Вопрос 20. Культура белорусских земель в составе Речи Посполитой во второй половине XVI – XVIII вв.

Образование. Наибольшую активность в просветительской деятельности со второй половины 16 в. проявляли в Беларуси иезуиты, тут была создана целая сеть иезуитских школ: в Полоцке, Несвиже, Орше, Бресте, Пинске, Гродно, Новогрудке и в других городах и местечках. Позже иезуитские школы в Полоцке, Гродно, Минске, преобразовались в коллегиумы, которые давали образование почти университетского уровня. В полоцком иезуитском коллегиуме поэтику и риторику преподавал известный поэт и педагог Матвей Казимир Сорбевский. В 1579 в Вильно начала действовать иезуитская академия – первый ВУЗ в ВКЛ. В иезуитских учебных учреждениях преподавались до пяти языков, гуманитарные дисциплины и основы естественных наук.

При поддержке представителей шляхетского сословия православного вероисповедания в ВКЛ в конце 16 – начале 17 в. действовали православные братства. Братствами назывались национально-религиозные организации православного населения, что возникли в противовес польско-католической политике руководящих кругов РП. Крупные белорусские братства были в Вильно, Могилеве, Бресте, Слуцке, Минске, Пинске, Борисове, Орши и др. Братства отыгрывали большую роль в расширения просвещения и книгопечатания. Из их типографий вышла 127 наименований книг, некоторые из них были на старобелорусском языке. Братские школы давали начальное, а некоторые и среднее образование.

После 1623 г. начали создаваться начальные и средние школы при базилианских монастырях, так называемые бурсы, которые также давали основательное образование.

В школах РП могли учится все желающие, тем не менее большинство учеников в школах были дети шляхты, чуть меньше – дети мещан еще меньше дети крестьян. Надо отметить, что до конца существования РП твердого закона о запрете детям крестьян учиться не существовала, хотя шляхта неоднократно пыталась принять такой закон. В школах учились только мальчики, девочки получали домашнее образование.

С 1773 г. начала работать образовательная комиссия для того чтобы создать в РП не церковную – светскую (не спутывать из советской!!!) систему образования. За 20 лет деятельности на территории Беларуси комиссия основала 20 не церковных средних школ свыше 200 не церковных начальных. В учебных учреждениях образовательной комиссии 30 % учеников были крестьянские дети. Кроме того в школах этих учились и девочки.

Литература. Начать можно с Яна Казимира Пашкевича который написал который написал в 1621. стихотворение "Польска квітнет лацінаю, Литва русчызнаю…" Чтобы подчеркнуть независимость культурной жизни ВКЛ от Польши.

Милетий Смотрицкий написал около 1609 года публицыстическое произведение "Тренос" – плач православной церкви после тех погромов, что учинил Ипатий Потей.

Широкую популярность в тогдашнем обществе имели также переводные произведения. Белорусские книжники сделали доступными для населения ВКЛ известные в мире "Повесть о Тристане", "Александрию", "Повесть про Трою".

В это время появилась и мемуарная литература. Белоруские авторы мемуарной прозы РП Филон Кмита Чернобыльский и Федор Евлашеский, которые оставили воспоминания о своей жизни.

Продолжало развиваться летописание. Наиболее известные произведения этого жанра – Баркулабовская летопись и Могилевская Хроника, "Хроника Великого княжества Литовского Русского и жемайтского", Хроника Быховца и др. Во второй половине 16 в. написали про историю ВКЛ Матвей Стрийковский и Александр Гваньини. Эти историки приняли участие в создания идеологии РП которая получила название Сарматизм. Согласно ей, в древности территорию РП захватили сарматы, кочующие племена, что в 5 в. до н. э. жили в степях Причерноморья. Потомки сарматов это сословие шляхты. Представители остальных сословий, это потомки подчиненных народов.

Поверхностными представлениями шляхты о "сарматском" быте и тесные контакты с Османской империей вели к ошибочной подмене всего сарматского материальной культурой Близкого Востока, что способствовало распространению моды на все восточное. Из Османской империи и Персии в Речь Посполитую везется оружие, ткани, одежда – чтобы дом и одежда "современного сармата" напоминали дом и одежду "сармата древнего". Даже заказанные местным мастерам предметы должны были выдерживаться в восточном стиле. Чем более богатым был шляхтіч, тем крепче его одежда напоминала костюм восточного вельможи. Одеваться по-другому было не достойным настоящего аристократа.

К концу XVIII ст. шуба, кунтуш, сапоги шляхтича оповещали всех вокруг о социальном положении своих владельцев. В этом немом монологе участвовал и длинный широкий пояс, который говорил громче всех предметов одежды. В это время самые дорогие кунтушовые пояса делались в Слуцке и стоили они 1000 злотых, что составляло годовой оклад офицера тогдашней армии Речи Посполитой.

Один из лучших поэтов РП 17 – 18 в. монах Симеон Полоцкий в мире Самуил Емельянович Петровский-Ситнианович (1629 – 1680). Он закончил Киево-Могилянский коллегиум преподавал в братской школе в Полоцке. В 1664 г. переехал в Москву, где стал учителям царских детей, в том числе и Петра I. В Москве он организовал типографию и стал одним из основателей Славяно-Греко-Латинской академии первого ВУЗа в России. Его литературное наследство "Букварь языка словенского", "Псалтырь рифмованная", "Рыфмлогион", "Віртоград многоцветный".

Другие поэты РП белорусского происхождения это Филофей Утчицкий автор "Стихов краесогласных" и Андрей Белобоцкий автор поэмы "Пятикнижие".

В 17 – 18 в. появились стихотворные сборники песенной лирики на разговорном белорусском языке, Среди них известный "Оршанский", "Курницкий", "Московский" сборники помещают около 150 любовных песен. Сборники были рукописные, имена авторов до нас не дошли. В конце 18 в. на белорусском языке появляется анонимная "Песня белорусских солдат" посвященная восстанию Костюшки.

В первой половине 18 в. Франтишка Уршуля Радзивилл написала для несвижского театра целый сборник "Комедии и трагедий". Все они были поставлены на сцене Несвижского театра. В 1754 сборник был опубликован.

Наука. В Беларуси периода РП. Известный такие имена как Казимир Семенович 1600 – 1651, который нашел способ создания многоступенчатых ракет. В 1650 г. вышла его книга "Великое искусство артиллерии". Она преуспевала по всей Европе. Однако возможно она стала причиной смерти ее автора, полагают, что его убили пиротехники за то, что он выдавал секреты их ремесла.

Мартин Пачобут-Адляницкий 1728 – 1810. Представитель городенской шляхты. Образование приобрел у гродненских иезуитов затем в европейских университетах. Преподавал в Полоцке и Вильно. В 1780 – 1799 был ректором Главной Виленской школы (позже это учебное учреждение было переименовано в Виленский университет). Пачобут-Адляницкий изучал планету Меркурий, открыл неизвестное созвездие.

Казимир Лышчынскі 1634 – 1689 г. Написал трактат о несуществовании Бога за что был сожжён на костре. Расскажите про Казимира.

В Гродно была основана медицинская школа с 1770 г. ее возглавил Жан Эммануил Жылибер. Который основал в школе естествоведческий и анатомический кабинеты, аптеку, ботанический сад. В Беларуси известный медик и натуралист написал книгу "Литовская флора".

Благодаря стараням Георгия Конисского (1717 – 1795) православие не исчезло окончательно с территории Беларуси. В 1756 г он основал Могилевскую духовную семинарию. По этой причине А. С. Пушкин сказал про его "Георгий есть один из самых достославных мужей прошедшего столетия. Жизнь его принадлежит истории."

Архитектура. В 16 в. на территории Беларуси появляются строения в стиле архитектуры ренессанса. Ренессансные архитектурные памятники обязательно завершаются куполом, имеют ниши и аркадные галереи. Самым характерным архитектурным памятникам Ренессанса на территории Беларуси является собор в Сморгони.

В 17 – 18 в. в архитектуре Беларуси широко распространился стиль Барокко. Первый в Речи Посполитой памятник архитектуры барокко, костел иезуитов в Несвиже. Архитектурные памятники стиля Барокко определяются живописностью силуэта, (церковь в Березвечьи под Глубоким, костел кармелитов в Глубоком, восстановленный после Северной войны Полоцкий Софийский собор). В Минске в стили Барокко построен Петропавловский собор на Немиге, Святодуховский собор на Площади 8 марта и рядом костел девы Марии.

В последней трети 18 в. в Беларуси распространяется архитектура классицизма. Она была основана на возможностях античной ордерной системы преимущественно дорической. Другими словами, строения строились очень похожими на древнегреческие храмы. Белорусский классицизм развивался параллельно с поздним барокко, а в конце столетия стал основным художественным направлением. Среди памятников этого стиля Ружанский и Святский дворцы. Становление классицизма связано с интенсивным развитием градостроительства. Город рассматривался как целостная спланированная система (проект планировки комплекса Ласосно около Гродно). В Минске, Витебске, Полоцке и др. велось упорядочение уличной сети, укрупнялись кварталы, создавались новые площади. В дворцово-усадебном строительстве классицизм обусловил геометричность планировки (преимущественно симметрично-осевой) территории усадьбы.

Изобразительное искусство. В др. половине 16 – 17 в. важную роль продолжала отыгрывать иконопись и деревянная скульптура. Но свое важное место начали занимать книжная миниатюра и гравюра. Все более распространяется портретная живопись. Магнатские дворцы начали украшать портреты именитых представителей их родов. Уже в 18 ст. в Несвижском замке было 984 картины на холсте и дереве. Портретная живопись этого времени получил название "Сарматского портрета". Обычно под "Сарматским портретом" понимают образ богатого шляхтича в кунтушово-жупановом костюме при поясе и сабле, или одетого в рыцарский доспех обязательно с каким-либо вооружением.

Театр. Театр в Беларуси развивался со времен независимости ВКЛ во всех кругах общества. В отличии от Московского государства в Беларуси лицедейство не считалось грехом и не преследовалось государством. Среди крестьян и не богатых мещан. Очень популярны были батлейки своеобразные кукольные театры, размещенные в ящиках. Кроме того развлекали народ и скоморохи среди них были медведники, фокусники, музыканты, танцоры, бахары (те кто рассказывал "басни"). Очень популярно в народе была "Народная драма", когда крестьяне мещане в свой досуг сами разыгрывали небольшие сценки и целые спектакли. Самыми известными спектаклями были "Царь Максимильян", "Царь Ирод", "Лодка".

В 16 и 17 в. в многих учебных учреждениях действовал школьный театр. В особенности его любили использовать в своих школах иезуиты. Ученики этих школ для своих родителей родственников и соседей ставили спектакли, через которые пропагандировалась католическая вера.

В 18 в. на территории Беларуси получил широкое распространение крепостной театр. Каждый уважающий себя магнат содержал крепостную театральную труппу, которая давала концерты для аристократии. Часто магнаты отправляли учиться театральному искусству своих крепостных за границу. Наиболее известными в Беларуси были крепостные театры Радзивиллов в Несвиже и Слуцка, Гродзенский театр Тизенгаузов, Слонимский театр Огинского, Ружанский – Сапег, Свислочский – Тышкевичей. Театр Михаила Казимира Огинского был самый лучший. Сцена его была настолько большой, что актеры туда могли заезжать на конях. При необходимости на сцене устраивался бассейн где показывались морские сражения.

Музыка. В развитии музыкального искусства большая роль принадлежит католической церкви. Именно в католических костелах устанавливались органы и содержались хоры. Светские (не церковные) хоры – капеллы появились в магнатских дворцах в 18 в. В это время капеллы и оркестры существовали при каждом магнатском театре. В концы 18 в. начинает свое творчество всемирно-известный композитор уроженец Беларуси и действительно патриот Речи Посполитой Михаил Клеофас Огинский. За свою жизнь он написал многочисленные музыкальные произведения: мазурки, галопы, полонезы марши. Наилучшим его произведениям считаться полонез "Прощание с Родиной" который позже стал называться полонез Огинского. Еще одно его известное произведение эта музыка к песне "Еще Польша не погибла", который в наше время является гимном Польши.

Блок 4.

Пытанне 21. Этапы і змест палітыкі расійскага ўрада на тэрыторыі Беларусі ў канцы XVIII – першай палове XIX стст.

Па канспекту.

ФІТР.Каб перавесці расійскае войска на самазабеспячэнне, ваенны міністр А. А. Аракчэеў стварыў у 1810 г. на базе Бабылецкага староства Клімавіцкага павета першае ваеннае пасяленне. Да жніўня 1818 г. ваенныя пасяленні ўзніклі ў шэрагу губерняў Расійскай імперыі, у тым ліку ў Віцебскай і Магілёўскай. ПСФ. Сялян вымушалі здымацца з абжытых месцаў і перасялялі ў Новарасійскі край, а ў іх мясцовасці размяшчалі салдат пяхотных палкоў. Вёскі разбураліся, а на іх месцы з'яўляліся роўныя, як салдацкі строй, вуліцы з аднолькавымі хатамі. У гэтых пасёлках устанаўліваўся рэжым жорсткай вайсковай муштры, дробязная апека над сельскагаспадарчымі работамі і асабістым жыццём насельнікаў. Аднак стварэнне ваенных пасяленняў аказалася неэфектыўным. Салдаты былі не ў стане паспяхова сумяшчаць вайсковую службу з земляробчай працай.

Замест падымнага ўводзіўся падушная падатак, што вяло да істотнага павелічэння пабораў. Дзяржаўныя землі разам з сялянамі шчодра раздаваліся расійскаім памешчыкам. Калі да падзелаў на тэрыторыі ВКЛ налічвалася 27% дзяржаўных сялян, то пасля далучэння іх засталася толькі 9%. У 1797 годзе Павел І (1796 – 1801.) выдаў указ, які абмяжоўваў паншчыну трыма днямі ў тыдзень, але прасачыць за яго выкананнем у цара не было ніякай магчымасці, таму гэты ўказ застаўся на паперы, а нормы паншчыны толькі ўзрасталі.

У гарадах было адменена магдэбургскае права, яго замяніла “Даравальная грамата на правы і выгады гарадоў Расійскай імперыі”, што была ўведзена ў 1785 г. і давалася толькі губернскім і павятовым цэнтрам. Згодна з ёй гаражане выбіралі орган самакіравання гарадскую думу. Гараджане дзяліліся па ўзроўню багацця на 6 разрадаў. Ад кожнага разраду выбіраўся 1 галосны. Таму дума, якая кіравала горадам фармальна, называлася шасцігалоснай. Фактычная улада ў горадзе належыла прызначанаму губернатарам гараднічаму. Пасля далучэння да Расіі беларускія гарады на 2 гады вызваляліся ад усіх падаткаў, а потым яшчэ 10 гадоў плацілі паменшаныя напалову падаткі. Трэба адзначыць, што пры Расійскай імперыі многія мястэчкі былі пераведзены з разраду гарадоў у разрад вёсак. Для жыхароў гэтых мястэчак такі перавод азначаў, што яны з саслоўя мяшчан пераходзілі ў саслоўе сялян. А гэта значыла, што іх у любы момант маглі падарыць якому-небудзь расійскаму памешчыку і яны стануць не проста сялянамі а прыгоннымі сялянамі.

На далучаных землях расійскія ўлады праводзілі асцярожную канфесійную палітыку. Да 1831 г. каталіцкія касцелы, манастыры і навучальныя ўстановы дзейнічалі свабодна. Землі, што належылі каталіцкай царкве, захоўваліся за ёй пры ўмове, што католікі не будуць абарачаць ў каталіцтва праваслаўных. Больш за тое ўплыў каталіцтва ўзмацніўся, што было выклікана пашырэннем тут пазіцый езуітаў. У 1773 папа Рымскі распусціў ордэн езуітаў. Насуперак яго рашэнню Кацярына ІІ выдала ўказ які дазволіў езуітам сяліцца і дзейнічаць ў межах Расійскай Імперыі. Цэнтрам дыслакацыі ордэна стаў Полацк, дзе з 1812 па 1820 г. дзейнічала езуіцкая акадэмія. У 1821 г. Указам Аляксандра І дзейнасць езуітаў ў імперыі была забаронена.

