Публіцыстыка Адраджэння

Выдавецкая і асветніцкая дзейнасць Францыска Скарыны стала тым надзейным і надзвычай трывалым фундаментам, на якім паэтапна, вянец за вянцом, быў узведзены самы сапраўдны палац беларускай нацыянальнай культуры ў цэлым і публіцыстыкі – у прыватнасці. І гэта пры тым, што, пачынаючы з другой паловы ХУІ-га і да канца ХУІІІ-га стагоддзяў на беларускія землі распаўсюдзілася спачатку польская, а потым – расійская палітычная ўлада і сацыяльна-эканамічная экспансія, і культурныя і асветніцкія набыткі нашага народа аказаліся пад пагрозай практычна поўнага вынішчэння. Дзякуй Богу, беларускі народ па-ранейшаму меў сілы і здольнасці вылучаць са сваіх шчыльных радоў такіх таленавітых, неардынарных і самаахвярных прадстаўнікоў, якія, нягледзячы на аграмадныя, зазвычай штучнага характару, перашкоды, паслядоўна, адзін за другім, а іншым разам і поруч, самааддана шчыравалі на ніве беларускай культуры эпохі Адраджэння. Імёны і справы Сымона Буднага, Васіля Цяпінскага, Стэфана і Лаўрэнція Зізаніяў, Мялеція Сматрыцкага, Спірыдона Собаля, Афанасія Філіповіча, Міколы Гусоўскага, Сімяона Полацкага і іншых дзеячоў ужо не адно стагоддзе значацца ў залатым фондзе набыткаў нашага народа.

Сымон Будны – адзін з першых у гэтым спісе імёнаў і здзяйсненняў.

Жыў і тварыў Будны прыкладна ў 1530—1593 гадах. У Польшчы і Літве, а найбольш – на Бацькаўшчыне, у Беларусі: Вільні, Нясвіжы, Брэсце, Заслаўі, Клецку, Слуцку, Уздзе, Лоску – працаваў ён. Як вучонага і даследчыка, сапраўднага змагара за развіццё навукі, асветы, культуры і гістарычнай спадчыны, яго імя было шырока вядома ў Расіі і Італіі, Германіі і Англіі, Швейцарыі і Галандыі, іншых высокаразвітых краін Еўропы. Творы Сымона Буднага высока цанілі Спіноза і Вальтэр, якія лічылі нашага земляка смелым барацьбітом і таленавітым ідэолагам гуманізму і рэфармацыі.

Дарэчы, сам Будны быў адным з самых адукаваных і дасведчаных людзей таго часу. Пасля заканчэння Кракаўскага універсітэта ён прадоўжыў адукацыю ў адным з самых паважаных і прэстыжных тады універсітэтаў Еўропы – Пражскім. Адзін толькі пералік замежных моў, якімі ў дасканаласці валодаў Сымон, прымушае, што называецца, зняць перад ім капялюш: лацінская, славянская, італьянская, французская, польская, чэшская, грэчаская, старажытнаяўрэйская, руская і беларуская мовы былі для яго ў штодзённым карыстанні найбольш зразумелымі і даступнымі.

Першыя біяграфічныя звесткі пра Буднага адносяцца да 1558 года, калі ён служыў прапаведнікам рэфармацкай царквы, пабудаванай Радзівіламі ў Вільні. Здольны прапаведнік і прамоўца неўзабаве звярнуў на сябе ўвагу віленскага ваяводы Мікалая Радзівіла Чорнага і той прыкладна ў 1560 годзе перавёў яго пастарам у Клецкую саборную кальвінісцкую царкву. У 1562 годзе, прасякнуты ідэямі асветніцтва, пры падтрымцы нясвіжскага пастыра Лаўрэнція Крышкоўскага і старасты Мацвея Кавячынскага, Сымон Будны арганізаваў у Нясвіжы друкарню і выдаў на роднай беларускай мове, “для простых людзей языка руского”, свой знакаміты “Катэхізіс”. Тады ж ім напісаны і выдадзены і такі бліскучы твор, як “Аб апраўданні грэшнага чалавека перад Богам”. У духу сваіх поглядаў і перакананняў Будны выказаў у ім асабістыя падыходы, высновы і крытычныя заўвагі па галоўных пытаннях багаслоўскай дагматыкі. Арыгінальныя, нечаканыя для аднадумцаў Сымона так званыя рацыяналістычныя погляды, выкладзеныя ў кнізе, выклікалі сапраўдную буру абурэння і нязгоды як з боку яго праваслаўных аднадумцаў, так і з боку кальвіністаў, што, урэшце, і стала падставай для разрыву добрых адносін асветніка з апекуном кальвінізму Мікалаем Радзівілам Чорным.

