Пытанне 29. Грамадскі рух на Беларусі ў першай трэці 19 ст. Паўстанне 1830-31 гг.

1816-19 – вызваленне ад прыгоннага права сялян Прыбалтыкі.

1815 – Канстытуцыя Царства Польскага.

Узмацніўся грамадска-палітычны рух. З’явіліся так званыя таварыствы.

• Таварыства Філаматаў (1817). Прадстаўнікі: Тамаш Зан, Адам Міцкевіч, Юзан Яжоўскі. Месца: Віленскі універсітэт. Мэты: культурна-асветніцкія ідэі пратрыятызму, роўнасцей волі.

• Таварыства Філарэтаў (1820). Прадстаўнікі: Міхаіл Рукевіч. Месца: Свіслацкая гімназія, іленскі універсітэт. Мэты: аднаўленне РП, адмена прыгоннага права, увядзенне канстытуцыі.

• Таварыства ваенных сяброў (1825). Прадстаўнікі: Ігельстром, Вягелін. Месца: Літоўскі асобны корпус (афіцэры). Мэты: прыхільнікі рэвалюцыі, антыўрадавага паўстання, выступленняў (25 снежня 1825 г.), звяржэнне царызму.

• Патрыятычнае таварыства (1824). Прадстаўнікі: Ромер, Прозар. Месца: Літва, Беларусь. Мэты: тэрытарыяльнае аднаўленне РП.

• Дэмакратычнае таварыства (1836). Прадстаўнікі: Савіч. Месца: Віленская медыка-хірургічная акадэмія. Мэты: Сацыяльная няроўнасць, незалежнасць сялян, нацыянальная самастойнасць.

• Саюз свабодных братоў. Месца: Ашмяны, Ліда, Гародня, Мінск, Вільня. Мэты: Сацыяльная і нацыянальнае вызваленне, за свабодную Расію і Польшчу.

• Паўночнае таварыства (1820). Прадстаўнікі: Мураўеў, Трубяцкі, Валконскі, Лунін, Бястужаў, Рылееў. Месца: Расія, Сяменаўскі гвардзейскі полк у Пецярбургу. Мэты: дзяржаўны пераварот рэвалюцыі

Паўстанне 1830-31 гг.

Мэта: аднаўленне РП, правядзенне рэвалюцыйна-дэмакратычных пераўтварэнняў. Створаны Віленскі цэнтральны паўстанскі камітэт. Удзельнікі – шляхта, студэнты, афіцэры, духавенства (усяго каля 10 тыс.)

Плыні паўстання:

- рэвалюцыйна-дэмакратычная (Лялевель)

- кансерватыўна-арыстакратычны (Чартарыйскі)

Вынік:

- падаўленне паўстання

- змена ўрадавай палітыкі

- увядзенне новага заканадаўчага ўлажэння “Установа аб губернях”

- 1832 – створаны “Асобы камітэт па справах заходніх губерніяў”.

- 1840 – адмена дзеяння ІІІ Статута ВКЛ.

- 1839 – аб’яднанне ўніяцкай царквы з праваслаўнай (у Полацку).

- 1832 – закрыцце Віленскага універсітэта

Пытанне 30. Асаблівасці развіцця беларускай культуры ў першай палове 19 ст.

1. У XIX ст. узнік новы навуковы напрамак — беларусазнаўства. Значны уклад у яго развіццё ўнеслі браты Тышкевічы. Па іх ініцыятыве ў 1842 г. у Лагойску быў створаны першы ў Беларусі музей старажытпнасцей. Пазней, у 1855 г., дзякуючы намаганням Яўстафія, быў адкрыты Віленскі музей старажытнасцей, у які яго заснавальнік перадаў збор уласных археалагічных матэрыялаў. Такім чынам, быў пакладзены пачатак музейнай справе ў Беларусі.

Ацным з заснавальнікаў беларусазнаўства быў археолаг, гісторык, літаратар Адам Кіркор. Калекцыю сваіх археалагічных знаходак, выяўленых у выніку раскопак каля тысячы курганоў, ён перадаў Віленскаму музею старажытнасцей.

3 пазіцый тэорыі «заходнерусізму» асвятляў пытанні гісторыі Беларусі Каяловіч. Згодна з гэтай тэорыяй, беларусы разглядаліся як састаўная частка рускага этнасу. Каяловіч сцвярджаў, што галоўны напрамак развіцця беларускага краю звязаны з вяртаннем яго ад польскага каталіцтва да рускага праваслаўя.

2. У галіне адукацыі пасля падаўлення польскага нацыянальна-вызваленчага паўстання 1830—1831 гг. быў закрыты ў 1832 г. Віленскі універсітэт. Кожны трэці яго студэнт прымаў удзел у паўстанні за аднаўленне РП у межах 1772 г. У 1817 г. па ініцыятыве студэнтаў універсітэта Т.Зана і А.Міцкевіча было створана таварыства філаматаў. Яно пачало займацца навуковым даследаваннем мовы, веры і звычаяў беларусаў, гісторыі роднага краю.

У 1836 г. выкладанне ва ўсіх тыпах навучальных устаноў было пераведзена на рус. мову, а сама яна ўводзілася ў якасці абавязковага прадмета. Пол. мова была выключана з вучэбных праграм.

Патрэбы развіцця сельскай гаспадаркі выклікалі адкрыццё ў 1848 г. у Горы-Горках Магілёўскай губерні земляробчага інстытута — першай у Расіі вышэйшай навучальнай установы сельскагаспадарчага профілю. У 1864 г. ён быў закрыты ў сувязі з падзеямі паўстання 1863—1864 гг. Атрымаць вышэйшую адукацыю выхадцы з Беларусі маглі толькі ў вышэйшых навучальных установах Расійскай імперыі.

3. Першым класікам новай бел. літ-ры стаў В.Дунін-Марцінкевіч. У сваёй двухмоўнай драме «Сялянка» («Ідылія»), надрукаванай у Вільні ў 1846 г., ён увасобіў рэаліі тагачаснага жыцця, калі мужыкі размаўлялі па-беларуску, а паны — па-польску. У гэтым творы ўпершыню загучала жывая беларуская гаворка.

Адным з бліжэйшых паплечнікаў В. Дуніна-Марцінкевіча стаў аўтар музыкі да яго сцэнічных твораў польскі кампазітар Манюшка.

Сялянская тэматыка гучала ў вершах Сыракомлі. Ен стаў аўтарам вядомай рускай песні «Когда я на почте служил ямщиком», у аснову якой пакладзены яго верш «Паштальён».

Асобнае месца ў літаратурнай спадчыне п.п. XIX ст. займае творчасць сялянскага паэта Паўлюка Багрыма. Ва ўмовах існавання прыгонніцтва яго талент не змог праявіцца поўнасцю. За перапісванне забароненых літ-ных твораў і ўдзел у сялянскім выступленні ён быў аддадзены на рэкруцкую службу ў царскае войска. 3 трох сшыткаў вершаў маладога паэта да нас дайшоў толькі адзін верш «Заиграй, заиграй, хлопча малы...»

Узорам рамантычнай прозы з'яўляецца польскамоўны твор Баршчэўскага «Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастичных апавяданнях», дзе выкарыстаны беларускія казкі і паданні.