У дачыненні да ўніятаў вялася палітыка скіраваная на “дабраахвотнае вяртанне” іх у лона праваслаўя, з дапамогай прымусу прыхажан і подкупу іерархаў уніяцкай царквы. У 1839 г. адбыўся полацкі царкоўны сабор, які канчаткова ліквідаваў уніяцкую царкву ў Беларусі.

Шматлікае яўрэйскае насельніцтва падверглася дыскрымінацыі. У 1794 г. быў прыняты закон аб увядзенні мяжы яўрэйскай аселасці. Згодна з гэтым законам яўрэі маглі сяліцца толькі у межах былой РП і толькі ў гарадах і мястэчках. Акрамя таго, яўрэям дазвалялася займацца толькі рамяством і гандлем. Шлях ў дзяржаўную службу і да афіцэрскіх пасад у арміі для іх быў зачынены. На яўрэяў распаўсюдзілася і рэкруцкая павіннасць, так што салдатамі яны не толькі маглі станавіцца, але і павінны былі станавіцца. Акрамя таго норма падаткаў для яўрэяў была ў два разы вышэйшая чым для хрысціян.

Пасля паўстання 1830 – 1831 гг. царскі ўрад рэзка мяняе сваю палітыку ў Беларусі. Ён бярэ курс на аслабленне шляхты, выкараненне паланізацыі і паслядоўную русіфікацыю краю. У верасні 1831 пры цары быў створаны дарадчы орган “Асобы камітэт па справах заходніх губерняў”, які распрацаваў і ажыццявіў шэраг мерапрыемстваў для дасягнення гэтых мэт. Па прапанове камітэта быў паскораны разбор шляхты. У 1831 г. было адменена дзеянне Статута ВКЛ 1588 г. у Магілёўскай і Віцебскай губернях, а ў 1840 г, – на астатняй частцы Літвы і Беларусі. У 1832 г., у сувязі з тым, што 2/3 студэнтаў прынялі ўдзел у паўстанні, быў зачынены Віленскі ўніверсітэт. З 1836 г. выкладанне ва ўсіх навучальных установах краю пераводзілася на рускую мову, а польскую мову забаранялася вывучаць нават як асобны школьны прадмет. У дзяржаўных установах, школах, судах мясцовыя чыноўнікі звальняліся, на іх месца ставіліся расійскія. Расійскім дваранам давліся ільготы пры набыцці канфіскаваных маёнткаў. Рабіліся захады па перасяленню сюды расійскіх сялян.

Пытанне 22. Грамадска-палітычны рух на тэрыторыі Беларусі ў канцы XVIII – першай палове XIX стст. Шляхецкае паўстанне 1830 – 1831 гг. і яго вынікі.

У першай палове ХІХ ст. галоўнай арганізацыйнай формай грамадскага руху былі тайныя і паўлегальныя таварыствы. У еўрапейскіх краінах масавы характар набыло стварэнне розных таварыстваў: навуковых, палітычных, культурна-асветніцкіх, самаўдасканалення і інш. Шмат хто з гісторыкаў бачыць у гэтым ўплыў найбольш магутнай у тую эпоху арганізацыі, якой з’яўлялася масонства. Цесна звязаны з масонствам былі і тайныя таварыствы студэнцкай і вучнёўскай моладзі, якія дзейнічалі ў Літве і Беларусі ў першай чвэрці ХІХ ст. а таксама дзекабрысцкія арганізацыі. У Заходняй Еўропе масонства зарадзілася як рух людзей розных нацыянальнасцяў і веравызнанняў, якія шукалі сапраўдных шляхоў духоўнага абнаўлення грамадства. У канцы ХVІІІ – пач. ХІХ ст. масонскія ложы выкарыстоўваліся для абмеркавання праблем развіцця асобы і грамадства ў цэлым.

У першай чвэрці ХІХ ст. яны ўжо дзейнічалі ў многіх гарадах Беларусі. асабліва пасля 1812 г. Кіруючым цэнтрам масонства ў Беларусі быў малы Капітул “Святыня спакою”, што знаходзіўся ў Нясвіжы і быў падпарадкаваны віленскай ложы “Дасканалае адзінства”, а праз яе “Вялікаму Усходу Польшчы”. Працавалі таксама масонскія ложы “Шчаслівае вызваленне” ў Нясвіжы, “Паўночная Паходня” ў Мінску, “Сябар чалавецтва” ў Гродне і інш.

Адносіны царскіх ўлад да масонскіх арганізацый былі неадназначнымі. Спачатку царызм не праследаваў іх жорстка. Пасля вайны 1812 г. нават рэкамендаваў ствараць масонскія ложы, асабліва ў войску, разлічваючы на тое, што афіцэры, трапіўшы ў палон змогуць скарыстацца дапамогай іншаземных сяброў-масонаў. Аднак ў 1822 г. спецыяльным загадам цара ўсе масонскія ложы на тэрыторыі Расійскай імперыі былі забаронены.

Пасля вайны 1812 г. шырокае распаўсюджанне на тэрыторыі Беларусі атрымалі тайныя таварыствы студэнцкай і вучнёўскай моладзі і таварыствы вайскоўцаў. Сябрамі гэтых таварыстваў былі вядомыя ў далейшым таленавітыя культурныя і грамадскія дзеячы – паэты Адам Міцкевіч, Томаш Зан, Ян Чачот, геолаг Ігнат Дамейка, мастак Міхаіл Кулеша і інш.

У 1817 у Віленскім ўніверсітэце па ініцыятыве студэнтаў Т. Зана, А. Міцкевіча, Ануфрыя Петрашкевіча, Я. Чачота і іншых было заснавана тайнае таварыства філаматаў. Адначасова з імі і крыху пазней утварыліся тайныя і паўлегальныя арганізацыі ў Віленскім універсітэце і гімназіях: “Заране” ў беластоцкай і свіслацкай гімназіях, “Прамяністыя” ў віленскім універсітэце, тайнае таварыства гімназістаў у Крожах і інш. Усе гэтыя арганізацыі знаходзіліся пад уплывам або кіраўніцтвам філаматаў. У 1820г. было створана больш шырокае таварыства філарэтаў, таксама падпарадкаванае філаматам.

Дзейнасць “таварыства філаматаў” праходзіла пад дэвізам “Айчына Навука Годнасць”. Сябры таварыства займаліся ўдасканаленнем сваіх навуковых ведаў, мастацкіх густаў, літаратурнай творчасці. Філаматы не ставілі за мэту звяржэнне існуючага ладу сілай зброі. Галоўным сродкам барацьбы за сацыяльнае і нацыянальнае вызваленне яны лічылі асвету і выхаванне ў падрастаючага пакалення нацыянальнай самасвядомасці. Выхаванае на гэтых ідэях новае пакаленне змагароў павінна было вярнуць свабоду бацькаўшчыне і устанавіць сацыяльна-справядлівы лад. Паралельна з таварыствам філаматаў і філарэтаў у Беларусі дзейнічалі гурткі тайнага польскага “Патрыятычнага таварыства”. У Літоўскі камітэт гэтага таварыства ўваходзілі М. Ромер, К. Прозар і інш. Яны ставілі за мэту адраджэнне РП у межах 1772 г. і тайна рыхтавалі паўстанне.

У пачатку 1820-х гг. у Беларусі атрымалі распаўсюджанне ідэі рускіх дваранскіх рэвалюцыянераў дзекабрыстаў. Гэта было звязана з перамяшчэннем з Пецярбурга у Беларусь гвардзейскага корпуса. У ім праходзілі службу многія дзеячы дзекабрысцкага руху. Кіраўнік Паўночнага таварыства М. М. Мураўёў у Мінску ў 1821 г. напісаў першы варыянт расійскай канстытуцыі. Вялікая група афіцэраў дзекабрыстаў служыла ў Бабруйскай крэпасці: С. І. Мураўёў-Апостал, М. П. Бястужаў-Румін і інш. З іх удзелам распрацоўваўся план арышту цара і яго світы ў Бабруйску ў час агляду войскаў ў 1823 г. З гэтым планам звязвалася абвяшчэнне Расіі рэспублікай і пачатак паўстання ў Пецярбургу. Але план ажыццявіць не ўдалася.

Дзекабрысты выступалі за абмежаванне або поўную ліквідацыю самадзяржаўя, нацыяналізацыю часткі памешчыцкіх зямель, адмену прыгоннага права з надзяленнем сялян зямлёй. Яны ігнаравалі права на нацыянальнае самавызначэнне народаў Расіі. Права на незалежнасць прызнавалася толькі за Польшчай.

У 1825 г. ў Літоўскім асобным корпусе, раскватараваным у з беларускіх губерніях, было створана канспіратыўнае “Таварыства ваенных сяброў”. Яго членамі былі філамат М.І. Рукевіч, капітан К.Г. Ігельстром, паручнік А.І Вягелін і інш. У арганізацыю ўваходзілі таксама “Таварыства згоды”, якое складалася з цывільных асоб, і таварыства “Заране”, якое дзейнічала ў Беластоцкай гімназіі.

У сувязі са смерцю Аляксандра І 14 снежня 1825 г. дзекабрысты Паўночнага Таварыства вывелі на Сенацкую плошчу ў Пецярбургу некалькі падначаленых ім палкоў з мэтай ажыццявіць дзяржаўны пераварот. Але паўстанне было падаўлена. Гэта паўстанне і дало назву ўсяму руху декабрыстаў (снежань – декабрь)

24 снежня 1825 ў Браньску каля Беластока “ваенныя сябры” адмовіліся прысягнуць новаму цару Мікалаю І. Але іншыя вайсковыя фарміраванні корпуса іх не падтрымалі і выступленне таксама было падаўлена. Арганізатары выступлення М. І. Рукевіч, А. І. Вягелін, К. Г. Ігельстром былі асуджаны на 10 год катаргі з пажыццёвым пасяленнем ў Сібіры.

У лютым 1826 г. С.П. Трусаў, член “Таварыства з’яднаных славян”, спрабаваў падняць на паўстанне расквартараваны ў Бабруйску Палтаўскі пяхотны полк, аднак тут жа быў арыштаваны.

Паўстанне 1830 – 1831 гг. стала найважнейшай падзеяй ў грамадска-палітычным руху першай паловы ХІХ ст. Прычынай паўстання стала ўзмацненне рэакцыйнага курса царызму ў Польшчы. Урад Мікалая І пачаў груба парушаць Канстытуцыю Царства Польскага, абмяжоўваць дзейнасць сойма, арыштоўваць дэпутатаў, якія крытыкавалі дзейнасць расійскага ўрада. З 1828 г. у Варшаве дзейнічала тайная арганізацыя, асноўнай мэтай якой было аднаўленне польскай дзяржаўнасці шляхам паўстання. Яна мела шырокі ўплыў у арміі Царства Польскага. Восенню 1830 г. Мікалай І плануе накіраваць польскія фарміраванні на падаўленне рэвалюцыі ў Францыі. У адказ у ноч з 29 па 30 лістапада 1830 ў Варшаве выбухнула паўстанне. Яго пачалі курсанты школы падхарунжых, якія напалі на палац вялікага князя Канстанціна Паўлавіча.

Расійскія войскі вымушаны былі пакінуць Варшаву. Сярод паўстанцаў не было адзінства ні адносна мэт паўстання, ні адносна тактыкі яго правядзення. Акрамя прыхільнікаў барацьбы за поўную незалежнасць РП ў сярод паўстанцаў былі і тыя, хто патрабаваў толькі захавання Канстытуцыі Царства Польскага 1815 г. Вышэйшым кіруючым органам паўстання стаў Часовы урад, кіраўніком якога стаў А. Чартарыйскі, які ўзначальваў кансерватыўную плынь у кіраўніцртве паўстання. Яго прыхільнікі ў большай ступені разлічвалі на дапамогу еўрапейскіх краін, чым на ўласныя сілы. Радыкальную плынь у паўстанні узначальваў І. Лелявель, які імкнуўся пераадолець шляхецкі характар паўстання і прыцягнуць да яго прадстаўнікоў усіх саслоўяў.

Царскі ўрад рабіў усё магчымае, каб не дапусціць пашырэнне паўстання на Беларусь, Літву і Украіну. Яшчэ 1 снежня 1830 г. ён абвясціў аб ўвядзенні ваеннага становішча накіраваў сюды значную колькасць войскаў. У гарадах Заходняй Украіны, Беларусі і Літвы пачалася канфіскацыя зброі ў насельніцтва, з дзяржаўных устаноў пачалі звальняць чыноўнікаў-палякаў, уплавовых польскіх памешчыкаў бралі пад хатні арышт. Тым не менш прадухіліць паўстанне ў Беларусі не ўдалася. У студзені – лютым 1831 г. ў Вільні для кіраўніцтва паўстаннем ў Літве і Беларусі быў створаны Віленскі цэнтральны паўстанцкі камітэт. Але кіраўніцтва камітэта не змагло забяспечыць каардынацыю дзеянняў паўстанцкіх сіл. Паўстанне працякала стыхійна, ізалявана, выступленні насілі лакальны характар. У канцы сакавіка – красавіку асобныя выступленні ахапілі Літву і заходнія паветы Гродзенскай і Віленскай губерній. У чатырох паўночна-заходніх паветах Беларусі колькасць ўдзельнікаў паўстання складала каля 10 тыс. чалавек. У асноўным гэта была шляхецкая моладзь. Сяляне паўстанне не падтрымалі. Гэтаму садзейнічала палітыка царызму. Згодна з Указам Мікалая І ад 22 сакавіка 1831 г. сялянам дараваўся іх удзел у паўстанні, калі яны дабраахвотна пакідалі атрады і вярталіся да дому. Шляхціцы – удзельнікі паўстання падвяргаліся суду, а іх маёнткі канфіскоўваліся..

У канцы мая 1831 г. з Польшчы ў Літву прыбыў 12 тысячны корпус генерала А. Гелгуда і атрад генерала Д. Хлапоўскага ў 820 чалавек. Да іх далучылася каля 5 тысяч мясцовых паўстанцаў. Самы вялікі атрад беларускіх паўстанцаў 400 чалавек арганізавала і ўзначаліла Эмілія Плятэр, дзяўчына якой ў той час было усяго 22 гады. 19 чэрвеня каля Вільні адбыўся рашаючы бой паміж аб’яднанымі сіламі паўстанцаў і царскімі войскамі. Паўстанцы былі разгромлены. У пачатку жніўня 1831 г. паўстанне было ўжо падаўлена на ўсёй тэрыторыі Беларусі, а ў верасні расійская армія авалодала Варшавай.

У выніку паражэння паўстання Царства Польскае, яго канстытуцыя, асобная польская армія і сойм былі ліквідаваныя. На этнічнай тэрыторыі Польшчы быў уведзены расійскі адміністрацыйны-тэрытарыяльна падзел. На тэрыторыі Літвы, Беларусі і Заходняй Украіны пачала ажыццяўляцца палітыка русіфікацыі і вынішчэння польскага ўплыву.