Прадмова Буднага да яго “Катэхізіса” з’яўляецца таленавітым працягам напісання сапраўдных узораў публіцыстыкі, пачатых, як ужо адзначалася вышэй, Францыскам Скарынам. Выказаўшы падзяку сваім гаспадарам і фундатарам за стварэнне Нясвіжскай друкарні і спрыянне ў выпуску кнігі, ён пратэстуе супраць уціску беларускай мовы з боку пануючых польскіх магнатаў, супраць замены яе ў Вялікім княстве Літоўскім чужой беларусу польскай мовай.

Усяго Сымон Будны напісаў некалькі дзесяткаў (паводле афіцыйнай статыстыкі – каля 30) арыгінальных празаічных твораў, зрабіў вельмі многа перакладаў з іншых еўрапейскіх моў. Для навуковых даследаванняў ён зазвычай выкарыстоўваў 5—7 розных крыніц, а свае асабістыя працы выдаваў на беларускай, лацінскай і польскай мовах. Сымон лічыў за правіла карыстацца той мовай, якая была найбольш зразумелай тым, каму была адрасавана кніга: гэта значыць, перш за ўсё, шырокаму люду… Так, у прадмове да “Евангелля” ён пісаў наступнае: “Помыслил же был есми и се, ижебы сію книгу, вразуменія ради простых людей, преложити на простую молву и имел есми о том попеченне великае. И совещашами люди мудрые, в том писме ученые, ихе прекладаніем з давных пословиц на новые, помылка чинится немалая, якоже и ныне обретается в книгах новага переводу. Того ради сію книгу, яко здавна писанную, велел есми, ее выдруковаты, которая каждому не ест закрыта и к выразуменню не трудна и к читанію полезна, -- а нацпаче тем, которые с прилежаніем и со вниманіем искомое обрести восхощют – и обрящут”…

Друкаваныя творы (і перш за ўсё публіцыстычныя прадмовы да іх) Сымона Буднага былі свайго роду сродкам барацьбы за перагляд рэлігійных канонаў у жыцці тагачаснага грамадства. Крытыка Свяшчэннага Пісання пад яго пяром пераўтваралася ў сродак перагляду ролі рэлігіі ў грамадскім жыцці. Як сцвярджаюць сучасныя навукоўцы, ён выступаў супраць догмаў хрысціянскага вучэння, сцвярджаў права на крытыку гэтых догмаў і выхаваў сваімі творамі цэлае пакаленне беларускіх, літоўскіх, украінскіх, польскіх і рускіх вальнадумцаў. Крытыкуючы афіцыйную царкву ўсіх веравызнанняў і рашуча выступаючы супраць яе, як ён адзначаў, “духоўнай гнілі”, Будны адмаўляў Боскую тройцу, прызнаваў Хрыста чалавекам, а не Богам, даказваў, што ў яго нараджэнні і існаванні не было нічога таямнічага… А смерць чалавека наш слынны зямляк і папярэднік лічыў не пакараннем, а законам прыроды…

Асновай выхавання ў сваіх публіцыстычных творах Будны аб’явіў працу. Ён сцвярджаў, што ўсім здаровым людзям перш за ўсё трэба працаваць і ў працы выхоўвацца… Выступаючы супраць іезуіцкіх метадаў навучання і выхавання, ён змагаўся за ўсебаковае развіццё чалавека, за росквіт кожнай нацыі, у тым ліку – і беларускай, за развіццё яе культуры, выяўленне і выхаванне талентаў, якіх, паводле цвёрдага пераканання асветніка і гуманіста, у народных масах было так многа, і якія проста бязлітасна губіліся феадалізмам і царквой.

