Тақырып 5 Валюталық нарықтар

1 Валюталық нарықтың дамуы 

2 Валюталарды айырбастау

3 Биржалық және биржадан тыс валюта нарықтары

Валюта қашан пайда болды?

“Валюта” – Итальян тілінен аударғанда “баға”,  “құн” деген мағынаны білдіреді. Валюта – белгілі бір елдің ақша өлшемі, яғни теңге, евро,  доллар т.с.с. Валютаның пайда болуы ақшаның пайда болуымен байланысты. Ақша алғашқыда натуралды заттай түрде,  кейінрек метал түрінде,  соңына таман қағаз ақша пайда болды. Ең алғаш рет метал ақша б.д.д. ІІІ – ғасырда римде басылған. Б.д.д. да VII – VIII ғасырларда Малайзиядағы Лидия мемлекетінде және ежелгі Грецияда басылған.   ІХ – Х ғасырларда Европа елдерінде басылып шыға бастады.

Қағаз  ақша ең алғаш рет ХІ ғасырда Қытайда   пайда болды. ХVIII ғасырлардың аяғында Солтүстік Америкада,  ал ХVIII ғасырдың аяғы ХІХ ғасырдың басында Англияда шығарылды.

  Әр ел өз ақшасын металл немесе қағаз түрінде шығарса да оған өздерінің елтаңбасын,  король бейнелерін басып отырған. Осы белгілеріне қарай қай елдің ақшасы,  яғни валютасы екендігін айыруға болады.

Валюталық нарығы

Валюталық нарықты екi мағынада түсiнуге болады. Бiрiншiден,валюталық нарық - шетел валюталары мен валюталық құндылықтардысату және сатып алу барысында туындайтын экономикалыққатынастарды бiлдiрсе екiншiден, сұраныс пен ұсыным бойынша шетелвалюталарының сауда-саттығы жасалатын арнайы жүйенi бiлдiредi.Валюталық нарық халықаралық есеп айырысудың уақтылы жүргiзiлуiнжәне валюталық қаражаттардың тиiмдi жұмсалуын қамтамасыз етеотырып, валюталық курсты анықтауға сондай-ақ валюталық нарықтағыжағдайға қарай валюталық саясаттың басты бағыттары мен формаларынайқындауға жағдай жасайды Кәсiпорындар валюталық нарыққа импортбойынша есеп айырысуға қажеттi валюталар сатып алу үшiн жәнеэкспорт бойынша шетел валюталарымен түскен түсiмдерiн сату немесеайырбастау үшiн қатысады.

Валюта нарығындағы сауда-саттық жергiлiктi уақытпен таңертеңгi сағат9-да басталады. Оған дайiн валюталық дилер электрондықинформациялық жүйе арқылы өзге нарықтардағы курстардың өзгерiсiжөнiнде анықтап тiркейдi. Уақыт айырмашылығымен байланыстыЕвропа нарығында ендi жұмыс басталса, америка валюта нарығы жабықболып, азия нарығы ендi жұмысын аяқтап жатады. Валюталықинформациялық таблода /экран агентства Рейтер/ АҚШ долларыныңөзге валюталарға қатысты спот-курсы, алтын мен күмiстiң бағасыкөрсетiледi және олар үнемi өзгерiп отырады. (1-кесте)

Нарықтық экономика жағдайында сыртқы экономикалық қатынастардың дамуы Қазақстанда валюта нарығының қалыптасуына ықпал еттi. 1992 жылы маусым айында Қазақстанда банкаралық валюталық биржа (AFІNEX) ашылды. Ол Қазақстанда валюталық қатынастарды ұйымдастыруға және дамытуға жағдай жасады. Онда валюталарды сату және сатып алу сұраныс пен ұсыныстың негiзiнде атқарылады.

1995 жылы Қазақстан Алматы қаласында ашылған дилинг-орталық компаниясы арқылы халықаралық валюталық нарыққа (FOREX) шығу мүмкiндiгiне ие болды. 1996 жылы желтоқсанда “Валюталық реттеу туралы“ Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды. Онда Қазақстан Республикасы аумағында валюталық операцияларды жүргiзудiң принциптерi мен тәртiбi, валюталық операцияларды жүргiзетiн субьектiлердiң құқықтары мен мiндеттерi, валюталық заңдарды бұзғавны үшiн жауапкершiлiктерi белгiлендi. Валюталық қатынастарды терең түсiну үшiн оған қатысты жекелеген элементтердiң мәнiн, мағынасын бiлу қажет.

Валюталық жүйенің типтері қандай?

Валюталық жүйенің үш типі бар: ұлттық,  дүниежүзілік,  аймақтық валюталық жүйелер.

Ұлттық валюталық жүйе – елдегі ұдайы өндіріс процесінің қажетті валюталық ресурстарды қалыптастыруға және пайдалануға, халықаралық айналымды жүзеге асыруға көмектесетін валюталық – экономикалық қатынастар жйынтығы. Ұлттық валюталық жүйе елдің ақша жүйесінің бір бөлігі бола отырып,  өзінше дербес және ұлттық шекарадан шығарыла алады. Ұлттық валюталық жүйенің ерекшелігі ел экономикасындағы сыртқы экономикалық байланыстардың даму дәрежесімен анықталады.

Дүниежүзілік валюталық жүйе – дүниежүзілік шаруашылықтың дамуы негізінде қалыптасқан және  мемлекетаралық келісім шарттарымен бекітілген халықаралық валюталық қатынастарды ұйымдастыру формасы. Ұлттық валюта жүйе мен дүниежүзілік валюталық жүйе өзара тығыз байланысты. Бірақ бұл ұғымдар бір тұтас емес,  себебі олардың міндеттері,  қызмет етулері және реттеу шарттары,  жекелеген елдер экономикасына және дүниежүзілік шаруашылыққа ықпал етуі әртүрлі болып келеді. Дүниежүзілік валюталық жүйені ұлттық валюталық жүйемен байланыстыратын,  яғни валюталық қатынастарға қызмет көрсететін және реттейтін,  мемлекетаралық  валюталық зерттеулерде және валюталық саясатты шоғырландыруда негіз болатын ұлттық банктер болып табылады.

Дүниежүзілік валюталық жүйені мемлекеттік – құқықтық ұйымдастыру формасы жетекші елдердің мүдделігімен және дүниежүзілік аренадағы күштердің орыналастырылуымен,  өндірістің және дүниежүзілік сауданың дамуымен анықталады.

Аймақтық валютадық жүйе – валюталық бағамның ауытқуын азайту және интеграциялық процесті ынталандыру мақсатында бірлестікке мүше елдердің валюталық қатынастарын мемлекеттік – құқықтық ұйымдастыру формасының және  экономикалық интеграция шегінде валютаның қызмет етуімен байланысты қалыптасатын қоғамдық қатынастар жиынтығы.