Пасля падаўлення паўстання 1830 – 1831 гг. польская эміграцыя прыкладала вялікія намаганні каб зноў падняць паўстанне. З гэтай мэтай на тэрыторыю Беларусі пасылаліся эмісары. Эмісарам арганізацыі “Маладая Польшча”, якая дзейнічала ў эміграцыі пад кіраўніцтвам І. Лелявеля, быў Ш. Канарскі. Разам з братамі Залескімі ён быў накіраваны ў Польшчу, Літву і Беларусь для стварэння шырокай сеткі кансператыўных арганізацый. Яшчэ ў 1835 г. ў Кракаве Шыман Канарскі стварыў тайную арганізацыю “Садружнасць польскага народа”, уплыў якой у хуткім часе распаўсюдзіўся на Правабярэжную Украіну, Беларусь і Літву. Да яе пачалі далучацца тайныя таварыствы, што ўжо існавалі на гэтых землях. Найбуйнейшым з іх было “Дэмакратычнае таварыства”, якое дзейнічала ў Віленскай медыка-хірургічнай акадэміі. “Дэмакратычнае таварыства” было створана ў 1836г. па ініцыятыве Ф.А. Савіча. Статут гэтай арганізацыі – “Прынцыпы дэмакратызму”, прадугледжваў дасягненне сацыяльнай справядлівасці, адмену прыгоннага права, паважлівыя адносіны да усіх народаў. У 1838 г. паліцыя раскрыла гэту арганізацыю. Ш. Канарскі быў асуджаны да смяротнага пакарання, Ф. Савіч і яго памочнікі былі адпраўлены ў ссылку на Каўказ, астатнія аддадзены ў салдаты.

У 1840-я гг. у Беларусі, як і ў іншых рэгіёнах Расіі, рэвалюцыйны і грамадска-палітычны рух набывае разначынны характар. Ужо ў арганізацыі Ф. Савіча былі не толькі дваране-шляхціцы, але і прадстаўнікі мяшчанскага і сялянскага саслоўяў.

У канцы 1840 х гг. склалася арганізацыя “Братні саюз літоўскай моладзі” або “Саюз свабодных братоў”. Яна была заснавана Братамі Францішкам і Аляксандрам Далеўскімі. Цэнтр яе знаходзіўся ў Вільні, аддзяленні існавалі ў Мінску, Гродне, Лідзе, Навагрудку, Ашмянах, Слоніме, Коўне і інш гарадах. Арганізацыя ставіла за мэту звяржэння самаўладдзя, ажыццяўлення дэмакратычных пераўтварэнняў ў Расіі і Польшчы, стварэнне назалежнай польскай рэспублікі. Дзейнасць “Саюза” асабліва актывізавалася у 1848 г. калі пачалася рэвалюцыя ў краінах Еўропы. Удзельнікі арганізацыі распрацоўвалі планы подрыхтоўкі паўстання, узбраення “простага народу”. Вялася прапаганда сярод салдат і афіцэраў каб далучаць іх да паўстання. У 1849 г., калі афіцэры Мінскага гарнізона на чале з капітанам А. Гусевым адмовіліся ехаць на падаўленне рэвалюцыі ў Венгрыю, арганізацыя была выкрыта, да суда было прыцягнута каля 200 чалавек. Капітан А. Гусеў і яго паплечнікі былі пакараныя смерцю.

Такім чынам, грамадска-палітычны рух у Беларусі ў дадзены перыяд развіваўся ў рэчышчы расійскага і польскага рэвалюцыйнага і нацыянальна-вызваленчага руху. У ім знайшлі адбітак ўсе важнейшыя падзеі грамадска-палітычнага жыцця Расіі першай паловы ХІХст.

Пытанне 23. Вайна 1812 года і Беларусь.

У канцы 18 ст. ў Францыі да ўлады прыйшоў Напалеон Банапарт, гэта артылерысцкі генерал які абвясціў сябе імператарам і падпарадкаваў сабе амаль усю Еўропу. Каб спыніць французскую агрэсію буйнейшыя еўрапейскія краіны пачалі ствараць антыфранцузскія кааліцыі. Аднак яны не мелі ніякага поспеху ў барацьбе з напалеонаўскай Францыяй. У 1806 г. супраць Францыі склалася чацвёртая кааліцыя, у якую ўвайшлі Англія, Прусія, Швецыя і Расія. Аднак і яна пацярпела паражэнне. Напалеон перамог і ў гэты раз, а тэрыторыя Прусіі была захоплена Францыяй. У 1807 пасля разгрому аўстра-расійскага войска пад Аўстэрліцам Імператар Францыі вымусіў расійскага цара падпісаць Тыльзіцкі мірны дагавор, паводле якога Расія абавязалася далучыцца да кантынентальнай блакады Англіі. Акрамя таго Расія мусіла даць згоду Напалеону на ўтварэнне на польскіх землях, якія раней належылі Прусіі, польскай нацыянальнай дзяржавы – Герцагства Варшаўскага. Трэба адзначыць, што палякі былі ўдзячны Напалеону за гэты крок. З 600 тысяч напалеонаўскіх салдат, што ўступілі ў межы Расіі, палякі складалі 60 000 (шырока вядмы корпус генерала Дамброўскага). Гэта былі найлепшыя салдаты напалеонаўскай арміі, яны славіліся вялікай адвагай і да таго ж ненавідзелі рускіх. Напалеон жа іх не цаніў, выкарыстоўваў як гарматнае мяса.

Кантынентальная блакада цяжка адбівалася на эканоміцы Расіі, бо Англія была яе асноўным гандлёвым партнёрам у Еўропе. Таму праз некаторы час Расія пачала парушаць умовы Тыльзіцкага міру і ўзнавіла гандль з Англіяй. Менавіта гэта стала прычынай пачатку напалеонаўскай Францыяй ў 1812 г. вайны супраць Расіі. Ні якім разе нельга сцвярджаць, што Напалеон хацеў захапіць Расію. Ён добра разумеў, што ў Францыі не хопіць ні чыноўнікаў ні войск каб кантраляваць Расію, акрамя таго на працягу ўсяго рускага пахода Напалеон шукаў выпадку памірыцца з Аляксандрам І і зноў падпісаць мір на яго, Напалеона, ўмовах.

Адна з загадак гэтай вайны – накірунак наступлення Напалеонаўскай арміі. Неабходна памятаць, што сталіцай Расійскай Імперыі ў гэты час быў Санкт-Пецярбург. Там быў цар, урад, міністэрствы, карацей кажучы, канцэнтрацыя ўсёй улады, А Напалеон наступаў на Маскву, якая ў той час была хоць і вялікім але ўсё ж правінцыяльным горадам. На сённяшні дзень існуе толькі адно тлумачэнне такіх дзеянняў Напалеона, для таго каб прадыктаваць цару ўмовы мірнага дагавора, трэба было ўшчэнт разграміць расійскую армію а яна адступала ў Маскоўскім накірунку для таго каб адцягнуць небяспеку ад Санкт-Пецярбурга.

Такім чынам, 12 чэрвеня 1812 г. войскі Напалеона 600-тысячнае французскае войска пераправілася праз Нёман і ўступіла ў межы Расійскай Імперыі. Напалеон разлічваў разграміць асноўныя сілы рускіх у памежных бітвах і прадыктаваць рускаму цару свае ўмовы міру. Аднак выканаць гэта яму не ўдалося.

Французам процістаялі тры расійскія арміі, якія разам налічвалі каля 200 тысяч салдат. Галоўнакамандуючы расійскай арміі і камандуючы 1-й арміі генерал Барклай дэ Толі аддае загад 1-ай і 2-ой арміям адступаць углыб краіны з тым, каб аб’яднацца ў Віцебску і даць генеральнае сражэнне. Аднак французы наступалі імкліва – 16 чэрвеня яны занялі Вільню, а праз 8 дзён – Мінск. Таму аб’яднанне рускіх армій у Віцебску стала немагчымым, а 2-я армія генерала Баграціёна вымушана была адступаць праз Слонім, Слуцк, Магілёў і далей на Смаленск. У сярэдзіне ліпеня ў баявыя дзеянні з французамі ўключылася і 3-я армія генерала Тармасава, што знаходзілася на Валыні. Яна нанесла французам паражэнне пад Кобрынам, аднак развіць поспех не змагла і вымушана была зноў адступіць на Валынь.

22 ліпеня рускія арміі злучыліся пад Смаленскам і працягвалі адступленне. Пасля Смаленска Галоўнакамандуючым расійскай арміі стаў фельдмаршал Міхаіл Іларыёнавіч Кутузаў. Які вырашыў працягваць адступленне ўглыб Расіі, пазбягаць генеральнай бітвы з Напалеонам і выматваць яго армію у дробных сутычках.

У пачатку вайны на тэрыторыі Беларусі многія сустракалі Напалеона і яго армію як вызваліцеляў. Шляхта спадзявалася на аднаўленне РП і ВКЛ, а сяляне на адмену прыгоннага права. У многіх месцах яшчэ да прыходу французаў ствараліся узброеныя атрады з мясцовага насельніцтва, якія перашкаджалі рускім праводзіць рэквізіцыі.

У ліпені 1812 г. з мясцовай шляхты быў створаны урад, Часовая камісія ВКЛ, якой падпарадкоўваліся Віленская, Гродзенская, Мінская губерні і Беластоцкая вобласць. Аднак фактычна у гэтага ўрада не было ніякіх паўнамоцтваў, а яго асноўным абавязкам стала забяспечваць французкай армію харчаваннем, фуражом і рэкрутамі. Часовы ўрад павялічыў падаткі, і аб’явіў рэкруцкія наборы, і страціў, такім чынам, падтрымку ў насельніцтва. Тым не менш яму ўдалася мабілізаваць у французкую армію каля 33 тысячы жыхароў Беларусі. Неабходна адзначыць, што перад вайной у рускую армію было мабілізавана каля 180 тысяч ўражэнцаў Беларусі. Такім чынам, беларусы мусілі змагацца як за інтарэсы Францыі, так і за інтарэсы Расіі.

Сяляне хутка зразумелі, што Напалеон не адменіць прыгоннае права. Больш таго, французскія салдаты вялі сябе не як вызваліцелі, а як рабаўнікі і гвалтаўнікі. Таму ў многіх мясцовасцях супраць французаў распачалася партызанская барацьба. Партызанскую барацьбу падтрымлівала расійская армія, яна імкнулася забяспечыць партызан узбраеннем.

Расійская армія доўгі час адступала, ваматываючы праціўніка ў невялікіх абарончых боях. 26 жніўня 1812 г. М.І. Кутузаў паспрабаваў разграміць французаў і не пусціць іх ў Маскву. Для гэтага Руская армія замацавалася на Барадзінскім полі і дала французам генеральнае сражэнне. У выніку – расійская армія сражэнне праіграла і панесла вялікія страты. Каб пазбегнуць канчатковай гібелі арміі Кутузаў аддаў загад здаць французам Маскву і працягваць адступленне.

1 верасня напалеонаўская армія ўступіла ў Маскву. Падаўляючая большасць жыхароў пакінула город. Маскоўскі губернатар Растапчын загадаў яе падпаліць для таго каб французы ў маскве не засіжываліся. Больш за месяц чакаў Напалеон прапаноў Аляксандра І аб міры, пакуль у арміі не пачаўся голад і маральнае разлажэнне. Ён прымае рашэнне накіравацца на Украіну з мэтай там перазімаваць. На Украіне сяляне яшчэ не былі разрабаваны, таму асноўнай задачай для рускіх стала не пусціць туды Напалеона. Руская армія сустрэла французаў пад Малаяраслаўцам. Праз гэты гарадок праходзіла асноўная дорога на Украіну, абыйсці яго было немагчыма, таму ў французаў быў толькі адзін шлях да выратавання – захапіць гэты гарадок. Сражэнне за Малаяраславец цягнулася ўвесь дзень, вялікія страты панеслі і французы і рускія, аднак на гэты раз рускія перамаглі, а французы мусілі павярнуць на старую Смаленскую дарогу, якая была ўжо імі разрабавана.

Там у напалеонаўскай арміі пачаліся эпідэміі, голад узмацняўся з кожным днём, пакою не давалі партызаны. Хутка адступленне ператварылася ва ўцекі. На момант пераправы праз Бярэзіну ў арміі Напалеона было каля 80 тысяч французскіх салдат і рэшткі польскага корпуса пад камандаваннем генерала Дамброўскага.

Менавіта з гэтымі рэшткамі Вялікай арміі Напалеон падышоў да Барысава, дзе яго ўжо чакалі рускія войскі пад камандаваннем генерала П. Вітгенштэйна і адмірала А. Чычагова, якія да гэтага часу занялі амаль усю тэрыторыю Беларусі. Тут пры пераправе праз р. Бярэзіну руская камандаванне планіравала канчаткова разбіць французаў і ўзяць у палон Напалеона Банапарта. Аднак Напалеон перахітрыў рускіх генералаў. Ён загадаў польскаму корпусу Дамброўскага пачаць дэманстрацыю пераправы ля вёскі Ухалоды, што знаходзіцца за 8 км паўднёвей Барысава. Туды рушылі асноўныя рускія сілы. Свае ж асноўныя сілы Напалеон вырашыў перапраўляць каля в. Студзёнка, што на 11 кіламетраў паўночней Барысава. Толькі пад вечар другога дня пераправы рускія даведаліся аб гэтым. Да в. Студзёнка былі кінуты ўсе сілы, але Напалеон і яго гвардыя былі ўжо далёка ад Барысава. Астаткі напалеонаўскай арміі былі разбітыя, ці трапілі ў палон. 24 лістапада ў Смаргоні Напалеон пакінуў сваё войска і з’ехаў у Парыж. У Францыю вярнулася усяго 35 тысяч салдат яго Вялікай арміі..

Вайна супраць Напалеона працягвалася да 1815 г. Пасля перамогі Расійскай Імперыі дасталася большая частка этнічнай тэрыторыі Польшчы разам з Варшавай, тое самае Герцагства Варшаўскае.

Беларусі Вайна прынесла цяжкія страты, былі разбураны дзесяткі гарадоў і сотні весак, скараціліся пасяўныя плошчы і пагалоўе жывелы. Дзесяткі тысяч беларусаў загінулі ў баях, памерлі ад голаду і хвароб. Пасля вайны гарадское насельніцтва скарацілася ўдвая. Царызм быў міласэрным да шляхты, якая служыла Напалеону, Аляксандр І ім усё дараваў. Для народа, які змагаўся супраць Напалеона, цар зрабіў нямнога. Нават удзельнікі партызанскага руху з в. Жарцы, якія атрымалі ўзнагароды былі выкуплены з прыгоннай няволі ўрадам толькі ў 1819 г.

Пытанне 24. Гаспадарка беларускіх зямель у канцы XVIII – першай палове XIX стст. Эканамічныя рэформы 1830 – 1840-х гг.

Сельская гаспадарка. Змены ў сельскай гаспадарцы. У першай палове XIX ст. Сельская гаспадарка ў Беларусі ўсё больш звязвалася з рынкам, павялічвалася плошча ворыўных зямель. Паступова вызначалася гаспадарчая спецыялізацыя беларускіх зямель па вырабе пэўнай прадукцыі. Пашыраліся пасевы тэхнічных культур (ільну, канапель), пачала развівацца танкарунная авечкагадоўля, значна павялічылася ўдзельная вага цукровых буракоў і бульбы.

З ХІХ ст. бульба станавілася літаральна «сялянскім хлебам». Ураджай яе, сабраны з адной дзесяціны (1,09 гектара), мог пракарміць такую ж колькасць людзей, як з трох дзесяцін пшаніцы. Бульба надзейна ратавала сялян ад галоднай смерці ў неўражайныя гады.

У шэрагу памешчыцкіх гаспадарак пачалі выкарыстоўвацца сельскагаспадарчыя машыны. Прапагандай перадавых метадаў земляробства і жывёлагадоўлі займалася Беларускае вольнае эканамічнае таварыства, што існавала ў 1826 – 1841 гг. у Віцебску. У 1848 г. у маёнтку Горы-Горкі Магілёўскай губерні быў адкрыты першы ў Расійскай імперыі земляробчы інстытут. Акрамя сельскагаспадарчай працы сяляне ўсё больш займаліся промысламі, наймаліся на розныя работы, вялі гандаль. Сярод іх паглыблялася маёмаснае расслаенне: вылучаліся заможныя сяляне.

