38. Палітычнае становішча на Беларусі пасля Лютаўскай рэвалю-цыі. Органы Часовага ўрада і Саветы.

Лютаўская рэвалюцыя была абумоўлена комплексам нявырашаных пы-танняў – аграрнага, рабочага, нацыянальнага, дзяржаўнага ўладкавання. Пры двары – скопішча цемрашалаў накшталт Распуціна. Аўтарытэт Мікалая ІІ рэзка пахіснуўся.

У 1916 на пачатку 1917 г. агульнае сацыяльна-эканамiчнае i палiтычнае становiшча Расii працягвала пагаршацца. Велiзарныя людскiя, матэрыяль-ныя i маральныя страты, якiя цярпела расiйскае грамадства на працягу трох год вайны, надзвычай моцна пахiснула веру ў цара. А сам царызм на чале з манархам таксама даваў моцныя падставы для народнага незада-вальнення (“мiнiстэрская чэхарда”, хабар на ваенных пастаўках, шпiянаж на карысць Германii, дзейнасць пры царскiм двары Распуцiна).

Пачатак рэвалюцыi звязаны з выступленнямi рабочых Петраграда за па-ляпшэнне свайго становiшча ў канцы лютага 1917 г. Вядома, што з 23 лютага тысячы працоўных, галоўным чынам жанчын, выйшлi на вулiцы сталiцы за патрабаваннем хлеба. Іх падтрымалі іх мужы, абвясціўшы стачкі. Неўзабаве гэтыя шэсці ператварылiся ў масавыя дэманстрацыi пад палiтычнымi лозун-гамi. Пасля таго, як салдаты гарнiзона адмовiлiся страляць у дэманстрантаў i 25-26 лютага 1917 г. сталi далучацца да iх, у горадзе пачалося раззбраенне палiцыi i жандараў, развiццё падзей выйшла з-пад кантролю ўрада i назаўтра cам ён быў арыштаваны.

Такiм чынам, сацыяльны рух працоўных, узмоцнены ўдзелам салдат, пе-рарос ва ўзброенае паўстанне супраць царскага ўрада i яго карных органаў i абумовiў перамогу рэвалюцыi. 27 лютага з удзелам дэпутатаў Дзяржаўнай думы i кiраўнiкоў Петраградскага Савета быў створаны новы орган ўлады – Часовы камiтэт на чале са старшынёй думы – Радзянкам. Але для большасцi жыхарства Расiйскай iмперыi, тым больш для франтавiкоў, сутнасць падзей у сталiцы заставалася невядомай. Характэрна, што i сам цар не валодаў поўнай iнфармацыяй. Паводле дакладаў яго ад’ютантаў, у сталiцы адбываюцца хваля-ваннi на глебе недахопаў харчовага забеспячэння.

Ранiцай, 28 лютага Мiкалай II выехаў з магiлёўскай Стаўкi ў напрамку Царскага Сяла, але яго эшалон ужо за межамi Беларусi быў спынены i за-вернуты на Пскоў. Там 2 сакавiка i адбылося яго адрачэнне ад трона на ка-рысць брата Мiхаiла. Але апошнi адмовiўся заняць яго да часу, пакуль пасля Устаноўчага сходу сам народ не выкажыцца за тое.

У вынiку вышэйшая ўлада ў краiне перайшла да Часовага ўрада. 2 са-кавiка быў сфармiраваны яго склад на чале з Львовым, куды ўвайшлi думскія

дзеячы, у тым лiку 1 сацыялiст – “трудавiк” Керанскi, якi заняў пасаду мiнiст-ра юстыцыi. Новы ўрад прыступiўся да неадкладнага вырашэння найбольш вострых праблем грамадска-палiтычнага жыцця.

3 сакавiка была распаўсюджана Дэкларацыя Часовага ўрада, у якой аб-вяшчалася аб амнiстыi палiтычным зняволеным, скасаваннi палiцыi i жандар-мерыi, аб наданнi ўсiм грамадзянам дэмакратычных правоў і свабод.

