Нэп і развіццё прамысловасці і гандлю

Першыя поспехі ў сельскай гаспадарцы стваралі спрыяльныя ўмовы для развіцця прамысловасці. Паступленне сыравіны, ажыўленне рынку і прыват-най ініцыятывы дазволілі забяспечыць паступовы ўздым прадпрыемстваў. Таму ж спрыяла перабудова ўпраўлення ў прамысловым і гандлёвым секта-ры: дробныя і частка сярэдніх (усяго каля 300) прадпрыемстваў, а таксама гандаль былі перададзена ў прыватную і кааператыўную ўласнасць або зда-дзена ў арэнду. Прыватны сектар складаў 96,4%, а ў гандлі - 90%. Дзяржава праз сістэму падаткаў, ільгот і інш. імкнулася ўплываць на прыватны гандаль і абараняць інтарэсы казённых прадпрыемстваў, у прыватнасці - праз Бел-пайгандаль. Заместа глаўкаў ствараліся сіндыкаты і трэсты, якія падпарад-каваліся ВСНГ.

Адначасова рэарганізаваліся мясцовыя Саветы народнай гаспадаркі, колькасць якіх у 1922 г складала І67. У 1926-27 быў завершаны працэс аднаў-лення прамысловасці, а прадукцыйнасць працы пераўзышла даваенны ў 1,8 раза. Таму паспрыяла змена ў форме і памерах зарплаты, якая перайшла да грашовага вылічэння. Скасаванне ўраўняльнай сістэмы значна павышала за-цікаўленасць працоўных у колькасці і якасці выпускаемай прадукцыі.

Дзяржава, пад кантролем якой заставалася буйная прамысловасць, ас-ноўную ўвагу надавала рэканструкцыі і мадэрнізацыі абсталявання. Асноў-ныя грашовыя сродкі паступалі з агульнасаюзнага бюджэту, а таксама з мяс-цовых падаткаў. У першую чаргу аднавілі сваю дзейнасць тыя дзяржаўныя прадпрыемствы, якія працавалі на мясцовай сыравіне - у іх ліку, сельска-гас-падарчыя прадукты, лес, папера. У 1924 г. аб’яднаныя па роднаснай прадук-цыі прадпрыёмствы ўзначальваліся трэстамі - накшталт Скуратрэста, Харч-трэста, Дзяржспірту (усяго 9) Доля дзяржаўных прадпрыемстваў у агульнай масе прадукцыі складала 96, 8%. Разам з рэканструкцыяй старых у некаторых гарадах пачалося будаўніцтва новых прадпрыемстваў – Бабруйскага дрэваапрацоўчага, Гомсельмаша, Магілёўскай ф-кі штучнага шоўку, запалкавай ф-кі " Чырвоная Бярэзіна" і інш.

Значных зрухаў да лепшага дасягнула металапрацоўчая прамысловасць, вытворчасць электраэнергіі. Так, у сярэдзіне 20-х на БеларусІ працавала ўжо 40 э/станцый (да рэвалюцыі - 5) У 1927 пачалося будаўніцтва БелДРЭС.

Усё ж асноўны валавы аб’ём давала дробная прамысловасць - 58%, дзе было занята 73% рабочых.

Як адзначалася вышэй, НЭП стварала магчымасці ддя кааперыравання дробных вытворцаў. У 1927 тут налічвалася 265 арцеляў, якія выпускалі 5,6 прадукцыі.

Увядзенне харчпадатка, абуджэнне рынку і прыватнай ініцыятывы ў гандлі і прамысловасці, павышэнне прадукцыйнасці працы і г.д. стварылі ўмовы для здзяйснення грашовай рэформы ў 1924 і з’яўлення канверсаванай валюты, забяспечанай золатам - чырвонца. За 50 тыс. ранейшых руб. даваўся 1 чырвоны рубель.

У 1922 годзе новыя грошы былі абменены 1 руб: 10 000 старых. У 1922 пачаўся выпуск чырвонца (10 р), забяспечанага золатам. У 1923 новы абмен 1: да 100 даў пэўную стабілізацыю. Калі са студзеня па ліпень налікальная вартасць папяровага рубля ў адносінах да залатога ўпала амаль у 5, 5 разы, то са студзеня па снежань, больш чым у 170, а да канца сакавіка 1924 – амаль у 3000 разоў. Натуральна, што выплата падаткаў такімі грашыма не было вы-гадна дзяржаве, а рабочыя былі незадаволены такой зарплатай. Зато тым былі вельмі задаволены нэпманы, браўшыя крэдыты па аднаму кошту, а разліч-валіся абясцэненым.. Таму, з 15 лютага выпуск грашовых знакаў быў пера-пынены, а пастановай 7 сакавіка 1924 г. быў усталяваны цвёрды абменны курс старых рублёў на новы ў прапорцыі 1 чырвонец да 50 тыс руб.