Памешчыкі з мэтай павелічэння прыбытковасці сваіх маёнткаў пашыралі ўласныя пасевы за кошт сялянскіх надзелаў. Але не ўгноеная, дрэнна апрацаваная зямля давала нізкія ўраджаі. За 30 гадоў (з 1820 па 1850) у Віцебскай і Магілёўскай губернях было 10 неўраджаяў. Сяляне ўсё больш разараліся і не маглі несці павіннасці, якія ўзрасталі. Прыбытковасць памешчыцкіх гаспадарак падала. Аднак большасць землеўладальнікаў, якія распараджаліся дармовай сялянскай працай, не жадалі выдзяляць сродкі на набыццё сучаснай тэхнікі і палепшаных прылад працы.

Становішча сялянства. У сярэдзіне XIX ст. сяляне складалі каля 80 % тагачаснага насельніцтва Беларусі. Самай шматлікай і найбольш бяспраўнай часткай беларускага сялянства былі памешчыцкія (панскія) сяляне. Яны самі, іх праца і маёмасць належалі ўладальнікам, якія ўласнаручна ці пры дапамозе арандатараў і адміністратараў чынілі над імі суд і расправу.

Прыгонных прадавалі і закладвалі, дарылі і абменьвалі на любую рэч, ссылалі без суда на катаргу, білі розгамі. Самавольства памешчыкаў практычна нічым не абмяжоўвалася, бо сялянам забаранялася нават скардзіцца на іх.

Другой па колькасці часткай сельскага насельніцтва Беларусі з'яўляліся дзяржаўныя (казённыя) сяляне. У царскім заканадаўстве яны атрымалі найменне «вольных сельскіх абывацеляў». На самай справе дзяржаўныя сяляне не былі такімі, бо знаходзіліся ў поўным распараджэнні арандатараў, і адміністратараў, прызначаных уладай. У выніку становішча дзяржаўных сялян у беларускіх губернях практычна не адрознівалася ад становішча памешчыцкіх прыгонных сялян.

У Беларусі пераважала паншчынная сістэма гаспадарання. Да сярэдзіны 1840-гг. 97 % памешчыцкіх і абсалютная большасць дзяржаўных сялян выконвалі паншчыну. Павіннасці сялян дзяліліся на галоўныя і дадатковыя. Паншчына ці (у рэдкіх выпадках) аброк, а таксама згоны і гвалты адносіліся да галоўных. Дадатковымі былі будаўнічыя і рамонтныя работы на панскіх гаспадарчых будоўлях, падтрыманне ў належным стане дарог, мастоў начная варта і перавозка грузаў. За гэта памешчык дазваляў лавіць рыбу, карыстацца лесам і г. д. Акрамя таго, захоўваліся замацаваныя ў інвентарах «па даўняму звычаю» розныя даніны (ягадамі, грыбамі, мёдам, пражай, палатном і інш.).

Нормы павіннасцей залежалі ад велічыні і якасці зямельных надзелаў, што знаходзіліся ў карыстанні сялян. Калі ў канцы XVIII ст. з адной валокі вызначалася 8 дзён паншчыны ў тыдзень (4 дні мужчынскай і 4 – жаночай працы), то ў сярэдзіне XIX ст. – 12 дзён у тыдзень (па 6 дзён мужчынскай і і 6 – жаночай працы).

Сапраўдным няшчасцем для сялян стала шырока распаўсюджаная прымусовая аддача іх на будаўнічыя работы ў іншыя раёны Расіі. Пры гэтым памешчыкі, якія нічым не забяспечвалі сялян, пасылаючы ў такія «камандзіроўкі», заробленыя імі грошы забіралі сабе.

Нарастанне сялянскіх выступленняў. Узмацненне прыгоннага ўціску сялян выклікала іх супраціўленне. Формамі сялянскага руху былі падача ўладам скаргаў на памешчыкаў, адмова ад паслушэнства ўладальнікам, спыненне выхаду на паншчыну, напады на панскія двары. Сяляне жылі надзеяй на хуткае скасаванне прыгонніцтва, што ўсё часцей адлюстроўвалася ў іх патрабаваннях.

У 1847 г. сярод сялян Віцебскай губерні распаўсюдзіліся чуткі, што за адпрацоўку трох гадоў на будаўніцтве чыгункі Пецярбург – Масква цар даруе ім волю і надзеліць зямлёй ва ўрадлівых паўднёвых губернях. Гэта стала падставай для масавых уцёкаў сялян. Агульная колькасць удзельнікаў гэтага руху дайшла да 10 тыс. чалавек. Урад вымушаны быў увесці ў губерню войскі і адпраўляць сялян назад. Амаль 4 тыс. сялян былі пакараны бізунамі. Усё ж да ўладальнікаў не вярнуліся 800 уцекачоў, з іх амаль 1/3 – жанчыны. Сяляне заяўлялі, што лепш загінуць, чым вярнуцца да памешчыкаў.

У 1847 г. у маёнтку Смаргонь Ашмянскага павета было распаўсюджана пісьмо з заклікам да сялян, незадаволеных злоўжываннямі мясцовай адміністрацыі, каб яны сумесна з мяшчанамі выразалі ўсіх памешчыкаў, аканомаў і здабылі сабе свабоду. Аўтарам «абуральнай адозвы» аказаўся дробны чыноўнік шляхціц Юллян Бакшанскі. Як паказала следства, ён адначасова пасылаў лісты ў некалькі паветаў, збіраўся даць смаргонскім сялянам значную суму грошай для набыцця зброі і пашырыць сялянскі рух аж да Вільні з мэтай забойства губернатара. Распаўсюджванне закліку вымусіла многіх памешчыкаў Ашмянскага, Вілейскага і Дзісенскага паветаў спешна выехаць у Вільню. Губернскія ўлады ўжылі надзвычайныя меры, каб справіцца з сітуацыяй.

Сялянскія выступленні сталі адным з яскравых прыкладаў разлажэння прыгоннай сістэмы. Калі ў першай трэці XIX ст. адбылося 46 буйных сялянскіх хваляванняў, то ў другой трэці XIX ст. – больш за 90. 3 кожным дзесяцігоддзем памешчыкам і ўладам станавілася ўсё складаней трымаць сялян у паслушэнстве. Гэта вымушала самадзяржаўе ажыццяўляць пэўныя захады па вырашэнні аграрнага пытанння, якое датычылася валодання зямлёй і яе размеркавання, рэфармавання сельскай гаспадаркі.

Рэформа Паўла Дзмітрыевіча Кісялёва ў дзяржаўнай вёсцы. У 1840 – 1857 гг. была праведзена рэформа дзяржаўных сялян, якія складалі каля 1/5 усяго сялянства Беларусі. Дзяржаўныя сяляне карысталіся казённымі землямі, а казённыя маёнткі амаль усе здаваліся прыватным асобам у арэнду. Таму эканамічнае і прававое становішча дзяржаўных сялян да канца 1830-гг. практычна не адрознівалася ад становішча памешчыцкіх прыгонных сялян. Царскі ўрад, ажыццяўляючы рэформу ў дзяржаўнай вёсцы, меў на мэце павышэнне даходнасці казённых маёнткаў, і разлічваў заваяваць сімпатыі сялянскіх мас. Ініцыятарам і асноўным правадніком рэформы стаў міністр дзяржаўных маёмасцяў Расійскай імперыі граф Павел Дзмітрыевіч Кісялёў – прыхільнік абмежавання феадальна-прыгонніцкіх адносін.

У ходзе рэформы было праведзена апісанне дзяржаўных уладанняў, змяншаліся павіннасці сялян і павялічваліся іх зямельныя надзелы. Сяляне казённых маёнткаў пераводзіліся з паншчыны на чынш (грашовы аброк). Спынялася здача казённых маёнткаў у арэнду. Прызнавалася «грамадзянская свабода» дзяржаўных сялян, што выгадна адрознівала іх ад бяспраўных памешчыцкіх падданых. У дзяржаўнай вёсцы ствараліся сельскія грамады – абшчыны – з выбарным кіраваннем, якім давяралася самастойнае вырашэнне гаспадарчых адміністрацыйных і судовых спраў.

Рэформа ў памешчыцкай вёсцы. Каб крыху аслабіць прыгонніцкія адносіны ў памешчыцкай вёсцы, урад пагадзіўся на правядзенне так званай інвентарнай рэформы. Традыцыя складання інвентароў існавала ў Беларусі яшчэ з XVI ст. У іх уладальнікі ўносілі звесткі пра межы маёнтка, даходы насельніцтва, памеры сялянскіх надзелаў і павіннасцяў.

Інвентарная рэформа пачала ажыццяўляцца з 1844 г. Яе сутнасць зводзілася да рэгулявання памераў надзелаў і павіннасцяў памешчыцкіх сялян і замацавання іх у інвентарах, абавязковых не толькі для сялян, але і для памешчыкаў. Абавязковыя інвентары былі ўведзены ва ўсіх памешчыцкіх маёнтках Заходняй і Цэнтральнай Беларусі і ў частцы маёнткаў Усходняй Беларусі

Рэформа выклікала супраціўленне памешчыкаў, якія не жадалі ўнармавання сялянскіх павіннасцей. Перагляд і выпраўленне інвентароў цягнуліся да 1857 г. Абавязковыя інвентары афіцыйна абмяжоўвалі ўладу памешчыкаў і давалі сялянам, хоць нейкую магчымасць адстойваць свае інтарэсы.

У цэлым жа рэформы 1840-х – першай паловы 1850-хгг. стваралі лепшыя ўмовы для развіцця гаспадарчай ініцыятывы сялян пераважна ў дзяржаўнай вёсцы. Аднак гэтыя пераўтварэнні не знішчылі прыгоннага права, якое з'яўлялася асновай феадальных парадкаў.

Прамысловасць. У першай палове XIX ст. прамысловасць у Беларусі была прадстаўлена рознымі тыпамі прадпрыемстваў: рамеснымі майстэрнямі, мануфактурамі, фабрыкамі. Сярод прамысловых прадпрыемстваў у найбольш прывілеяваным становішчы знаходзіліся тыя, якія належалі дваранам-памешчыкам. Гэта тлумачылася тым, што памешчыкі мелі ва ўласнасці зямлю, яе нетры і лясныя багацці, бясплатную сыравіну і выкарыстоўвалі дармавую працу прыгонных сялян. 3 такімі прадпрыемствамі цяжка было канкурыраваць прадпрыемствам, арганізаваным купцамі і мяшчанамі на ўласныя грошы. Таму купецка-мяшчанская прамысловасць у гарадах была прадстаўлена амаль выключна прадпрыемствамі рамеснага тыпу з ручной вытворчасцю, на якіх не існавала падзелу працы. Да іх адносіліся невялікія майстэрні з колькасцю рабочых не больш за 5 чалавек, уключаючы і самога гаспадара.

Да дробнатаварнай вытворчасці належалі прадпрыемствы, дзе працавала ад 6 да15 рабочых. Тут ужо гаспадар займаўся толькі арганізацыяй працэсу вырабу і збыту прадукцыі. Яшчэ большая колькасць рабочых (звыш 16) дазваляла падзяліць вытворчы працэс на асобныя аперацыі, што было характэрна для мануфактурнай стадыі прамысловага развіцця.

Новай з'явай у прамысловым развіцці Беларусі ў першай палове XIX ст. стаў пачатак пераходу ад мануфактурнай да фабрычнай вытворчасці. Першыя ў Беларусі фабрыкі – прамысловыя прадпрыемствы, на якіх існаваў падзел працы, і выкарыстоўваліся машыны, былі пабудаваны ў 1820-я гг. у мястэчках Хомск Кобрынскага і Косава Слонімскага паветаў. Фабрыкі належалі буйному землеўладальніку графу Пуслоускаму, выраблялі сукно. На хомскай фабрыцы ў 1823 г. працавала больш за 400 рабочых з ліку прыгонных сялян. Станкі і паравыя рухавікі замянялі на фабрыках ручную працу і патрабавалі спецыяльна падрыхтаваных рабочых. Прымусовая дармавая праца прыгонных на памешчыцкіх прадпрыемствах была малапрадукцыйнай і станавілася неэфектыўнай.

На дробных прадпрыемствах, якія належалі купцам і мяшчанам, выкарыстоўвалася вольнанаёмная рабочая сіла. Паводле розных падлікаў, наёмныя рабочыя ў Беларусі складалі не менш за 1/3 ад усіх рабочых. Аднак існаванне прыгоннага права стрымлівала фарміраванне рынку свабоднай рабочай сілы.

У 1860 г. у Беларусі налічвалася 140 мануфактур, 76 фабрык і заводаў. Амаль усе яны належалі памешчыкам. Прамысловасць у Беларусі была прадстаўлена пераважна прадпрыемствамі па перапрацоўцы сельскагаспадарчай сыравіны: вінакурнымі (па вырабе гарэлкі з бульбы і збожжа), суконнымі, палатнянымі, мукамольнымі і цукровымі (па перапрацоўцы цукровых буракоў). Першы цукровы завод у Беларусі пачаў працаваць у 1830 г. у маёнтку Моладава (Кобрынскі павет), які належаў Аляксандру Сіманавічу Скірмунту. Фабрыкант вынайшаў устаноўку для паскоранага бесперапыннага выпарвання цукровага сіропу, якое доўжылася толькі 4 – 5 хвілін замест ранейшых 4 – 5 гадзін. Скірмунт, зарэгістраваўшы свае адкрыццё, стаў першым у Расійскай імперыі афіцыйна прызнаным беларускім вынаходнікам.

Шляхі зносін. Гандаль. У канцы XVIII – першай палове XIX ст. праводзіліся работы па паляпшэнні шляхоў зносін. Гэта садзейнічала ўключэнню гаспадаркі Беларусі ва ўсерасійскі рынак. Шырокія дарогі, так званыя гасцінцы, звязалі беларускія гарады з іншымі гарадамі Расійскай імперыі. 3 усходу на захад пралягла магістральная шаша Масква – Брэст – Варшава, з поўначы на поўдзень – Пецярбургска-Кіеўская дарога.

Падвергліся рэканструкцыі ці былі пабудаваны каналы, што злучылі рэкі басейнаў Чорнага і Балтыйскага мораў: Агінскі (Дняпро і Нёман), Бярэзінскі (Дняпро і Заходнюю Дзвіну), Дняпроўска-Бугскі (Дняпро і Віслу), Аўгустоўскі (Нёман і Віслу). Па Дняпры, Прыпяці, Заходняй Дзвіне пайшлі параходы. Першы параход магутнасцю 12 конскіх сіл, пабудаваны англічанінам А. Смітам — механікам гомельскага маёнтка, што належаў графу Румянцаву, прайшоў выпрабаванні на Сажы ў 1824 г. Значна павялічылася колькасць прыстаней, а грузаабарот па галоўных рэках Беларусі за 1844 – 1860 гг. узрос больш як у 2 разы. На рынак працавалі галоўным чынам памешчыцкія гаспадаркі. Яны пастаўлялі прадукцыю земляробства і жывёлагадоўлі, лесаматэрыялы. Каля паловы даходаў памешчыкаў складаў продаж гарэлкі. Рост гарадскога насельніцтва абумоўліваў попыт на сельскагаспадарчую прадукцыю. Прыгоннае сялянства вяло ў асноўным натуральную гаспадарку, і амаль не купляла прамысловых тавараў.

Пашыраўся знешні гандаль. 3 Заходняй Еўропы праз Беларусь ішлі транзітныя грузы ў рускія гарады, а з Расіі – на заходнееўрапейскія рынкі. У вывазе з Беларусі пераважалі лён і льнопрадукты, збожжа, гарэлка, спірт, воўна, сала, лес. У Беларусь прывозілі соль, металы, паравыя машыны і тэхнічнае абсталяванне, тканіны з бавоўны і шоўку, фарфоравы і фаянсавы посуд, тытунь, марскую рыбу, чай, каву.