Перамога над самаўладдзем – асноўнае дасягненне Лютаўскай рэвалю-цыі. Яна, рэвалюцыя, мела палітычны характар. Самадзяржаўная сістэма кі-равання была разбурана, але інстытут прыватнай уласнасці застаўся непахіс-ным: па-ранейшаму заставалася непарушным памешчыцкае землеўладанне, фабрыкі, заводы, фінансы, гандаль таксама. Але з наданнем усім грамадзянам роўных палітычных правоў і свабод узнікла магчымасць вырашэння наспе-лых грамадскіх і эканамічных праблем мірным, рэфармацыйным шляхам. Аптымістычнай падставай таму з’яўлялася шырокая падтрымка Часовага ўрада і яго палітыкі і ўзросшая актыўнасць усіх пластоў насельніцтва ў галіне абароны сваіх інтарэсаў.

Важна адзначыць, што нідзе па краіне, у тым ліку на Беларусі, не назі-раася актыўнасці прыхільнікаў манархіі. Пасля адрачэння Раманавых ад тро-на вышэйшае ваеннае камандаванне, а таксама афіцэры і салдаты вызвалялі-ся ад дадзенай цару прысягі і пакляліся ў вернасці Часоваму ўраду. Такім чынам, амаль 13 міліённая руская, у тым ліку 1, 5 млн армія Заходняга фрон-ту рабілася рэальнай апорай новым органам улады.

Палітычнае становішча на Беларусі вясною 1917 г. характарызавалася поўным знікненнем ваенна-паліцэйскага рэжыму, ажыццяўленнем абвешча-ных Часовым урадам свабод: слова, саюзаў, друку, сходаў, сумлення і г. д. Акрамя таго, усе грамадства ўсвядоміла неабходнасць працягу вайны, і вы-рашэння вырашэння асноўных праблем толькі пасля склікання Устаноўчага сходу.

Сталі распаўсюджвацца партыйныя арганізацыі, а разам з імі – лібе-ральныя, сацыялістычныя, сацыял-дэмакратычныя і інш. погляды на далей-шыя шляхі грамадскага і дзяржаўнага развіцця, якія прапагандаваліся на шматлікіх мітынгах, сходах, з’ездах, на старонках газет, у тым ліку друка-ваных органаў Саветаў, якія ўзніклі пасля рэвалюцыі, – “Известій Минского Совета”

Судовая сістэма істотна памянялася. Зараз суддзі мусілі абірацца гра-мадскасцю. Асобныя законы (аб пакаранні смерцю, палітычных праследа-ваннях, законы ваеннага часу і інш.) скасоўваліся. Усе палітычныя зняво-леныя атрымалі свабоду і амністыю.

Усе рэлігійныя і нацыянальныя абмежаванні скасоўваліся. Асабліва шчыра віталі гэты закон яўрэі, якія яшчэ з першых падзелаў Рэчы Паспалітай трапілі пад жорсткі дыскрымінацыйны прэс царскага ўрада.

З самага пачатку рэвалюцыі ахова правапарадку была ўскладзена на на-родную мiлiцыю. Як вам вядома, 4 сакавіка беларускі народ святкуе Дзень міліцыі. М. В. Фрунзе, які ўзначаліў першы атрад міліцыі ў Мінску, зрабіўся прыкметнай палітычнай фігурай: браў удзел у стварэнні Мінскага Савета, вы-пуску “Ізвестій” Савета, арганізацыі камітэта Сялянскага саюза, а ў 23 кра-савіка быў абраны старшыней выканкама Савета сядлянскіх дэпутатаў Мін-скай і Віленскай губерняў.

Намаганнямі Саветаў, земстваў, вясковай інтэлігенцыі ўдалося перасек-чы спробы аграрнага руху. Сялянам тлумачылася сутнасць перамены ўлады, неабходнасць далейшай дапамогі фронту і чакання Устаноўчага сходу. У вы-ніку сяляне абавязаліся прадаваць прадукты толькі дзяржаўным нарыхтоў-шчыкам і тым падтрымліваць хлебную манаполію дзяржавы. А каб прадухі-ліць аграрны рух, у маі пачалі стварацца адмысловыя зямельныя камітэты, якім ставілася ў абавязак браць на ўлік усе землі, лясы, маенткі для меўшай адбыцца зямельнай рэформы.

