттеу әдістері: Эксперимент -психологиядағы негізгі зерттеу эдісі. Оның екі түрі бар: 1. Табиғи эксперимент - психологияға 1910жылы орыс ғалымы А.Ф. Лазурский енгізді. Бірі эдіс психологиялық жэне педагогикалық эксперимент дегг те аталады. Табиғи эксперимент бойынша психологиялық зерттеулер адамның өмір тіршілігіндегі үйреншікті жағдайына сэкес жүргізіледі.

2. Лабораториялык эксперимент - адамның сезгіштік қасиеттерін, ақьгл-ойының даму деңгейін, мамандыққа икемділігін анықтау кұрал-жабдықтарды қолдана отырып, белгілі орында, арнайы жабдықталған лабораторияда жүргізіледі.

Психологиялық зерттеуді ұйымдастыруға койылатын талаптар:

Зерттеуді жоспарлау - эдіс пен эдістемелерді сүрыптау жэне бекітуді қамтиды. Жоспарлау, сонымен қоса зертгеудің логикалық және хронологиялық схемаларыи кұру, зерттелінетіндер санын немесе өлшемдердің (бакылаулардың) кажетті санын таңцау, ягни бүл бүкіл зерттеудің математикалық еңдеу және сипаттау жоспары.

Зерттеу өткізілетін орын: сырткы кедергілердің оқшаулануын қамтамасыз ету, санитарлы-гигиеналық жэне педагогикалык-психологиялық талаптарга сай болу, яғни жұмысқа ыңғайлы жағдайда қамтамасыз етуі тиісті

. Зертгеудің техникалык жабдықталуы шешілетін мэселелерге, алынатын нэтиженің талқылау дәрежесіне жэне зерттеу барысына сэйкес келуі тиіс.

топ - ұйымдастыру әдістері. Бұлар салыстырмалы эдісті (жасы мен іс-эрекетіне карай әр түрлі топтарды салыстыру); лонгитюдтік эдіс (ұзақ уақыт мерзімінде осы адамдарды қайталап зерттеу); комплекстік эдіс (зерттеуге эр ғьгльтның екілдері қатысады, эдетте бір объект бірнеше тэсілмен зерттелінеді). Зерттеудің бүл түрі әртипті кұбылыстар, мысалы, түлғаньтң физиологиялык, психологиялық және әлеуметгік дамуы арасындағы тэуелділіктер мен байланыстарды анықгауға мүмкіндік береді.

топ - эмпирикалық эдістер мыналарды қамтиды: бақьтлау және өзіндік бақылау; эксперименттік эдістер, психодиагностикалық эдістер (тест, анкета, социометрия, интервью, эңгіме), іс-эрекет нэтижесін талкылау, биографиялық эдістер.

III топ - мэліметтерді өңдеу әдісі: сандық (статистикалык) жэне сапалык (анализ, мэліметтерді топтар бойынша дифференциациялау) эдістерін қамтиды.

ІҮ топ - интерпритациялық эдістер: генетикалык (даму жоспарындағы мэліметтерді талқылау; кризистік кезеңді, бөлек фазаларды бөліп шығару) және структуралық (кұрылымдық) (түлғаның барлъщ мінездемелері арасындағы қүрылымдық байланыстарды белгілейді) эдістерді қамтиды.

Психологиялық зерттеулердің тэсілдері.

Тэсіл-таным жолы осы амал арқылы ғылымның пэні зертгеледі. Психологиялық зерттеудің тәсілдері мына талаптарға сай болу керек: ең алдымен ғылыми тэсіл объективті болуы керек. Психикалық табиғаттың объективтілігі тұрғысынан оның қолданылуы психиканың ішкі және сырткы көріністерін біріктіруді ұйғарады. Тэсілдер сенімділікпен және валидтілікпен ерекшеленуі тиіс. Валидтілік деп, зерттелінетін жэне бағаланатын затқа сэйкес бейнеленетін тәсілдің касиетін айтады. Сенімділік - бір әдісті бірнеше рет қолданып, бірдей нәтижелерді алуға мүмкіндік жасайтын зерттелу эдісінің касиеті.