Арганізатарамі гандлю выступалі купцы. Яны скуплялі ў вытворцаў сельскагаспадарчую і прамысловую прадукцыю, сыравіну, дастаўлялі яе ў гарады і на рачныя прыстані, вывозілі за мяжу. Аднак мясцовыя купецкія капіталы пакуль што былі невялікімі. Замежныя купцы ў пачатку XIX ст. прыязджалі ў асноўным з Варшавы, Данцыга (цяпер Гданьск) і іншых заходніх гарадоў. У 1840-я гг. іх выцеснілі купцы з гарадоў Расіі.

Важную ролю ў гандлі да сярэдзіны XIX ст. працягвалі адыгрываць кірмашы. Яны праводзіліся ў мястэчках і гарадах у пэўныя дні, а буйнейшыя доўжыліся тыдзень і болей. Звычайна кірмашы супадалі з царкоўнымі святамі, на іх адбываліся народныя гулянні і тэатралізаваныя прадстаўленні.

Зэльвенскі кірмаш быў самым значным з усіх 43 у Гродзенскай губерні. У Віцебскай губерні найбольш вядомымі былі Асвейскі і Бешанковіцкі кірмашы, у Магілёўскай – Любавіцкі. Кірмашовы гандаль з цягам часу пачаў звужацца. На змену яму ішоў пастаянны крамна-магазінны гандаль і штотыднёвыя гарадскія базары.

Гарады і мястэчкі. За перыяд з 1825 па 1861 г. насельніцтва 42 гарадоў Беларусі павялічылася са 151 тыс. да 320 тыс. чалавек. Аднак удзельная вага гараджан сярод жыхароў Беларусі заставалася на ўзроўні 10 %. Сярод іх пераважалі рамеснікі і дробныя гандляры, што ўваходзілі ў склад саслоўя мяшчан. У губернскіх цэнтрах было шмат чыноўнікаў, дваран, духавенства. Купцы і багатыя мяшчане адыгрывалі вырашальную ролю ў гарадскім самакіраванні.

Насельніцтва гарадоў традыцыйна было шматканфесійным і шматэтнічным. Большую частку гараджан складалі яўрэі. Гэта тлумачылася існаваннем мяжы яўрэйскай аселасці, а таксама царскай палітыкай прымусовага перасялення яўрэяў з вёсак у мястэчкі і гарады. Горад рос таксама і за кошт павелічэння вайсковых гарнізонаў.

Гарады пашыраліся тэрытарыяльна. Паступова яны страчвалі рысы феадальных гарадоў з іх скучанасцю і цеснатой. Зносіліся валы і сцены. У цэнтры размяшчаліся адміністрацыйныя і культурна-асветныя ўстановы, буйныя магазіны. Тут дамы былі мураваныя, вуліцы брукаваліся і асвятляліся ўначы. Ускраіны забудоўваліся драўлянымі домікамі, дзе сялілася бедната, рамеснікі і дробныя гандляры.

Пытанне 25. Культура беларускіх губерняў у складзе Расійскай імперыі ў канцы XVIII – пачатку XX стст.

Адукацыя У РІ першыя спробы арганізацыі народнай асветы на дзяржаўным узроўні былі зроблены пры Кацярыне ІІ (1762 – 1796). Паводле статута 1776 г. у губернскіх гарадах стварылі галоўныя, а ў павятовых – малыя народныя вучылішчы з пяці і двух гадовымі курсамі навучання. Адукацыйна сістэма будавалася па саслоўным прынцыпе, для сялян гэтыя школы былі недаступныя. Статут прадугледжваў абавязковае вывучэнне праваслаўнай веры.

Новая рэформа пачалася ў 1803 – 1804 г.г. са стварэння міністэрства народнай адукацыі і шасці вучэбных акруг, у тым ліку і Віленскай. У Віленскую навучальную акругу ўваходзілі 8 беларуска-літоўска-украінскіх губерняў. Цэнтральная роля ў сістэме адукацыі ў акрузе адводзілася Віленскаму ўніверсітэту, што быў створаны ў 1803 на базе Галоўнай Віленскай школы. Універсітэту падпарадкоўвалісь гімназіі (сярэднія нав. уст.), гімназіям павятовыя вучылішчы (няпоўная сяр. ад. 4 гады навучання) а ім царкоўна-прыхадскія вучылішчы (пачатковыя школа ў 2 г. нав.).

Ва ўсіх школах акругі да 1831 г. асноўнай мовай навучання з’яўлялася польская. Руская вывучалася па жаданні бацькоў. Працягвалась дзейнасць школ, якія існавалі пры каталіцкіх і ўніяцкіх цэрквах.

Сярэднюю адукацыю давалі езуіцкія калегіі, якія да 1820 г. існавалі ў Полацку, Віцебску, Мсціславе, Оршы. Полацкая калегія ў 1812 у студзені ператварылася ў акадэмію, якая праіснавала да 1820 г.

Віленскі ўніверсітэт сфарміраваў першае пакаленне беларускай інтэлігенцыі. Ён быў зачынены ў 1832 г. таму што 2/3 яго студэнтаў і выкладчыкаў прынялі ўдзел ў паўстанні 1830 – 1831 гг.

На базе Віленскага ўніверсітэта ў 1832 г. былі створаны медыка-хірургічная і рымска-каталіцкая акадэміі. Аднак ўжо ў 1842 г. улады закрылі і гэтыя ВНУ. У 1848 г. у Горы-Горках Магілёўскай губерні быў створаны земляробчы інстытут.

У 1828 годзе выдадзены новы статут дзе падкрэсліваўся строга саслоўны прынцып навучання; гімназіі прызначаліся для дваран, павятовыя чатырохгадовыя вучылішчы для мяшчан, царкоўна-прыхадскія вучылішчы для дзяцей сялян.

У 1829 г. створана Беларуская навучальная акруга ў складзе Віцебскай і Магілёўскай губерняў потым да яе далучылі Мінскую Гродзенскую і Віленскую губерні і Беластоцкую вобласць. Пасля падзей 1830 – 1831 г. каталіцкія і ўніяцкія манастырскія школы зачыняліся або ператвараліся у расійскія гімназіі і вучылішчы. Выкладанне ўсіх прадметаў пераводзілася на расійскую мову. У 1850 г. Беларуская навучальная акруга расфарміравана. Віленска Мінская Гродзенская і Ковенская губерні былі аднесены да Віленскай навучальнай акругі, а Віцебскую і Магілёўскую аднеслі да Пецярбургскай.

У 1860 – 1870-я адбыліся пераўтварэнні ў галіне адукацыі, звязаныя са школьнай адукацыйнай рэформай 1864 г. Пачатак школьнай рэформы ў Беларусі супаў з падаўленнем паўстання 1863 – 1864 гг. З-за ўдзелу студэнтаў і вучняў у паўстанні былі закрыты Горы-Горацкі земляробчы інстытут і 8 сярэдніх навучальных устаноў.

Амаль да канца XIX ст. у Беларусі дзейнічалі «Часовыя правілы для народных школ», распрацаваныя ў 1863 г. пры віленскім генерал-губернатары М. М. Мураўёве. Згодна з імі пачатковыя школы поўнасцю аддаваліся пад кантроль праваслаўнага духавенства. Падручнікі для школ Паўночна-Заходняга краю характарызаваліся сваім заходнерускім тлумачэннем гісторыі.

Пачатковую адукацыю давалі народныя і гарадскія вучылішчы, якія адносіліся да Міністэрства народнай асветы, а таксама царкоўна-прыходскія школы і школы граматы. Найбольш прагрэсіўным тыпам школ з'яўляліся народныя вучылішчы.

Праблемай пачатковай адукацыі быў недахоп настаўнікаў. У 1864 г. у Маладзечне адкрылася першая на тэрыторыі Расійскай імперыі настаўніцкая семінарыя. Навучэнцамі семінарый былі выключна праваслаўныя сялянскія хлопцы. Настаўніцкую семінарыю ў Нясвіжы скончыў Я. Колас. У настаўніцкіх семінарыях атрымлівалі адукацыю будучыя настаўнікі пачатковай школы. Але настаўнікаў сярэдніх школ у Беларусі не рыхтавалі. Іх прысылалі з Масквы, Пецярбурга і Кіева.

Сярэднюю адукацыю ў другой палове XIX ст. давалі мужчынскія і жаночыя гімназіі, навучанне ў якіх было разлічана на 7 гадоў. Гімназіі падзяляліся на два тыпы: класічныя і рэальныя. Першыя спецыялізаваліся на гуманітарных навуках, другія – на прыродазнаўчых і тэхнічных. Выпускнікі класічных гімназій мелі права без экзаменаў паступаць ва універсітэты, а рэальных гімназій – у тэхнічныя інстытуты. Пазней рэальныя гімназіі былі пераўтвораны ў рэальныя вучылішчы. У 1887 г. быў прыняты так званы указ «аб кухарчыных дзецях». У адпаведнасці з распараджэннем міністра асветы забаранялася прымаць у гімназіі дзяцей кухарак, прачак, дробных гандляроў і іншых ніжэйшых саслоўяў. 3-за высокай платы за навучанне да канца XIX ст. сярэдняя школа заставалася ўстановай для прывілеяваных саслоўяў: дзяцей шляхты, чыноўнікаў, духавенства, гарадской буржуазіі і заможных сялян. У канцы XIX ст. у беларускіх губернях пісьменныя складалі 25 % ад агульнай колькасці насельніцтва.

У 1864 г. за удзел студэнтаў у паўстанні пад кіраўніцтвам К. Каліноўскага быў зачынены Горы-Горацкі земляробчы інстытут. Пасля яго закрыцця ў Беларусі не засталося вышэйшых навучальных устаноў, хоць патрэба ў іх была вялікая.

У пачатку XX ст. адчыніліся настаўніцкія інстытуты ў Віцебску, Магілёве і Мінску. Аднак яны давалі няпоўную вышэйшую адукацыю. Яе беларуская моладзь атрымлівала па-за межамі радзімы – у Маскве, Пецярбургу, Кіеве і іншых універсітэцкіх цэнтрах Расіі.

Навука. У канцы 18 і ў 19 ст. пачалося ўсебаковае вывучэнне Беларусі яе гісторыі, мовы, фальклору. Вывучэнне праводзілася сіламі мясцовай інтэлігенцыі. Сярод вучоных гісторыкаў, мовазнаўцаў і краязнаўцаў вядомы такія імены як Міхаіл Баброўскі, Ігнат Даніловіч, Тэадор Нарбут, Канстанцін і Яўстафій Тышкевічы, Адам Кіркор. Вывучэннем фальклорнай спадчыны займалісь і вядомыя філаматы Ян Чачот, Томаш Зан, Адам Міцкевіч.

У другой палове XIX ст. беларусы сталі аб'ектам павышанай цікавасці расійскіх і замежных вучоных. Царскі ўрад адразу пасля падаўлення паўстання 1863 – 1864 гг. мабілізаваў афіцыйную навуку на пошук доказаў таго, што Беларусь спрадвеку была часткай Расіі, а беларусы ўяўлялі сабой заходнюю галіну «рускага племені».

У 1860 – 1910-я гг. былі сабраны і апублікаваны ўнікальныя матэрыялы пра мову і духоўную культуру беларускага народа. Яны насуперак афіцыйным устаноўкам царскага ўрада засведчылі факт існавання самастойнага беларускага этнасу. Так, П. В. Шэйн сабраў фальклорна-этнаграфічныя матэрыялы і выдаў двухтомнік «Матэрыялы да вывучэння побыту і мовы рускага насельніцтва Паўночна-Заходняга краю» (1887 – 1893). Нягледзячы на такую назву, у кнізе даказвалася, што беларусы гэта асобная народнаць

I. I. Насовіч, стварыў «Слоўнік беларускай гаворкі», выдадзены ў 1870 г. У гэтым выданні змешчаны больш за 30 тысяч слоў якія адлюстроўваюць усё багацце беларускай мовы XIX ст., дадзены іх грунтоўныя тлумачэнні. Падобнай працы да таго часу не было ва ўсім славянскім мовазнаўстве. Не страціў слоўнік сваіх вартасцей і цяпер, бо ён дазваляе адшукаць словы, якія зніклі.

Вялікім укладам у даследаванне мовы беларусаў з'явіліся працы Я. Ф. Карскага. Першым сярод беларусаў ён атрымаў званне акадэміка Расійскай Акадэміі навук. Напісаў «Беларусы» (1903 – 1922). Гэта сапраўдная «энцыклапедыя беларусазнаўства». Карскі паказаў у ёй самастойнасць беларускай мовы ў сям'і іншых славянскіх моў, вызначыў тэрытарыяльныя межы яе распаўсюджання і склаў адпаведную карту.

У канцы 1880-х гг. з ідэяй аб самабытнасці беларускага этнасу і яго праве на самастойную палітычную будучыню выступіў гісторык прафесар кіеўскага універсітэта М. В. Доўнар-Запольскі.

В. Ю. Ластоўскі. напісаў першы падручнік па Гісторыі Беларусі, які называўся «Кароткая гісторыя Беларусі», выдадзена ў 1910 г. у Вільні, у ім было імкненне адлюстраваць беларускі народ як творцу свайго лёсу.

Шырокую вядомасць у Еўропе атрымала навуковая дзейнасць у прыродазнаўчай галіне ўраджэнца Беларусі Якуба Наркевіча-Ёдкі. За ўласныя сродкі ён пабудаваў у сваім маёнтку Над-Нёман (цяпер ва Уздзенскім раёне) метэаралагічную станцыю адкрыў санаторый, дзе паспяхова выкарыстоўваў методыку лячэння хвароб з дапамогай электратоку. Пачаўшы эксперыменты з электрычнасцю, Наркевіч-Ёдка вынайшоў грамаадвод, а таксама бяздротны тэлеграф.

Літаратура. Адам Міцкевіч, Ян Чачот, Томаш Зан і інш. паэты і пісьненікі Філарэцка-Філамацкіх гурткоў будавалі сваю творчасць на базе беларускага фальклора. Народныя паданні ляглі ў аснову, шмат якіх твораў. Напрыклад, паэмы Міцкевіча Гражына, Дзяды, Свіцязь.

У гэты час выходзіць выдатны празаічны твор выпускніка Полацкай Езуіцкай акадэміі Яна Баршчэўскага “Шляхціч Завальня або Беларусь ў фантастычных вобразах і казках”. Там сабраны ўсе народныя паданні Віцебшчыны і запісаны ў выглядзе цікавага мастацкага апавядання накшталт гогалеўскіх “Вечароў на хутары бліз Дзіканькі.”

У гэты жа час былі напісаны дзве ананімныя паэмы “Энеіда на выварат” і “Тарас на Парнасе.” Аўтар іх пажадаў застацца невядомым таму, што высмейваў класіцызм, які быў афіцыйна-прызнаным мастацкім кірункам ў РІ.

У пачатку стагоддзя ў Беларусі з’яўляецца першы сялянскі паэт, Паўлюк Багрым, што напісаў цэлы зборнік высако-мастацкіх вершаў, якія гнеўна асуджаюць прыгонніцкі лад. Да нас дайшоў толькі адзін верш гэтага паэта “Зайграй зайграй хлопча малы”. Зборнік П. Багрыма быў знішчаны, а сам ён аддадзены ў салдаты.

Уладзіслаў Сыракомля быў выдатным паэтам, які пасвяціў сваю творчасць Беларусі. Ён вядомы як польскі паэт , але пісаў многа вершаў і па-беларуску. У польскім друку адстойваў права беларускага народа на сваю літаратурную мову і абараняў беларускамоўную паэзію Яна Чачота і Дуніна-Марцінкевіча.

Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч (1807 – 1884) Першы беларускі драматург творчасць якога была цалкам прысвечана беларускаму народу і засноўвалася на беларускім фальклорным матэрыяле. Найлепшыя яго творы гэта Сялянка, Вечарніцы, Гапон, Купала, Шчароўскія дажынкі і інш. Ён не толькі пісаў тэатральныя пастаноўкі, але і стварыў музычна-драматычны гурток аматараў тэатральнага мастацтва, з якім ездзіў гарадах і вёсках Беларусі, ставячы свае творы на сцэне.

У першыя два дзесяцігоддзі пасля паўстання 1863 – 1864 гг. асноўным жанрам у беларускай літаратуры з'яўлялася ананімная (без вызначэння аўтарства) вершаваная гутарка. Такія творы напісаны жывой народнай мовай. Сярод іх – «Гутарка Данілы са Сцяпанам», «Дзядзька Антон, або Гутарка аб усім, што баліць, а чаму баліць – не ведаем».

Францішак Багушэвіч 1840 – 1900. Вяршыняй беларускай літаратуры другой паловы XIX ст. стала творчасць Францішка Багушэвіча, які нарадзіўся ў фальварку Свіраны Віленскага павета.

Ён – аўтар двух паэтычных зборнікаў: “Дудка беларуская” і “Смык беларускі”, што выйшлі ў друку ў канны XIX ст. у Кракаве і Познані пад псеўданімамі Мацей Бурачок і Сымон Рэўка з-пад Барысава.

Галоўны герой твораў паэта – беларускі селянін, якога абдзялілі пры скасаванні прыгону, абдзірае казна, крыўдзяць царскія чыноўнікі і не дапамагае суд. Але ён не скарыўся, захаваў сваю чалавечую годнасць. Багушэвіч глядзеў на беларускую мову як на мову «нам ад Бога дадзеную», «для нас святую», лічыў яе асновай існавання нацыі. Ён заклікаў шанаваць і любіць сваю родную мову, папярэджваў народ аб тым, што, страціўшы мову, ён знікне як этнас.

Любоўю да сялян, да “роднай старонкі”, імкненнем бачыць свой народ адукаваным і шчаслівым прасякнута паэзія Янкі Лучыны (Iвана Неслухоўскага). Дзяцінства паэта прайшло ў Мінску. Беларускія вершы Лучыны ўвайшлі ў зборнік «Вязанка», які выйшаў пасля смерці паэта. Найбольш вядомы яго твор – верш «Роднай старонцы», у якім аўтар выказаў сваю любоў да радзімы.

Адам Гурыновіч. 1869 – 1894 вучыўся ў Віленскім рэальным вучылішчы; у 1887-93 у Пецярбургскім тэхналагічным інстытуце. Праводзіў фальклорна-этнаграфічныя зборы. Якія былі выдадзеныя ў 1893 у Кракаве. Кіраўнік створанага ў 1889 нелегальнага «Гуртка моладзі польска-літоўска-беларускай і маларасійскай». На фарміраванне светапогляду Гурыновіча зрабіў уплыў марксізм, а таксама ідэі шляхецкіх рэвалюцыянераў і народнікаў 1880-х г. У паэзіі быў паслядоўнікам Ф. Багушэвіча. Пісаў на беларускай, польскай, рускай мовах. Перакладаў творы польскай, рускай, украінскай літаратуры. Арыштаваны ў 1893 у Вільні, дастаўлены ў Санкт-Пецярбург. У тым жа годзе з-за хваробы адпраўлены пад нагляд паліцыі ў бацькоўскі фальварак Крыстынопаль, дзе памёр ад чорнай воспы. Упершыню яго творы апублікаваў Б. Тарашкевіч у 1921 у газеце «Беларускі звон».

У пач. XX ст. рашаючую ролю ў развіцці беларускай літаратуры адыгрывалі першыя беларускія выдавецтвы: “Загляяне сонца і ў наша аконца” СПб, “Наша ніва”, і наша хата (Вільня), “Мінчук”, “Палачанін” якія з 1905 па 1917 г выдалі больш за 128 назваў беларускіх кніг. Цэнтрам беларускага адраджэння стала рэдакцыя газеты Наша Ніва і аднаіменнае выдавецтва. У 1912 г. сельскагаспадарчы аддзел газеты “ Наша Ніва” перарос у самастойны часопіс “Саха”.

У 1906 – 1915 гг. у Вільні выходзіла легальная беларуская штотыднёвая грамадска-палітычная, навукова-асветніцкая, літаратурна-мастацкая газета «Наша ніва». Яе выданнем кіравалі лідэры Беларускай сацыялістычнай грамады браты Іван і Антон Луцкевічы. Да 1912 г. газета друкавалася кірыліцай і лацінкай, пазней – толькі кірыліцай. «Наша ніва» арыентавалася пераважна на сялянства і сельскую інтэлігенцыю, дробных служачых і рабочых.

Буйной постаццю ў беларускай паэзіі пачатку XX ст. з'яўлялася Алаіза Пашкевіч вядомая пад псеўданімам Цётка. Яна ўдзельнічала ў заснаванні БСГ. Першыя зборнікі паэтэсы «Хрэст на свабоду» і «Скрыпка беларуская» выйшлі нелегальна. Яе рэвалюцыйныя і патрыятычныя вершы выкарыстоўваліся арганізацыямі БСГ, РСДРП у якасці адозваў і лістовак.

У пачатку XX ст. раскрыліся паэтычныя таленты заснавальнікаў сучаснай беларускай літаратуры і літаратурнай мовы Янкі Купалы і Якуба Коласа.

Янка Купала (Іван Дамінікавіч Луцэвіч) нарадзіўся ў фальварку Вязынка Мінскага павета. Першы яго верш «Мужык» з'явіўся ў 1905 г. Ужо сваімі першымі паэтычнымі кнігамі «Жалейка» і «Гусляр» паэт прыцягнуў да сябе ўвагу чытачоў. Зборнік вершаў «Шляхам жыцця» фактычна стаў найвышэйшым дасягненнем тагачаснай беларускай літаратуры. Паэмы Я. Купалы «Курган», «Бандароўна» ўзнялі гэты жанр на якасна новую ступень. Яго п'есы «Паўлінка» і «Раскіданае гняздо» сталі вызначальнай з'явай беларускага тэатральнага жыцця ў пачатку XX ст. У час рэвалюцыі 1905— 1907 гг. паэт падтрымаў народ у барацьбе супраць самадзяржаўя.

Набыў папулярнасць сваімі творамі і Якуб Колас (Канстанцін. Міхайлавіч Міцкевіч), ураджэнец засценка Акінчыцы Мінскага павета (цяпер у межах горада Стоўбцы). У першым зборніку вершаў «Песні жальбы» Я. Колас апаэтызаваў вобраз беларуса-мужыка, які, нягледзячы на цяжкія ўмовы жыцця, застаецца аптымістам і верыць у адраджэнне роднага краю. У 1911 г. Колас пачаў працу над паэмай «Сымон-музыка».

Значна ўзбагаціў беларускую паэзію, і вывеў яе на еўрапейскі ўзровень Максім Багдановіч. Ён нарадзіўся ў Мінску, але большую частку свайго нядоўгага 26-гадовага жыцця правёў за межамі радзімы. Адзіны прыжыццёвы зборнік паэта «Вянок», у які ўвайшлі вершы, напісаныя ім у 17 – 20-гадовым узросце, быў выдадзены ў Вільні ў 1913 г. Творчасць М. Багдановіча прасякнута любоўю да роднай зямлі, яе народа. У вершы-гімне «Пагоня» М. Багдановіч выказаў трывогу за сваю Радзіму.

Архітэктура. У першай палове 19 ст. у архітэктуры дамінаваў Класіцызм. Архітэктры што працавалі ў стылі Класіцызму, падражалі старажытнагрэчаскім і старажытнарымскім храмам. Іх будынкі не абавязкова былі храмамі, а мелі самае рознае назначэнне, тым не менш, яны упрыгожваліся, мноствам калон, двухсхільнымі фасадамі як старажытнагрэчаскія храмы і купаламі як храмы старажытнарымскія. У якасці прыклада класіцызму у Беларусі можна прывесці палац Румянцава-Паскевіча ў Гомелі, губернатарскі палац ў Віцебску, палацы ў Жылічах і Снове і г.д.

Развіццё архітэктуры. У другой палове XIX ст. у беларускім дойлідстве спалучаліся элементы розных мастацкіх стыляў мінулага. Архітэктары захапляліся так званым псеўда-рускім стылем, які быў арыентаваны на візантыйскія і старажытнарускія ўзоры. У гэтым стылі па ўсёй Беларусі разгарнулася будаўніцтва так званых цэркваў «мураўёвак». Тыповы прыклад Мураўёўкі – Пакроўскі сабор у Барысава і іншыя. Цэрквы пабудаваныя ў псеўда-рускім стылі называюцца мураўёўкамі ў гонар сумна-вядомага Мураўёва-Вешальніка. Пасля падаўлення паўстання 1863 – 1864 гг. па яго настаянню у Беларусі ўсе цэрквы пачалі перабудовывацца ў стылі маскоўскай архітэктуры 16 – 17 ст. Для псеўдарускага стылю было характерна традыцыйнае пяцікупалле, цыбулепадобныя купалы, высокія шатровыя званіцы, багаты дэкор у выглядзе какошнікаў. Прыкладамі выкарыстання псеўдарускага стылю сталі капліца князёў Паскевічаў у Гомелі, Пакроўскі сабор у Гродне, Свята-Уваскрасенскі сабор у Барысаве, а таксама свецкая архітэктура Магілёва (будынкі тэатра, гарадской управы, жаночай гімназіі, рэальнага вучылішча).

Выкарыстоўвалася таксама архітэктурная спадчына Заходняй Еўропы: готыка, рэнесанс, барока, класіцызм. У другой палове XIX ст. назіраўся росквіт неагатычнага стылю. У гэтым стылі былі ўзведзены касцёлы ў Відзах, Вілейцы, Іўі, Паставах і касцёл Святога Роха ў Мінску. Касцёлы будаваліся з чырвонай цэглы, іх фасады звычайна не атынкоўваліся. Для ўнутранага ўбрання касцёлаў былі характэрныя вітражы, фрэскі. Элементы раманскай і гатычнай архітэктуры спалучыліся ў касцёле святых Сымона і Алены, узведзеным у пачатку XX ст. у Мінску. Псеўдагатычныя формы ўжываліся таксама ў фабрычна-заводскіх будынках.

На мяжы XIX – XX стст. узнік архітэктурны стыль мадэрн. Для яго было характэрнае адмаўленне ад механічнага капіравання гістарычных архітэктурных формаў. Пашырыліся новыя тыпы пабудоў (чыгуначныя вакзалы, масты, прамысловыя збудаванні), новыя будаўнічыя матэрыялы і канструкцыі (цэмент, металічная арматура). Шырока выкарыстоўвалася шкло. У стылі мадэрн у Беларусі былі пабудаваны банк у Віцебску, жылыя дамы ў Мінску, Гродне, Гомелі, Магілёве, гасцініца «Еўропа» ў Мінску.

Жывапіс. У выяўленчым мастацтве першай паловы XIX ст. асноўнымі жанрамі былі гістарычны і партрэтны. У той жа час складваліся новыя жанры – пейзажны і бытавы. Выдатнымі беларускімі жывапісцамі таго часу з'яўляліся: Іосіф Аляшкевіч, Валенцій Ваньковіч, Ян Дамель, Іван Хруцкі.

Iосіф Аляшкевіч (1777 – 1830) паходзіў з сям'і музыканта з мястэчка Радашковічы Мінскага павета. Скончыў факультэт жывапісу Віленскага ўніверсітэта. Пры дапамозе А. Хадкевіча быў накіраваны для ўдасканалення майстэрства ў Дрэздэн і Парыж. Вярнуўшыся на радзіму, некаторы час жыў у Віленскай губерні, затым пераехаў у Пецярбург, дзе быў выбраны членам Акадэміі мастацтваў. Часта прыязджаў у Беларусь, пісаў тут карціны. Стварыў партрэты вядомых беларускіх магнатаў — Адама Чартарыйскага, Лявона Сапегі, Мікалая Радзівіла, графа Плятэра і інш.

Валенцій. Ваньковіч (1794 – 1842) нарадзіўся ў в. Каможыцы, што на Міншчыне, вучыўся ў Полацкай езуіцкай калегіі, Віленскім універсітэце і Пецярбургскай акадэміі мастацтваў. Пасля жыў у Мінску. Працаваў у жанры гістарычнага жывапісу. Напісаў карціны «Подзвіг маладога кіяўляніна пры аблозе Кіева печанегамі ў 968 годзе», «Напалеон каля вогнішча», шэраг партрэтаў. Да ліку лепшых твораў мастака адносіцца кампазіцыйны партрэт «А. Міцкевіч на скале Аюдаг», напісаны ў 1828 г.

Ян Дамель (1780 – 1840) пакінуў значны след у мастацтве Беларусі. Скончыў Віленскі ўніверсітэт, затым працаваў у ім як выкладчык, адбыў двухгадовую ссылку ў Сібіры. 3 1822 г. жыў у Мінску. Пісаў пераважна на гістарычныя тэмы: «Смерць князя Панятоўскага», «Хрышчэнне славян», «Вызваленне Т. Касцюшкі з цямніцы», «Смерць магістра крыжаносцаў Ульрыха фон Юнгінгена ў бітве пад Грунвальдам» і інш. Вядомыя яго творы і на рэлігійныя сюжэты, партрэты князя Д. Радзівіла, графаў I. Храптовіча, К. Тышкевіча, пейзажы Мінска і яго ваколіц, малюнкі і замалёўкі на тэмы побыту народаў Сібіры.

Iван Хруцкі (1810 – 1885) нарадзіўся на Віцебшчыне ў мястэчку Ула, вучыўся ў Полацку, скончыў Пецярбургскую акадэмію мастацтваў з 1848 жыў у маёнтку Захарнічы ў Полацкім павеце. Праславіўся карцінамі ў жанрах нацюрморта, партрэта, пейзажа. Высокімі мастацкімі якасцямі вызначаюцца яго карціны «Кветкі і садавіна», «Грыбы і агуркі», «Партрэт невядомай», «Партрэт жонкі», «Сямейны партрэт», партрэт мітрапаліта I. Сямашкі, «Від у маёнтку», «Партрэт хлопчыка ў саламяным капелюшы» і інш.

У другой палове XIX ст. сярод мастакоў абудзілася цікавасць да гісторыі і побыту беларускага народа. У беларускім жывапісе запанаваў мастацкі стыль рэалізм, прадстаўнікі якога імкнуліся аб'ектыўна адлюстроўваць рэчаіснасць.

Адным з найбольш вядомых жывапісцаў Беларусі другой паловы XIX ст. быў Казімір Альхімовіч (1840 – 1916) Яго карціна «Пахаванне Гедыміна» атрымала сусветную вядомасць. Мастак сімпатызаваў простаму народу. У шэрагу сваіх карцін, такіх, як «Жніво», «Парабкава хата», «Найманне работнікау». Альхімовіч паказаў пакутлівы лёс і цяжкую працу сялян. Мастак напісаў таксама серыю карцін па матывах творчасці А. Міцкевіча.

Імкненне адлюстраваць старонкі гісторыі выявілася ў творчасці Напалеон Орды (1807 – 1883). Ён нарадзіўся ў Пінскім павеце. Атрымаў мастацкую адукацыю ў Парыжы, вучыўся музыцы ў вядомага польскага кампазітара Ф. Шапэна. Амаль 25 гадоў падарожнічаў па Беларусі, Украіне, Польшчы, Літве, рабіў замалёўкі мясцін, звязаных з жыццём вядомых людзей, і архітэктурных помнікаў. У Беларусі мастак зрабіў больш за 200 замалёвак, у тым ліку Камянецкай вежы, палацаў і замкаў у Міры, Навагрудку, Нясвіжы, Гродне, Лідзе.