Рабочы рух таксама не выклікаў палітычнай напружанасці. Ужо ў кра-савіку-маі асноўныя маса дзяржаўных і буйных прыватнаўласніцкіх прадпры-емстваў па патрабаванні Саветаў, прафсаюзаў, заводскіх камітэтаў перайшла на 8-гадзінны працоўны дзень.

Пасля з’езда салдацкіх і рабочых Заходняга фронту, які адбыўся ў Мін-ску 7-17 красавіка, салдаты ўтварылі ўласныя (ад ротных да франтавога) ка-мітэты, дамагліся дэмакратызацыі армейскага жыцця і ўраўнання ў правах з астатнімі грамадзянамі па-за службай.

Вясной палітычная сітуацыя на Беларусі характарызавалася адносным станоўчым і канструктыўным аднадушшам у стаўленні да Часовага ўрада і яго палітыкі. Амаль бясспрэчна прызнавалася мэтазгоднасць вырашэння аг-рарнага, рабочага, нацыянальнага пытанняў, формы дзяржаўнага ўладкавання ТОЛЬКІ ПАСЛЯ склiкання ўсенароднага парламента – Устаноўчага сходу.

Як вам вядома, у губернях і паветах былі створаны камісарыяты, у ва-ласцях валасныя выканаўчыя камітэты. Не ўсе былыя старшыні земстваў, якія занялі крэслы губернскіх камісараў, захавалі свае пасады. Ужо ў сакавіку па пастанове Віцебскага Савета салдацкіх дэпутатаў быў адхілены камісар Карташоў. Яго месца заняў былы кадэт Валковіч. Да мая ў Магілёўскай гу-берні памяняліся 2 камісары. Але чарговы камісар Друцкі-Сакалінскі летам быў вымушаны падаць у адстаўку пад уціскам губернскіх Саветаў Магілёў-шчыны.

Адно з адрозненняў новай сістэмы ўлады стала тое, што вышэйшыя кі-руючыя асобы перасталі прызначацца звыш, як гэта было пры цары, а сталі абірацца грамадскасцю пры актыўным удзеле Саветаў рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў. У прыватнасці, у красавіку губернскім камісарам Вілен-шчыны быў абраны Балай, у ліпені камісарам Магілёўскай губерні (даклад-ней выконваючым абавязкі камісара) быў абраны Пеўзнер. Толькі губернскі камісар Міншчыны Самойленка нязменна заставаўся кіраваць губерняй з са-кавіка па кастрычнік 1917. Што датычыць павятовых камісараў, то ў маі-чэр-вені ўсе яны былі пераабраны па пастановах сялянскіх з’ездаў. Такім чынам, паступова менавіта Саветы сталі самымі масавымі і ўплывовымі грамадска-палітычнымі арганізацыямі, якія не толькі змагаліся за інтарэсы працоўных і салдат, а і дапамагалі органам Часовага ўрада. У ліку найбольш уплывовых рабоча-салдацкіх Саветаў – Мінскі, Гомельскі, 2 Віцебскія, Магілёўскі, Ба-бруйскі, Аршанскі, Рагачоўскі, Полацкі і іншыя. Найбольш аўтарытэтныя для ўсіх расійскіх Саветаў, у тым ліку і створаных на Беларусі, быў Петраградскі Савет.

Характэрна тое, што лідэры Петраградскага Савета вызначылі сваё стаў-ленне да Часовага ўрада ў залежнасць ад адпаведнасці яго палітыкі інтарэсам так званай рэвалюцыйнай дэмакратыі, гэта значыць рабочых, салдат, сялян, іх партый і арганізацый. Формула “паколькі ўрад будзе выконваць патраба-ванні дэмакратыі, пастолькі мы будзем яго падтрымліваць”. Такім чынам, фактычна дзейнасць урада ставілася пад кантроль Петраградскага Савета, які выяўляў прыкметы паралельнага органа ўлады. Так, ужо 14 сакавіка Петра-градскі Савет, праз галаву Часовага ўрада звярнуўся да працоўных ваюючых краін з заклікам да ўціску на свае ўрады з мэтай хутчэйшага заключэння мі-ру. Са свайго боку, члены ўрада кадэты абвінавацілі лідэраў Савета ў ства-рэнні двоеўладдзя. У далейшым гэта тэндэнцыя стала ўзрастаць, асабліва пасля сфарміравання ў чэрвені 1917 г. новага цэнтра “рэвалюцыйнай дэма-кратыі” – УЦВК Савета рабочых і салдацкіх дэпутатаў.