Новая грашовая рэформа значна ажывіла гандлёва-эканамічныя сувязі паміж горадам і вёскай, а таксама паспрыяла міжнародным гандлёвым сувя-зям. 3 цягам часу на Беларусі з’явіліся імпартныя, у тым ліку - "каланіяль-ныя" тавары, а таксама ўзмацніўся экспарт, у асноўным тавараў ляной пра-мысловасці.

Развіццё народнай гаспадаркі ва ўмовах НЭП не было аднолькава ста-більным. Так, калі ў 1923-24 гг прамысловасць Беларусі не давала прыбытку, то ў наступныя гады ўжо адпаведна 4 і 8 міліёнаў руб.

У той самы час цяжкасіді аднаўлення прадпрыемстваў і інш. фактары не маглі не паўплываць на вялікі сабекошт іх прадукцыі, а разам з тым і на цэ-ны. У 1913 г. земляроб мог набыць плуг, прадаўшы 10 пудоў жыта, а праз 10 год гэты плуг быў эквівалентны 36 пудам. Такім чынам прамысловая пра-дукцыя не знаходзіла збыту, у той час як сяляне не хацелі прадаваць пра-дукты і сыравіну па заніжаных цэнах. У ліку цяжкасцяў гэтага перыяду варта назваць недахоп спецыялістаў, беспрацоўе (да 100 тыс.), адносна слабы ўзровень сыравіннай базы, неразвітасць энергетыкі, слабая аддача дзяр-жаўнага сельскагаспадарчага сектару.

Але НЭП, у эканоміцы, несумненна, дала істотны станоўчы вынік. Характэрна тое, што яна не вычарпала сваіх магчымасцяў і па палітычных матывах была згорнута да канца 1920-х гг., па меры разгортвання індустрыялізацыі.

51. Індустрыялізацыя і фарсіраванае развіццё прамысловасці ў БССР

Новая эканамічнай палітыка (рынак, прыватная ўласнасць, прадпры-мальніцтва) дазволіла ў сціслыя тэрміны аднавіць адрадзіць разбураную вой-намі і рэвалюцыямі эканоміку. Але яна з’яўлялася шматукладнай: адначасова існавалі капіталістычная, сацыялістычная, кааператыўная, натуральная гаспа-дарка.

Пасля пераадолення разрухі бальшавіцкая ўлада стала надаваць пера-важную ўвагу менавіта сацыялістычнаму сектару. Пасля смерці Леніна лозунг “НЭП – гэта ўсур’ёз і надоўга” быў адкінуты па палітычных і ідэ-алагічных меркаваннях. У прыватнасці, лозунгі рэвалюцыі аб сацыяльнай роўнасці, інтарэсах працоўных і інш. супярэчылі сутыкнуліся з адраджэннем капіталізму, беспрацоўя, эксплуатацыі і г. д. У выніку НЭП стаў паступова згортвацца, а да канца 20-хх быў наогул адкінуты.

У 1925 годзе, на 14 з’ездзе РКП(б) ЦК партыі на чале са Сталіным узяў курс на развіццё сацыялістычнага сектару эканомікі, у прыватнасці, цяжкой прамысловасці, здольнай у варожым акружэнні капіталістычных краін вы-рабляць уласныя станкі, машыны, абсталяванне і г. д. Вядома, што ў тых умовах, калі большасць насельніцтва была занята сельскай гаспадаркай, зра-біць гэта было вельмі цяжка.

А на тэрыторыі Беларусі ўдзельная вага прамысловасці ў народнай гас-падарцы складала ў 1925 г. толькі 22%. Пераважалі дробныя і саматужныя прадпрыемствы, на якіх працавала больш за 70% рабочых. Цяжкой прамы-словасці не было зусім. У БССР ў 1927 г. працавалі толькі 82 інжынеры з вы-шэйшай адукацыяй і 111 тэхнікаў (майстроў). Нізкім быў і агульны, аду-кацыйны і культурны ўзровень насельніцтва. Паводле перапісу 1926 г. пісь-менных ва ўзросце 9 гадоў і старэй у Беларусі было ўсяго 40,7%.

Сродкі на індустрыялізацыю збіраліся за кошт “унутраных рэзерваў”э На знешнія інвестыцыі разлічваць не даводзілася. СССР не прызнаў даўгі бы-лой царскай Рассіі і адмовіўся плаціць па працэнтах.