Адной з цэнтральных тэм беларускага жывапісу другой паловы XIX — пачатку XX ст. стаў народ, яго пакуты і праца. Жыццё беларускіх сялян адлюстравана ў творчасці Нікадзім Сілівановіча (1834 – 1919). Яго карціны «Дзеці на двары», «У школу», «Стары пастух» прасякнуты цеплынёй і любоўю да простата народа. Сілівановіч прымаў удзел у афармленні славутага Ісакіеўскага сабора ў Пецярбургу. Разам з пецярбургскімі мастакамі беларускі жывапісец удзельнічаў у стварэнні мазаічнага пано «Тайная вячэра» для галоўнага іканастаса сабора. За гэтую работу яму было прысвоена званне акадэміка.

На мяжы XIX – ХХстст. найбольш папулярным жанрам мастацтва стаў пейзаж. Вядучым пейзажыстам таго часу быў Апалінары Гараўскі (1833 – 1900). Мастак апяваў у сваіх творах прыгажосць беларускай прыроды і народны побыт. Карціны «Вечар у Мінскай губерні», «На радзіме», «Рака Бярэзіна» і іншыя атрымалі высокую ацэнку спецыялістаў. Некаторыя з твораў мастака набыў для сваёй галерэі П. М. Траццякоў. Адной з лепшых прац жывапісца стала палатно «Старая моліцца», якое карысталася вялікім поспехам на выставах у Расіі і за мяжой. Карціну высока ацаніў вядомы рускі мастак I. Рэпін.

На працягу шэрагу гадоў Iлля Рэпін (1844 – 1930) жыў у сваім маёнтку Здраўнёва пад Віцебскам, дзе напісаў адзін з вядомых эцюдаў – «Беларус». Па эцюдах, якія былі створаны ў Белавежскай пушчы, напісаў свае лепшыя палотны рускі пейзажист I. Шышкін.

З пачатку ХХ ст. беларускі жывапіс праславілі В. Бялыніцкі-Біруля, Ю. Пэн, Г. Вейсенгоф, Я. Кругер, К. Кастравіцкі.

Яркай старонкай у гісторыі беларускага пейзажнага жывапісу стала творчасць. Вітольд Бялыніцкага-Бірулі (1872 – 1957) — адзін з найлепшых беларускіх жывапісцаў-пейзажыстаў. Развіваў традыцыю лірычнага пейзажа канца 19 стагодзьдзя. Вялікі ўплыў на яго станаўленне як мастака аказаў вядомы рускі жывапісец I. Левітан. Кожная карціна В. Бялыніцкага-Бірулі — роздум пра бясконца цудоўную родную прыроду. Мастак з замілаваннем увасабляў вобраз вясны, якой ён прысвяціў каля 200 сваіх палотнаў. Яго карціны карысталіся нязменным поспехам на міжнародных выставах, іх набывалі вядомыя калекцыянеры. Сам творца атрымаў званне акадэміка жывапісу.

Прыватную мастацкую школу стварыў у Віцебску ў канцы XIX ст. Юдаль Пэн (1854 – 1937) Ён адлюстроўваў нацыянальныя рысы яўрэйскага побыту, стварыў цэлую галерэю вобразаў яўрэйскіх рамеснікаў («Гадзіншчык», «Стары кравец», «Жабрак» і інш.). У школе Пэна займаўся ўраджэнец Віцебска М. Шагал, які прысвяціў сваёй радзіме нямала карцін, сярод іх — «Я і веска», «Над Віцебскам» у будучым Шагал атрымаў сусветную вядомасць і стаў адным з найбуйнейшых мастакоў XX ст.

Генрых Вейсенгоф. 1859 – 1922. Беларускі жывапісец. Вучыўся ў Рысавальнай школе В. Герсана ў Варшаве (1874 – 1878), Пецярбургскай Акадэміі мастацтваў (1878 – 1882), у Мюнхене (1889), Парыжы (1900). Амаль увесь час жыў у в. Русаковічы Пухавіцкага раёна. Пісаў пераважна пейзажы. У мастацкіх выстаўках удзельнічаў з 1889 г. Сярод твораў — «Транспарт палонных» (1886), «Перавозка параненых», «Беларускія могілкі. Русаковічы» (1889), «Куток у Польном» (1891), «Беларускіе паляўнічыя», «Снег» (1894), «Світанак на возеры», «Надвячорак», «Хмара», «Цішыня» і інш. Стварыў эскізы дыплома сельскагаспадарчай і прамысловай выстаўкі ў Мінску (1901). Памёр у г.

Янкель Кругер. 1869 – 1940 беларускі жывапісец, заслужаны дзеяч мастацтваў БССР (1939). Вучыўся ў Парыжы ў акадэміі Жуліана (1888 – 95) і ў пецярбургскай Акадэміі Мастацтваў (1897 – 1900) З 1901 працаваў у Беларусі, у 1904 адкрыў курсы малявання і жывапісу ў Менску (з 1906 – мастацкая школа). У дарэвалюцыйны перыяд Кругер выконваў пераважна партрэты прадстаўнікоў інтэлігенцыі, якія адрозніваюцца дэмакратызмам выяў (партрэт менскага скрыпача Жухавіцкага; а таксама жанравыя карціны ("Пагром", каля 1905; карціна знішчана жандарамі). У партрэтах савецкага часу імкнуўся падкрэсліць у мадэлі рысы грамадскай дзеяча ("Якуб Колас", 1923, "Янка Купала", 1927, – абодва ў Літаратурным музеі Янкі Купалы, Менск).

Карусь Каганец (Казімір Кастравіцкі) 1868 – 1918, в. Іншыя псеўданімы (K. Kahaniec, Будзімір, К. Шашаль, К. Качанец, К.К.), беларускі паэт, драматург, мовазнавец, мастак, скульптар, грамадскі дзеяч. Вучыўся ў Мінскім гарадскім вучылішчы, у 1890-х г. у Маскоўскім вучылішчы жывапісу, скульптуры і дойлідства. Літаратурную дзейнасць пачаў у 1893. У 1899 годзе Каганец ажаніўся і асеў ва ўрочышчы Лісія Норы каля Прымагілля. Аднак зямлі ў сям'і было небагата, і таму ён рабіў то ў мастацкай майстэрні ў Рызе, то ў Мінскім таварыстве дабрачыннасці, будаваў чыгунку ў Лідзе.

Супрацоўнічаў з газетай «Наша ніва». Апрацаваў кірылічны варыянт першага беларускага падручніка новага часу "Беларускі лемантар, або першая навука чытання" (СПб., 1906, выд. ананімна); распрацаваў праект адмысловага беларускага алфавіту. Пры жыцці асобным выданнем выйшаў вадэвіль "Модны шляхцюк" (СПб., 1910), які карыстаўся вялікай папулярнасцю і быў адным з першых твораў нацыянальнага тэатральнага рэпертуару (ставіўся ў 1910 трупай І. Буйніцкага, у 1918 — Першым беларускім таварыствам драмы і камедыі, у 1928 - БДТ-2). Шмат ягоных твораў згубілася, напрыклад зборнік, дасланы ў 1909 або 1910 годзе ў рэдакцыю "Нашай нівы", ці кніжкі для дзяцей, адасланыя ў выдавецкую суполку «Загляне сонца і ў наша ваконца». Доўгі час шукаў работу, у пачатку 1912 атрымаў месца ўпраўляючага фальваркам Жортаў у Барысаўскім пав., дзе і праслужыў апошнія 6 гадоў жыцця. Частка рукапіснай спадчыны Каганца пасля яго смерці трапіла да Язэпа Лёсіка, які апублікаваў яе ў "Беларусі" (1919) і "Вольным сцягу" (1921). Нечакана памёр падчас наведвання сваякоў. Пахаваны ў в. Навасёлкі ля Койданава. У 1988 на магіле пастаўлены помнік.

Тэатр. У другой палове XVIII ст. найбольш значнай з'явай у тэатральным жыцці Беларусі быў прыгонны тэатр. У шэрагу гарадоў і панскіх двароў дзейнічалі шырока вядомыя прыгонныя тэатры – Зорыча ў Шклове, Чарнышова ў Чачэрску і Магілёве, Тышкевіча ў Свіслачы, Радзівілаў у Нясвіжы, Агінскіх у Слоніме, Сапегаў у Ружанах, Тызенгаўза ў Гродне і інш. Па характары свайго рэпертуару і прафесійным узроўні яны не адрозніваліся ад лепшых еўрапейскіх тэатраў свайго часу. Амаль пры кожным з іх існавалі балетныя, музычныя і драматычныя школы, у якіх заходнееўрапейскія майстры рыхтавалі артыстаў з асяроддзя прыгонных сялян – спевакоў, танцораў, драматычных акцёраў і музыкантаў інструменталістаў.

Прыгонны тэатр нёс на сабе адбітак густаў багатага дваранства. Яго спектаклі ставіліся для вузкага кола арыстакратыі і ўяўлялі сабою пышнае, вельмі дарагое відовішча. Утрыманне такога тэатра каштавала вялікіх грошай. Іх не хапала нават у магнатаў. 3 гэтай прычыны прыгонныя тэатры ў першай палове XIX ст. паступова зніклі. Таленавітых артыстаў іх уласнікі прадавалі ў тэатры Варшавы, Пецярбурга, Масквы. Так, асновай славутага варшаўскага балета сталі танцоўшчыкі з тэатральных труп А. Тызенгаўза і М. Агінскага – беларускія прыгонныя сяляне, якія атрымалі выдатную прафесійную падрыхтоўку на сваёй радзіме. Цудоўныя шклоўскія танцоры і балерыны, у мінулым прыгонныя графа Зорыча, увайшлі ў склад пецярбургскіх імператарскіх тэатраў, і доўгі час выступалі ў іх.

У першай палове XIX ст. і пазней у гарадах Беларусі існавалі аматарскія тэатральныя калектывы, якія час ад часу наладжвалі спектаклі. Праводзіліся таксама інструментальна-вакальныя канцэрты (часта з дабрачыннымі мэтамі), у якіх удзельнічалі мясцовыя спевакі, выканаўцы фартэпіяннай музыкі, скрыпачы, гітарысты і г. д. Людзей, якія мелі адпаведную падрыхтоўку, было нямала: у сем'ях многіх памешчыкаў, заможных дваран і чыноўнікаў, што служылі ў гарадах, музычнаму выхаванню дзяцей надавалася вялікая ўвага.

«Сваіх» прафесійных тэатральных калектываў у Беларусі ў той час не было. Іх «замянялі» заезджыя польскія, а з 30-х гг. і расійскія трупы, якія дзейнічалі на камерцыйнай аснове, г. зн. давалі платныя спектаклі. Яны паказвалі тэатральныя творы розных жанраў (вадэвілі, камедыі, драмы, трагедыі, оперы і аперэты) польскіх, расійскіх, украін-скіх і заходнееўрапейскіх аўтараў.

Самай значнай постаццю ў беларускім сцэнічным мастацтве, як і ў літаратуры, у 40 – 50-я гг. з'яўляўся В. Дунін-Марцінкевіч. Ён выступаў і як драматург, і як арганізатар творчых калектываў, і як артыст — выканаўца галоўных роляў у спектаклях. Першым яго драматычным творам была п'еса «Рэкруцкі яўрэйскі набор», пастаўленая ў Мінску ў 1841 г. як аперэта. Музыку для яе напісалі Станіслаў Манюшка і Каспар Кжыжаноўскі. У гэтым спектаклі ўпершыню праявіўся выдатны артыстычны талент самога Дуніна-Марцінкевіча, што адзначалася ў тагачасным друку. Акрылены поспехам, пісьменнік напісаў новыя драматычныя творы – тэксты да аперэт «Спаборніцтва музыкаў» і «Чарадзейная вада». Даследчыкі мяркуюць, што музыку да іх таксама напісаў С. Манюшка, сябра Дуніна-Марцінкевіча, які, дарэчы, навучаў музыцы яго дзяцей — дачку Камілу і сына Міраслава. «Чарадзейная вада» была пастаўлена на віленскай сцэне.

Самым буйным крокам да стварэння беларускага прафесійнага тэатра стала пастаноўка ў 1852 г. у Мінску оперы В. Дуніна-Марцінкевіча «Сялянка» (музыка С. Манюшкі і К. Кжыжаноўскага). У гэтым творы арганічна спалучаны некалькі відаў сцэнічнага мастацтва — драматычнае, музычнае, вакальнае, танцавальнае. У спектаклі ўдзельнічала вялікая група выканаўцаў. Сцэнічнае відовішча, як адзначалася ў та-гачасных водгуках, атрымалася вельмі яркім і вызначалася высокім мастацкім узроўнем.

Ёсць звесткі, што «Сялянка» ставілася не толькі ў Мінску, але і ў Бабруйску, Слуцку, мястэчку Глуск Бабруйскага павета і карысталася поспехам.

Ядвігін Ш. (Лявіцкі Антон Іванавіч) 1869 – 1922 празаік, драматург, паэт. У 1877 – 78 быў аддадзены бацькам на вучобу ў Люцінку да адной з дачок В. Дуніна-Марцінкевіча. У 1880-я г. скончыў Мінскую гімназію і вучыўся на медыцынскім ф-це Маскоўскага ун-та. За ўдзел у студэнцкіх хваляваннях у 1890 выключаны з ун-та, арыштаваны, некалькі месяцаў правёў у зняволенні ў Бутырскай турме. У турме адбылася яго першая спроба пяра – пераклаў на бел. мову папулярнае ў той час апавяданне У. Гаршына «Сігнал». Вярнуўся на Радзіму, стажыраваўся ў адной з аптэк Мінска, каб здаць экзамен на памочніка аптэкара. Працаваў у мяст. Радашковічы аптэкарам, потым у краме-кааперацыі. У гэты час напісаў драму «Злодзей», якую ў 1892 спрабаваў паставіць самадзейны радашковіцкі гурток. Але п’еса была забаронена паліцыяй. З 1904 пачаў выступаць у расійскім, польскім, а потым і ў бел. друку. Першым друкаваным мастацкім творам на бел. мове было апавяданне «Суд», змешчанае ў газ. «Наша доля» ў вер. 1906. У 1909 – 10 жыў у Вільні, працаваў сакратаром, загадчыкам літаратурнага аддзела «Нашай нівы». У 1910 здзейсніў сваю даўнюю мару — павандраваць пешшу па Беларусі. Прайшоўшы больш за 500 км, у некалькіх нумарах «Нашай нівы» апублікаваў падарожныя нататкі — «Лісты з дарогі» (1910), якія сталі значным укладам у станаўленне бел. публіцыстыкі. У 1912 апублікаваў зборнік апавяданняў «Бярозка», у 1914 — «Васількі», якія прынеслі яму шырокую вядомасць. Пяру Ядвігіна Ш. належыць няскончаны раман «Золата». У 1913 – 15 працаваў у газ. «Беларус», тэхнічным рэдактарам час. «Саха» ў Мінску. Памёр у Вільні ў шпіталі. Пахаваны на могілках Роса.

Тэатр. Станаўленне беларускага прафесійнага тэатра. У пачатку XX ст. мясцовыя артысты праводзілі ў гарадах і вёсках беларускія вечарынкі. Гэта былі своеасаблівыя тэатральна-канцэртныя паказы, на якіх чыталіся ўголас творы беларускіх аўтараў, выконваліся народныя песні і танцы, ставіліся спектаклі.