Саветы рабочых і салдацкіх дэпутатаў Беларусі з моманту свайго ўтва-рэння, таксама падтрымалі Часовы ўрад і сваёй далейшай дзейнасці арыен- таваліся на Петраградскі Савет. Вясною буйнейшыя Саветы на Беларусі дзейнічалі ва ўсіх губернскіх, павятовых гарадах і нават некаторых мясцеч-ках, усяго каля 40. Сваю задачу яны бачылі ў арганізацыі і палітычнай асве-це рабочых і салдат, абароне іх інтарэсаў, а таксама ў падтрымцы органаў Часовага ўрада. Для ўтварэння Саветаў сялянскіх дэпутатаў, адбывалася іх зліццё і сумесная дзейнасць у адпаведнасці з курсам Петраградскага Савета і новых цэнтраў рэвалюцыйнай дэмакратыі – Усерасійскімі выканкамамі рабо-чых і салдацкіх, а таксама сялянскіх дэпутатаў.

У ліку небяспечных тэндэнцый – зніжэнне баяздольнасці рускай арміі па прычыне захаплення салдат антываеннымі лозунгамі, братанняў і г.д. Акрамя таго, зніжэнне баяздольнасці адбывалася з-за недаверу салдат сваім каман-дзірам. Пэўную негатыўную ролю ў тым адыгрываў сам Часову ўрад. Так, да жніўня на Заходнім фронце былі заменены 5 галоўнакамандучых Заходнім фронтам – Эверт, Лячыцкі, Смірноў, Гурка, Дзянікін. Але ў цэлым, у сака-віку-красавіку армія была дастаткова моцнай і дысцыплінаванай, каб пачаць наступленне і прынесці доўгачаканы мір.

Такім чынам, ІІ руская рэвалюцыя поўнасцю знішчыла аджыты аўтары-тарны рэжым і стварыла ўмовы для негвалтоўнага рэфармісцкага метада ма-дэрнізацыі палітычнай сістэмы Расійскай дзяржавы. Заўважым, што інстытут прыватнай уласнасці застаўся ў непарушнасці, а з ім – фабрыкі, заводы, банкі і, што асабліва вабіла сялянства, гэта памешчыцкая зямля. Тым не менш, суадносіны грамадскіх сіл стваралі магчымасць вырашэння аграрнага, ра-бочага і іншых пытанняў шляхам рэформаў, уласцівых заходнееўрапейскай цывілізацыі – праз парламент і адпаведнае заканадаўства. Вельмі многае за-лежала ад таго, наколькі эфектыўнымі будуць абраныя Часовым урадам за-хады па мадэрнізацыі палітычнай сістэмы і змякчэнні сацыяльнай напру-жа-насці. У абнаўленчы працэс уключылася амаль усё грамадства на чале з палі-тычнымі партыямі (аб тым ніжэй).

Саветы рабочых і салдацкіх дэпутатаў з моманту свайго ўтварэння, так-сама падтрымалі Часовы ўрад, але ў сваёй далейшай дзейнасці арыентавалі-ся на Петраградскі Савет. Вясною буйнейшыя Саветы на Беларусі дзейнічалі ва ўсіх губернскіх, павятовых гарадах і нават некаторых мясцечках, усяго ка-ля 40. Сваю задачу яны бачылі ў арганізацыі і палітычнай асвеце рабочых і салдат, абароне іх інтарэсаў, а таксама ў падтрымцы Часовага ўрада і яго мяс-цовых органаў. У адрозненне ад сталіцы, ніякіх прыкмет наяўнасці “двое-ўладдзя” на Беларусі не назіралася