• рэжым жорсткай эканоміі (скарачэнне штатаў)

• павышэнне падаткаў з нэпманаў і аднаасобнікаў

• шляхам выпуску аблігацый дзяржпазык

• увядзенне манаполіі на гарэлку

• рост цэн на спажывецкія тавары

• валютныя магазіны (таргсіны)

• продаж золата, каштоўнасцяў, шэдэўраў мастацтва

• Асноўнай жа крыніцай стала прадукцыя сялянскай працы (экспарт)

але за нізкую аплату за хлебанарыхтоўкі

Індустрыялізацыя павінна была ажыцяўляцца за кошт максімальнай пе-ракачкі сродкаў са сферы сельскай гаспадаркі ў сферу індустрыі. Менавіта на такой перакачцы настойвалі левыя ва УКП(б), якія ўзялі на ўзбраенне ідэю Троцкага аб "звышіндустрыялізацыі"за кошт сялян

Індустрыяліэацыя ў БССР праходзіла як састаўная частка адзінага пра-цэсу ідустрыялізацыі ўсяго СССР, але мела і свае адметнасці. Так, пагра-нічнае становішча рэспублікі рабіла немэтазгодным размяшчэнне на яе тэры-торыі прадпрыемстваў цяжкай прамысловасці, ваенна-прамысловага комп-лексу. У БССР адсутнічалі разведаныя радовішчы нафты, вугалю, металаў. Таму асноўная ўвага тут аддавалася развіццю не цяжкай прамысловасці, а традыцыйнай лёгкай, мясцовай.

Амаль 1/3 сродкаў, укладзеных у прамысловасць БССР паступіла з са-юзнага бюджэту. Існавалі і мясцовыя крыніцы папаўнення бюджэту (лес, зёлкі, грыбы).

Індустрыялізацыя разгортвалася ў межах пяцігадовых планаў. Першы з іх прыпадаў на 1928/29-32/33; другі – на 1933/4-1937/8, трэці 1938-42

Большасць сродкаў з бюджэту рэспублікі накіроўваліся на рэканструк-цыю і рамонтныя работы ў паліўную, дрэва-апрацоўчую, папяровую і гар-барную прамысловасць. 3 1925 а 1928 гт. у рэспубліцы было пабудавана 150 новых прамысловых прадпрыемстваў, пачалося будаўніцтва буйнейшай у рэспубліцы электрастанцыі - БелДРЭС (пад Оршай), а ў 1928 г. даў першую прадукцыю станкабудаўнічы завод "Энергія". У гэтым жа годзе на базе невялікіх заводаў у Мінску быў створаны металаапрацоўчы завод "Камунар".

Па волі партыйнага кіраўніцтва краіна паступова стала ўцягвацца ў "ін-дустрыяльны скачок", фарсіраванне тэмпаў індустрыялізацыі, датэрмі-новае выкананне пяцігодкі. Гэта прывяло да нерагляду планаў пяцігодкі, прыняццю павышаных абавязацельстваў. Пачалі адкідацца зацверджаныя ра-ней нормы выпрацоўкі. Вынікам сталі разбалансаванасць вытворчасці, па-ломкі і прастоі абсталявання, павелічэнне выпуску бракаванай прадукцыі, зніжэнне дысцыпліны працы. Узніклі фінансавыя, матэрыяльныя і іншыя цяжкасці. Да гэтага дадалося падзенне ўзроўню сельскагаспадарчай вытворчасці, што з'явілася вынікам непрадуманага фарсіравання тэмпаў калектывізацыі сельскай гаспадаркі. Пагоршылася харчовая забеспячэнне краіны, што прымусіла зноў увесці харчовыя карткі.

Як выхад з цяжкага становішча былі ўзмоцнены камандныя метады кі-раўніцтва эканомікай. Была праведзена перабудова кіравання народна-гас-падарчым комллексам. 5 студзеня 1932 г. была прынята пастанова ЦВК СССР "Аб рэарганізацыі саўнаргасаў". Беларускі СНГ быў рэарганізаваны ў Наркамат лёгкай прамысловасці БССР. Прадпрыемствы цяжкай і лясной пра-мысловасці, падначаленыя яму, пераходзілі ў распараджэнне адпаведных са-юзных наркаматаў. Сіндыкатны гандаль стаў замяняцца размеркаваннем зверху па фондах і нарадах. Фінансаванне індустрыяльнага будаўніцтва грашовымі сродкамі было ўскладзена на Наркамат фінансаў, матэрыяльна-тэхнічнае забеспячэнне прадпрыемстваў - на Дзяржплан і галіновые наркаматы. Непасрэднай крыніцай фінансавання буйнамаштабнага капітальнага будаўніцтва станавілася не вы-творчасць, а сфера размеркавання і абарачэння (падатак з абароту і пазык). У партыйных органах з'явіліся новыя падраздзяленні - галіновыя аддзе-лы па прамысловасці, будаўніцтве, транспарце, сельскай гаспадарцы і ішныя, Такім чынам была створана камандна-размеркавальная сістэма эканомікі.