Многія кнігі, напісаныя і выдадзеныя Будным, разам з прадмовамі да іх, былі беззваротна знішчаны: і яго самога, і творы асветніка і гуманіста праследаваліся тагачаснай уладай. У 1582 годзе ён быў пазбаўлены сана і асуджаны як ерэтык. Менавіта тады і запылалі вогнішчы з ягоных твораў…

Публіцыстычнаму стылю Сымона Буднага былі ўласцівыя невядомая раней вобразнасць і глыбіня аналізу твора, паслядоўнасць і логіка выкладання і каменціравання фактаў, своеасаблівая крытычна-саркастычная танальнасць аповяду…

Сучаснікам і аднадумцам Буднага быў Васіль Цяпінскі (сапраўднае прозвішча яго – Амельяновіч). Ён з’яўляўся адным з нешматлікіх дзеячаў эпохі Рэфармацыі, хто выразна бачыў і выдатна ўсведамляў пагібельнасць паланізацыі феадальных вярхоў Вялікага княства Літоўскага і хто адчуваў ва ўсім гэтым смяротную пагрозу інтарэсам развіцця нацыянальнай культуры беларускага народа. Дзейнасць і практычныя высілкі Васіля Цяпінскага ў ВКЛ мелі ярка выражаны характар патрыёта зямлі беларускай, а па сваёй сутнасці гэта быў прадаўжальнік тых культурных, асветніцкіх, выдавецкіх і публіцыстычных традыцый, што былі закладзены Францыскам Скарынам у першай чвэрці ХУІ-га стагоддзя.

Дзеля справы адукацыі беларускага народа Васіль Цяпінскі ўзяўся за неверагодна цяжкую, аднак надзвычай удзячную працу, – перакладчыка і выдаўца на беларускай мове Евангелля. Умовы, а ў большай меры – час не дазволілі яму давесці да канца задуманую высакародную справу. Паводле яго ўласнага сцвярджэння, ён здолеў перакласці і надрукаваць у сваёй “убогай друкарні” (гэта значыць у арганізаванай ім друкарні ў родавым маёнтку Цяпіна непадалёку ад цяперашняга раённага цэнтра Лепель) толькі поўны тэкст Евангелля ад Мацвея, Марка і часткова – ад Лукі, з паралельнымі тэкстамі на царкоўнаславянскай і беларускай мовах.

Да выдадзеных ім тэкстаў Евангелля Цяпінскі напісаў даволі палымяную, публіцыстычнага характару і скіраванасці, прадмову, якая, паводле невядомых нам прычын, так і не была ў свой час апублікавана. Як вынікае з прадмовы, аўтар быў не толькі слынным рэлігійным прапаведнікам, але і грамадскім дзеячам свайго складанага і супярэчлівага часу. У прадмове Васіль выразна, зразумелай і даходлівай публіцыстычнай мовай, выклаў свае погляды і пазіцыі на шэраг самых актуальных і хвалюючых грамадства з’яў і праблем. Цяпер прадмова захоўваецца ў аддзеле рукапісных тэкстаў Санкт-Пецярбургскай публічнай бібліятэкі. Няма сумнення: ні падчас напісання яе, ні пасля ў беларускай пісьменнасці ХУІ—ХУІІІ стагоддзяў не было раўназначнага ёй публіцыстычнага твора, у якім бы так хвалююча і пераканаўча ўзнімаліся і востра ставіліся такія актуальныя для таго часу праблемы, як асвета наогул, адраджэнне самабытнасці культуры і абуджэнне нацыянальнай свядомасці і гордасці ўсіх слаёў беларускага грамадства. Больш таго: у беларускай літаратуры і публіцыстыцы тады наогул не было іншага такога рашучага і безапеляцыйнага выступлення наконт неабходнасці абароны і ратавання роднай мовы і культуры, ад узроўню развіцця якіх (і гэта было зразумела ўжо тады!) залежаў унутраны і, найперш, міжнародны прэстыж нашай Бацькаўшчыны. Рэлігія ж, на яго думку, магла садзейнічаць развіццю культуры беларускага народа ўвогуле толькі тады, калі яна будзе вывучацца і распаўсюджвацца на роднай беларусам мове.

Публіцыстычны пафас і ўздзеянне прадмоў Васіля Цяпінскага – сапраўдны ўзор таго, як трэба “гаварыць” з простым народам! Услед за Францыскам Скарынам, адначасова з Сымонам Будным, ён спрыяў не толькі фарміраванню беларускай нацыянальнай журналістыкі, але і станаўленню беларускай дзяржаўнасці ўвогуле, умацаванню праваслаўя на беларускай зямлі. Такім чынам, ёсць усе падставы канстатаваць: публіцыстычная спадчына кожнага з іх не страціла сваёй актуальнасці і да нашых дзён.