Салаларьг: Педагогикалық психология (оқыту, тэрбие, мұғалім психологиясы), жас ерекшеліктер психологиясы (балалар, жеткіншектер, жасөспірімдер,ересектер, қарт адамдар психологиясы), арнаулы психология (олигофренопсихология - ми зақымы ауруымен туған адам психологиясының дамуын, сурдопсихология - саңырау не керең болып туған адам психикасын, тифлопсихология — нашар көретіндер мен соқырлардың психологиялық дамуын зерттейді), патопсихология (бүл сөз грек тілінде «патос»-зардап шегу, ауру деген

п

мағынаны білдіреді ) - туа пайда болған ауру адамдар психологиясын зерттейді, еңбек психологиясы (инженерлік, авиациялық, космостық), медициналық психология (нейропсихология, психоформакология, психотерапия, психопрофилактика және гигиена), әлеуметтік психология (адам мен қоғам арасындағы катынас мәселелерімен айналысады) және т.б. салалары бар.

Психологиядағы калыптасқан ағымдык мектептер мен бағыттар. Дәл осы ксзенде психологиялық ғылымның дамуъінда маңызды роль атқарган ағымдық мектептердің бағыттары калыптаса бастайды. Олар мыналар:

Бихевиоризм - ХХғасырдағы психология ғылымын сипаттайтын американдық бағыт. Ол адамньщ эрекет-құлқын жете қарастырады да, сананы негізгі зерттеу объектісі деп санамайды. Бихевиоризмнің іргесін калаушы Э.Торндайк (1874-1949).

Гештальт-психология - Германиядағы психологиялық мектеп. Оныц негізін қалагаи М.Вертгеймер (1880-1943). «Гештальт» немісше тұрпат, түр, форма, құрылым. Қазақша қүрылым психология деп аталады. Бұл мектегггің мақсаты - жеке психикалық процестердің кұрыльшын тэжірбие жүзінде зерттеу.

Фрейдпзм - негізін қалаған Авсртия ғалымы Зигмунд Фрейд (1856-1939) есімімен аталатын бағыт. Зертгеу ілімі психоанализ деп аталады. Фрейдизм ілімінің негізгі сарыны: адам табиғаты астар санадағы психикальгқ күштер олардың ішіндегі ең бастысы - либидо (жыныстық қүмарлық).

Генетшалыц психология - негізін қалаған Швейцария ғалымы Жан Пиаже. Өз зерттсулерінде галым бала акыл-есінің (интеллект) қалыптасуына назар аудара отырып, ғылыми психологиядағы зерттеулер бала интеллектінің дамуьш байқаудан басталып сол аркылы ересектердегі интеллект табиғаты мен қызметін білуге болады деп пайымдады. Ж.Пиаженің негізгі міндеті адам интеллектінің құрылымын зерттеу еді. Осы құрылымды ол қарапайым органикалық тіршіліктің эволюциялық даму барысында жеткен нэтижесі деп білді, яғни интеллекттік күрделі ақыл-естің жәй психикалык элементтерден қүралатынын дэлелдемекші болды. Генетикалық психология зерттеулеріндегі ен, үлкен кемшілік, интеллект даму деңгейінің бірінен екіншісіне өтуде оқудыц маңызы орынды бағаланбай, элеуметтік-қоғамдық фактордың жеке адам қалыптасуындағы мәні жоққа шығарылды.

Когнитивтік психология - негізгі зерттеу аймағы танымдық процестер-ес, тіл мен сөздің психологиялық қырлары, қабьтлдау, ойлау, зейін, киял жэне танымдық даму. Бүл таным психологиясынын эдістері жеке адамның көңіл-күйі мен мотивтерін, сонымен бірге элеумет психологиясын зерттеуге де колданылды. Когнитивтік психологиянын, көрнекті өкілдері-Дж.Брунер, Д.Норман, У.Найсер, Ф.Хайдер, Г.Саймон.

Гуманистік психология —негізін қалаушылардың алдына қойған мақсаты бихевиоризм мен психоанализді дэріптеушілердің адам мэселесіндегі ауыткуларын орньша келтіріп, шындыкқа жақындау, өміршең психологияны таңдап any еді. Өз зерттеулерінің объекті ретінде гумансит-психологтар салауатты, шығармашыл жеке адам түсінігін тандады. Мұндай міндетті бұл уақытқа дейін ешбір психологиялық ғылыми мектеп өз міндетіне алған емес еді. Бүлар талдауындағы жеке адамның максаты-өзін-өзі кемелдендіру және мүмкіндіктерін оз күшімен ашып, жая білу. Гуманистік психология бағытыныц көрнекті өкілі А.Маслоу болды. А.Маслоу адам іс-әрекетінің, адамның мінезі мсн қылыгының негізі сол адамның өзін-өзі таныту мен өз мүмкіншіліктерін ашуға деген ынта-ықыласында деп есептеген.