У 1907 г. самадзейны мастацкі калектыў стварыў у сваім фальварку Ігнат Буйніцкі, якога па праву называюць «бацькам беларускага тэатра». 3 групай аматараў ён пачаў наладжваць канцэрты, якія прыцягвалі мноства гледачоў тым, што са сцэны гучала іх родная мова, чаго яны ніколі раней не чулі. Калектыў Буйніцкага стаў першым нацыянальным прафесійным тэатрам, які дзейнічаў у 1910 – 1913 гг. Ён складаўся з драматычных акцёраў, харыстаў танцораў (каля 70 чалавек). У гэты тэатральны калектыў уваходзілі дочкі Буйніцкага, А. Пашкевіч і інш. Сам I. Буйніцкі быў і рэжысёрам, і акцёрам, і танцорам. Яго тэатр паставіў п'есы «Паўлінка» Я. Купалы, «Краю мой родны!..» (па творах М. Багдановіча), народныя песні і танцы. Тэатр I. Буйніцкага гастраляваў па гарадах Беларусі, у Вільні, Варшаве, Пецярбургу і ўсюды карыстаўся вялікім поспехам.

Аднак тэатр I. Буйніцкага працаваў у нялёгкіх умовах. Мясцовыя ўлады часта забаранялі яго выступленні. За кожным словам Буйніцкага на сцэне і па-за ёй шукалі вальнадумства. Так, пасля пастаноўкі ў Слуцку камедыі К. Каганца «Модны шляхцюк», у якой высмейваліся і развенчваліся пагардлівыя адносіны шляхты да простых людзей, мясцовая шляхта, убачыўшы сябе ў п'есе як у люстэрку, дамаглася забароны гастроляў тэатра ў сваім павеце.

Пад уплывам дзейнасці I. Буйніцкага набыў шырокі размах аматарскі тэатральны pyx. Так, з 1910 г. у Вільні дзейнічаў «Беларускі музычна-драматычны гурток», якім кіраваў А. Бурбіс. Ён ажыццявіў першую пастаноўку камедыі Я. Купалы «Паўлінка». Створанае ў 1917 г. у Мінску Ф. Ждановічам пры ўдзеле І. Буйніцкага Першае беларускае таварыства драмы і камедыі ўпершыню паставіла на сцэне драму Я. Купалы «Раскіданае гняздо».

Музычнае мастацтва. Станіслаў Манюшка (1819 – 1872) – адзін з бліжэйшых паплечнікаў В. Дуніна-Марцінкевіча ў справе стварэння беларускага тэатра, аўтар музыкі да яго сцэнічных твораў, нарадзіўся ў Ігуменскім павеце Мінскай губерні. У 40 – 50-я гг. ён працаваў арганістам і дырыжорам у Вільні, пазней – дырыжорам і дырэктарам опернага тэатра ў Варшаве, стаў вядомым польскім кампазітарам. Музычная, кампазітарская дзейнасць Манюшкі пачыналася ў Мінску. У сваёй творчасці ён шырока выкарыстоўваў беларускі музычны фальклор, падтрымліваў сувязь з беларускімі музыкантамі, усяляк дапамагаў ім. Сусветна вядомым творам Манюшкі стала опера «Галька» (1847 г.). У 1856 г. яна ставілася ў Мінску. 12 песень кампазітар напісаў на вершы Я. Чачота.

Таленавітым беларускім кампазітарам быў Антон Абрамовіч. На аснове беларускіх народных песень і танцаў ён першым пачаў ствараць нацыянальна характарныя музычныя творы. У 1846 г. была надрукавана музычная паэма А. Абрамовіча «Беларускае вяселле». Гэты ж кампазітар напісаў музыку да беларускіх вершаў Я. Баршчэўскага «Дзеванька» і «Гарэліца», п'есу «Беларускія мелодыі».

Выдатнымі беларускімі музыкантамі ў першай палове XIX ст. з'яўляліся браты Дамінік і Вікенцій Стафановічы піяністы, дырыжоры, педагогі, папулярызатары музычнай культуры. Шмат гадоў яны ўзначальвалі Мінскі гарадскі аркестр, які іграў у Кафедральным саборы, а летам – у Губернатарскім садзе (цяпер парк Горкага). Музыкантаў для аркестра рыхтавала спецыяльная музычная школа.

Пытанне 26. Адмена прыгоннага права ў Расійскай імперыі. Асаблівасці правядзення аграрнай рэформы 1861 г. на беларускіх землях.

Крымская вайна 1853 – 1856. Крымская вайна гэта адна са шматлікіх войнаў Расіі з Турцыяй, але іменна гэта вайна паказала тэхналагічную адсталасць Расійскай Імперыі ва ўсіх адносінах таму, што на баку Турцыі змагаліся Англія і Францыя. Англія на дапамогу Турцыі адправіла свой флот, Францыя сухапутную армію. Расійскі флот у той час быў яшчэ цалкам драўляны і парусны. Англійскій флот меў ужо металічныя карпусы і паравыя машыны. Таму расійскі флот згадзіўся толькі на тое каб затапіць яго на ўваходзе ў севастопальскі порт і не пусціць туды флот англійскі. Сухапутная армія францыі была ўзброена наразнымі стрэльбамі, якія заражаюцца з казённай часткі металічнымі патронамі, руская армія мела стрэльбы гладкаствольныя, якія заражаліся са ствала. Французкія стрэльбы білі на 1,5 км і з іх можна было зрабіць да 10 стрэлаў ў хвіліну, рускія стрэльбы білі на 300 метраў і, нават самы лепшы стралок, мог з іх зрабіць не больш трох стрэлаў ў хвіліну. Такім чынам, крымская вайна паказала, што расійскую армію трэба пераўзбройваць. Пераўзбраенне каштавала грошай, якіх у дзяржавы не было. Далей не магчыма было ўжо падымаць падаткі, якія і так ляжалі на прыгонных сялянах не пад’ёмным цяжарам. Патрэбна была адмена прыгоннага права.

Праз год пасля вайны, з 1857 г. пачалася падрыхтоўка да адмены прыгоннага права. А 19 лютага 1861 г. Былі абнародаваны Маніфест і палажэнні аб надзяленні сялян зямлёй. Маніфест абвяшчаў сялян свабоднымі грамадзянамі і надзяляў іх грамадзянскімі правамі. У палажэннях агаворваліся ўмовы надзялення сялян зямлёй.

Трэба адзначыць, што палажэнні былі надзвычай не справядлівымі. У Беларусі палажэнняў дзейнічала 2 віда. У Віцебскай і Магілёўскай губернях Агульнарасійскія. У Мінскай, Гродзенскай і Віленскай губернях дзейнічалі палажэнні, спецыяльна распрацаваныя для гэтых губерняў.

Агульнае ў гэтых палажэннях было тое, што і там і там зямля перадавалася сялянам не дарам, а за выкуп. Сума выкупа разлічвалася наступным чынам: сума гадавога грашовага чыншу, што селянін плаціў пану да рэформы, павінна была складаць 6% ад той суммы, якую селянін павінен быў заплаціць пану за выкуп зямлі пасля рэформы.

Селянін лычыўся часова-абавязаным ў адносінах да свайго пана да тых пор пакуль не заплаціць яму ўсёй сумы. Часова-абавязаны, гэта значыць селянін павінен быў несці ўсе тыя павіннасці на карысць пана, што і да рэформы.

Каб дапамагчы сялянам хутчэй выкупіцца на свабоду дзяржава прадстаўляла ім крэдыт, які пакрываў 80% ад патрэбнай сумы. Крэдыт прадстаўляўся на 49 год. Кожны год частку крэдыта трэба было пагашаць. Калі селянін паміраў, не паспеўшы выплаціць крэдыт, яго выплачваў той, каму даставаўся надзел. Астатнія 20% селянін абавязаны быў сабраць сам і заплаціць памешчыку. Крэдыт на пагашэнне 100% сумы дзяржавай не выдаваўся каб не пакінуць памешчыка адразу без рабочай сілы. Адмовіцца ад надзела вольны селянін па закону не меў права, ён мусіў выкупаць свой надзел па цане якая ў 18 разоў пераўзыходзіла рынкавую цану на зямлю.

Несправядлівасць палажэнняў аб землеўладкаванні сялян была яшчэ і ў тым, што нават калі ў селяніна і былі вялікія грошы для выкупа зямлі, то ён мог яе выкупіць не столькі колькі хацеў, а столькі колькі дазвалялі палажэнні. У Віцебскай і Магілёўскай губернях, як і ва ўсёй Расійскай імперыі прадугледжваўся вышэйшы і ніжэйшы надзелы на мужчынскую душу. Вышэйшы 6 дзесяцін (дзесяціна гэта 1. 09 га) ніжэйшы 2 дзве дзесяціны. Вышэйшыя надзелы даваліся на неўрадлівых глебах, ніжэйшыя – на пладародных. У Віленскай Гродзенскай і Мінскай губернях дзейнічалі палажэнні, згодна каторым, памешчыкам рэкамендавалася пакінуць сялянам дарэформенныя надзелы, але калі пасля рэформы ў памешчыка заставалася зямлі менш за 1/3 ад дарэформеннага надзела, то ён меў права забраць ў сялян да 1/6 іх надзелаў. Трэба адзначыць, што падаўляючая большасць памешчыкаў скарысталася гэтым правам. Слугі, што працавалі пры панскім двары, зямлёй не надзяляліся, пасля рэформы яны станавіліся беззямельнымі.

Такім чынам, сяляне за свае паменшаныя надзелы абавязаны былі плаціць завышаную ў дзесяткі разоў цану і пры гэтым яшчэ працаваць на памешчыка сабіраць грошы на на 20 % выкупа, а таксама абслугоўваць дзяржаўны крэдыт. Такія ўмовы выклікалі хвалю сялянскіх паўстанняў па ўсёй Расійскай імперыі, у Беларусі іх адбылася 500.

Асаблівасці правядзення рэформы ў Беларусі. У 1863 г. адбывалася паўстанне пад кіраўніцтвам К. Каліноўскага, які паспрабаваў скарыстацца незадаволеннасцю сялян ўмовамі рэформы і прыцягнуць іх на бок паўстання. Каб сяляне не далучыліся да паўстання 2 лістапада 1863 г. царскім урадам быў абнародаваны ўказ які абавязваў памешчыкаў на 20 % знізіць выкупныя плацяжы і тэрмінова заключыць з сялянамі выкупныя здзелкі, такім чынам ліквідавалася часова-абавязанае становішча сялян. Беззямельных сялян памешчыкі абавязаны былі надзяліць 3-ма дзесяцінамі зямлі. У Віленскай Гродзенскай і Мінскай губернях памешчыкі абавязаны былі вярнуць адрэзкі. Такім чынам, паўстанне 1863 – 1864 гг. у Беларусі было падаўлена.

У цэлым, нягледзячы на вельмі несправядлівыя ўмовы правядзення рэформы, сяляне атрымалі асабістую волю і грамадства, нарэшце, скончыла з феадальным рабствам. Адмена прыгоннага права патрабавала шматлікіх іншых рэформаў грамадства, і яны былі праведзены.

Пытанне 27. Буржуазныя рэформы 1860 – 1870-х гг.у Расійскай імперыі. Асаблівасці іх правядзення ў беларускіх губернях.

Ваенная рэформа. У 1862 была распачата ваенная рэформа, ў гэтым годзе быў значна скарочаны тэрмін ваеннай службы з 20 год да 8. У 1874 была ўведзена ўсеагульная воінская павіннасць для ўсяго мужчынскага насельніцтва РІ. У сухапутных войсках мужчыны абавязаны былі служыць 6 год на флоце 7. Трэба адзначыць, што тыя хто меў вышэйшую адукацыю абавязаны былі служыць толькі 6 месяцаў, тыя хто меў сярэднюю адукацыю абавязваліся служыць 1,5 года, тыя хто скончыў гарадское 4-х класнае вучылішча служыў 3 гады, і тыя хто меў пачатковую адукацыю (1-класнае або 2-класнае народнае вучылішча ці царкоўна прыхадскую школу) служылі 4 г. Такім чынам, ваенная рэформа падштурхвала мужчынскае насельніцтва да набыцця адукацыі. Акрамя таго ў 1874 годзе армію пераўзброілі. Адыйшлі ў гісторыю крамнёвыя стрэльбы 18 стагоддзя, а салдаты атрымалі вінтоўкі сістэмы Бердана, якія зараджаліся сучаснымі металічнымі патронамі.

Адукацыйная рэформа. Пачалася ў 1864 г. У гэтым годзе была дазволена паступаць у сярэднія навучальныя ўстановы і ВНУ прадстаўнікам усіх саслоўяў у тым ліку і сялянскім дзецям. Адзіны фактар, які абмяжоўваў колькасць паступаючых была высокая плата за навучанне.

Судовая рэформа. 1864 у Расіі і 1872 ў Беларусі. Суд станавіўся роўны для ўсіх саслоўяў, незалежны ад улады, галосны (на ім маглі прысутнічаць рэпарцёры), падсуднаму абавязкова дапамагаў адвакат. Калі ў падсуднага не было грошай каб наняць адваката – адвакат наймаўся за дзяржаўны кошт. Пры разглядзе спраў аб асоба-цяжкіх злачынствах, справу слухалі прысяжныя засядацелі. Прысяжныя засядацелі, гэта дванаццаць чалавек якіх назначаў суддзя, яны пасля заслухвання справы галасавалі, вінаваты падсудны ці не. Калі прагаласуюць за вінаватасць падсуднага, то суддзя прызначаў меру пакарання ў адпаведнасці з заканадаўствам. Суды прысяжных часцей апраўдвалі падсудных, чым гэта было да рэформы. На пост прысяжных абіраліся людзі, якія адпавядаюць 3 патрабаванням: яны павінны быць багатымі, бо багатага цяжэй падкупіць; не судзімыя раней і, такія, якія самі не падвяргаліся злачынствам за якія судзяць. Прысяжныя працавалі ў судзе пэўны тэрмін а затым абіралі новых.

Земская рэформа. 1864 у адбылася ў Расіі і 1911 ў Беларусі, ды і то толькі у Віцебскай і Магілёўскай губернях. Ствараліся земствы ў губернях і паветах. Земства гэта адміністратыўны орган, які выбіраўся жыхарамі паветаў і губерняў шляхам галасавання. У земстве засядалі выбарныя прадстаўнікі ўсіх салоўяў. Яны вырашалі пытанні мясцовай гаспадаркі, адукацыі, аховы здароўя і т. п. Уладу земстваў моцна абмяжоўваў губернатар і павятовыя іспраўнікі, тым не менш, ад земстваў таксама шмат што залежыла. Можна сказаць, губернатар сачыў за дзейнасцю земстваў і земствы сачылі за дзейнасцю губернатара і такім чынам, ні адзін з бакоў не мог безкантрольна злоўжываць сваёй ўладай.

Рэформа гарадскога самакіравання. У Расіі 1870 г. у Беларусі 1875. г. У гарадах абіралася гарадская дума, якую ўзначальваў выбарны гарадскі галава. Гарадская дума гэта орган улады накшталт земства, толькі дзейнічаў ён у межах аднаго горада.

Цэнзурная рэформа. Адбылася ў 1865 г. Цэнзуры не падвяргаліся тоўстыя кнігі. Каб не трапіць у цэнзуру кніга павінна быць таўсцейшай за 10 друкаваных аркушаў, калі аўтар жыве на тэрыторыі Расійскай імперыі. Калі аўтар жыве за мяжой Расійскай імперыі, кніга павінна быць большай за 20 друкаваных аркушаў. Друкаваны аркуш гэта прыблізна 10 старонак Times New Roman 14 у адзін інтэрвал.

Як відаць у 1860 – 1880 гг. адбылася значная дэмакратызацыя грамадства Расійскай імперыі, і быў зроблены вялікі крок наперад ва ўсіх сферах жыцця грамадства. У Беларусі многія рэформы значна зацягваліся, што тлумачыцца наступствамі паўстання 1864 г.

Блок 5.