У гісторыі ўсёй усходнеславянскай асветы, педагогікі і публіцыстыкі ганаровае месца займаюць і браты Лаўрэнцій і Стэфан Зізаніі, культуралагічная дзейнасць якіх прыпадае на канец ХУІ-га – першую трэць ХУІІ-га стагоддзяў. Даследчыкі пакуль не высветлілі іх нацыянальную прыналежнасць… Толькі ці ў гэтым справа?! Праўда, большасць з біёграфаў лічаць Лаўрэнція і Стэфана Зізаніяў (іхняе сапраўднае прозвішча – Тустаноўскія) беларусамі, што, натуральна, надае нам яшчэ больш гонару і задавальнення за справы братоў… А шчыравалі яны аднолькава паспяхова і карысна на ніве культур усіх трох усходнеславянскіх народаў – беларускага, украінскага і рускага. І Лаўрэнцій, і Стэфан жылі і працавалі ў Троках і Валыні, Брэсце і Львове, Вільні і Яраслаўлі, Маскве і Кіеве, Баркулабаве і Карэцы…

У 1595 годзе Стэфан Зізаній склаў “Катэхізіс”, а ў наступным годзе ў Вільні надрукаваў публіцыстычны твор “Казанье святого Кирилла, патриарха Иерусалимского, о антихристе и знаках его, з росширением науки против ересей розных”. Палемічныя па свайму характару творы былі накіраваны супраць тых праваслаўных саноўнікаў, якія ўсяляк імкнуліся дагаджаць польскаму каралю і католікам. Дарэчы, абодва творы былі надрукаваны паралельна на беларускай і польскай мовах. Граматай ад 30 верасня 1596 года уніяцкі мітрапаліт Рагоза ў адказ на выхад прац забараніў Стэфану Зізанію адпраўляць у цэрквах набажэнствы. У грамаце, у прыватнасці, запісана: “…иже над каноны и чины церковные, а не по первому преданию церкви своим домыслом народ христоименный учишь…” Далей мітрапаліт адкрыта пагражаў Стэфану: “…дерзнешь ли инако творити, горшое тобе будет и ведати будемо што с тым учинити яко с преступным еретыком”…

У тым жа 1596-м Навагрудскі сабор, дзе ў асноўным прысутнічалі уніяты, завочна асудзіў Зізанія і пракляў яго як ерэтыка. Неўзабаве, аднак, адбыўся Берасцейскі сабор, дзе сабраліся праваслаўныя праціўнікі уніі, які апраўдаў Стэфана і зняў з яго пракляцце…

У сваіх грамадскіх і палітычных пошуках, і перш за ўсё – праз публіцыстыку Стэфан Зізаній зрабіў актуальную і надзвычай нечаканую для таго часу выснову аб тым, што пасля другога прышэсця Ісуса Хрыста павінна наступіць свабода і справядлівасць для ўсіх людзей. Гэта была самая высокая кропка напружання як патрыятычнага пафасу і публіцыстычнага майстэрства слыннага прадстаўніка таго часу, так і вяршыня яго грамадзянскай сталасці і мужнасці. “Можна лічыць, -- мяркуе доктар гістарычных навук, прафесар Алег Слука, -- што гэты твор (маецца на ўвазе “Казанье…” С. Зізанія. – Заўвага А.М.) сцвярджае новую свецкую мараль у грамадстве”.

Брат Стэфана Зізанія – Лаўрэнцій больш вядомы як аўтар філалагічных прац, і перш за ўсё – Азбуки” і “Грамматики словенска”, “Лексиса” і “Науки ку читаню и розуменю писма словенского”, якія перажылі стагоддзі і сёння па-ранейшаму з’яўляюцца каштоўнымі першакрыніцамі для даследчыкаў філалогіі.

Мялецій Сматрыцкі ў гісторыі нашай Бацькаўшчыны, як, між іншым, і славянскай культуры, асветы і педагогікі ў цэлым, вядомы перш за ўсё як аўтар “Грамматики словенския”, якую славуты Міхайла Ламаносаў назваў “вратами своей учёности”… А яшчэ без кіпучай і актыўнай, а пазней – і супярэчлівай дзейнасці Сматрыцкага цяжка ўявіць і развіццё грамадска-палітычнага жыцця нашай Бацькаўшчыны ў адзін з самых складаных і крытычных момантаў гісторыі Беларусі – першай трэці ХУІІ-га стагоддзя.