Цэнтральныя органы кіравання пачалі рэгламентаваць усе асноўныя паказчыкі развіцця рэспубліканскай прамысловасці. Перавага аддавалася колькасным паказчыкам. Экстэнсіўныя фактары прадукцыйных вытвор-чых сіл сталі ў многім вызначаць рост эканомікі.

Жорсткія метады кіравання эканомікі дапаўняліся адміністрацыйнымі захадамі – барацьбою з так званымі “шкоднікамі” і ворагамі народу, на якіх скідваліся ўсе агрэхі фарсіраваных тэмпаў.

Тым не менш, за першую пяцігодку (1928/29-1932/33) у БССР было пабудавана 538 прадпрыемстваў: Бабруйскі дрэваапрацоўчы камбінат, швей-ныя фабрыкі ў Магілёве, Мінску, Віцебску, абутковая фабрыка ў Гомелі, за-палкавая ў Барысаве. У 1930 г. далі прадукцыю Гомсельмаш, Магілёўская фабрыка штучнага валакна, ільнокамбінат і мяса-камбінат у Оршы.

Істотна змянілася галіновая структура прамысловасці. Аб'ём буйной пра-мысловасці вырас амаль у 4, 3 р. У рэспубліцы з'явіліся машына-будаўнічая, хімічная і іншыя галіны вытворчасці. Колькасць спецыялістаў з тэхнічнай адукацыяй ў параўнані з 1920 г. вырасла больш чым у 40 разоў. Важным са-цыяльным вынікам стала ліквідацыя ўжо ў 1931 г. беспрацоўя.

Другі пяцігадавы план (1933-1937), які, як і першы, быў, паводле афі-цыйных звестак, выкананы за 4 гады і 3 месяцы, на справе даў рост аб'ёму прамысловай вытворчасці ў 1,9 раза, замест запланаваных 3,8 раза. За дру-гую пяцігодку ў 2,5 раза павялічылася выпрацоўка электраэнергіі. Была ство-рана паліўная прамысловасць на базе шырокай здабычы і машыннай апра-цоўкі торфу. Прадукцыйнасць працы на прадпрыемствах, падпарадкаваных наркаматам, узрасла на 65,5%. Буйная прамысловасць стала аказваць вы-значальны ўплыў на ўсю гаспадарку.

Велізарную ролю ў выкананні пяцігодак адыгралі самі працоўныя: эн-тузіязм мас, масавае сац спаборніцтва, стаханаўскі рух за выкананне і перавыканенне планаў, рух шматстаночнікаў, “грамадскі буксір” і інш. З’явіліся важныя сродкі маральнага стымулявання працоўных – Ордэны “Знак пашаны”, Чырвонага працоўнага сцягу, ордэн Леніна. Уведзена гана-ровае званне Герой сацыялістычнай працы

3 1938 г.пачаў выконвацца трэці пяцігадавы план. Ён прадугледжваў бу-даўніцтва ў рэспубліцы новых буйных прадпрыемстваў, ў тым ліку хімічных, аснашчэнне прамысловасці і с/г высокапрадукцыйнай тэхнікай. Павелічэнне агульнага аб'ёму валавой прадукцыі прамысловасці планавалася ў 3,5 раза.

У выніку індустрыялізацыі коштам велізарных намаганняў народа ў БССР была створана сучасная матэрыяльна-тэхнічная база народнай гаспа-даркі. У 1929-1940 гг. у рэспубліцы ўведзены ў дзеянне і рэканструяваны 1863 прадпрыемствы, якія выпускалі 90% яе прамысловай прадукцыі. Вы-расла ўдзельная вага прадукцыі беларускай прамысловасці ў агульна-саюз-най вытворчасці і яе вываз за межы рэспублікі. Грунтоўныя змены адбыліся ў структуры прамысловасці. З'явіліся галіны, якія ўвасаблялі значны крок наперад у тэхнічным прагрэсе, напры-клад, станкабудаванне. Індустрыялізацыя прынесла значныя змены ў сацыяльную структуру насельніцтва, садзейнічала росту рабочага класа і тэх-нічнай інтэлігенцыі. Умацоўвалася вера людзей у партыю бальшавікоў, у хуткую пабудову сацыялізма