Народжаны на Украіне – у маёнтку Смотрыч на Падоллі – Мялецій Сматрыцкі па волі абставін жыцця свае літаратурныя, мовазнаўчыя і публіцыстычныя справы здзейсніў на Беларусі. З 1594 года 17-гадовы юнак вучыўся на філасофскім факультэце Віленскай езуіцкай акадэміі, дзе і заявіў аб сабе як праціўнік штучнага засілля каталіцкай царквы на Беларусі, падрыхтоўкі і правядзення Брэсцкай царкоўнай уніі 1596 года, напісаўшы свой першы публіцыстычны твор, скіраваны супраць афіцыйнай кнігі “Унія”.

З 1604 года Мялецій жыў у маёнтках князя Саламярэцкага ў Бараўлянах пад Мінскам і ў Баркулабаве – каля Оршы. Яго моцна прыгнятала і крыўдзіла бяспраўе беларусаў, і Сматрыцкі ўключаецца ў актыўную барацьбу супраць каталіцтва і Брэсцкай уніі. Неўзабаве ён накіроўваецца ў Вільню і ўступае ў праваслаўнае Віленскае брацтва.

На Беларусі тым часам разгортваецца сапраўдны антыуніяцкі і антыкаталіцкі рух, на чале якога і становіцца Мялецій. Ён стварае шэраг антыуніяцкіх трактатаў, сярод якіх асабліва вялікай папулярнасцю і вядомасцю карыстаўся “Фринос” (“Плач Восточной церкви”), напісаны ў 1610 годзе. У ім аўтар паказвае сапраўдныя памкненні уніятаў, выкрывае каталіцкую царкву як злейшага ворага беларускага, украінскага і рускага народаў, крытыкуе памкненні папства да сусветнага панавання. З пазіцый праваслаўя Сматрыцкі адважыўся заявіць: “…Папа – губящий души льстец, надутый баловень мира сего и гордый сластолюбец”… Дастаецца ў яго творы і праваслаўным свяшчэннікам, якіх Мялецій вінаваціць як “волков хищных, львов голодных”, якія, на яго думку, прагнуць крыві “овец своих”…

“Фринос” Сматрыцкага – непаўторны па смеласці і актыўнай грамадзянскай пазіцыі аўтара высокапубліцыстычны твор. Ён выклікаў у грамадстве неверагодны ажыятаж. Адзін з высокапастаўленых каталіцкіх святароў пісаў: “Кожнае слова ў “Плачы…” ёсць жорсткая рана, кожная думка – смяротная атрута для уніі і папства…” А кароль Рэчы Паспалітай Жыгімонт Ваза распарадзіўся спаліць кнігу і пакараць аўтара смерцю. Выратавала Мялеція Сматрыцкага толькі тое, што твор быў выдадзены пад псеўданімам Феафіла Арфолага…

Асноўны змест дзейнасці Сматрыцкага на грамадска-палітычнай, публіцыстычнай і педагагічнай нівах заключаўся ў абароне правоў усходнеславянскіх народаў на існаванне і незалежнасць, паколькі намеры феадальна-каталіцкіх рэакцыйных колаў зводзіліся да таго, каб “русские не основались на Руси…” Убачыўшы ў такіх заявах замах на існаванне цэлых народаў – у тым ліку і беларускага, перадавыя людзі таго часу і паўсталі на іх абарону.

Антыуніяцкія публіцыстычныя творы Мялецій Сматрыцкі ствараў і пазней. Так, у 1621 годзе ён напісаў “Оправдание невиновности” і “Защита “Оправдания”, у якіх зноў і зноў сцвярджае думку аб тым, што Брэсцкая унія – крыніца разладу паміж народамі, прычына заняпаду беларускай дзяржавы – Вялікага княства Літоўскага. У доказ пісьменнік-публіцыст прыводзіць мноства фактаў і прыкладаў таго, што на Беларусі мелі месца выпадкі разгулу каталіцкай рэакцыі.

Тыя гады сталі трыумфальнымі і адносна афіцыйнага прызнання ягоных заслуг перад праваслаўем. У 1620 годзе Сматрыцкаму прысвоілі духоўны сан архіепіскапа Полацкага, епіскапа Віцебскага і Мсціслаўскага. Неўзабаве ён быў абраны архімандрытам Віленскага святадухаўскага манастыра. Аднак…

У другой палове 20-х гадоў ХУІІ стагоддзя ў свядомасці Сматрыцкага адбыўся духоўны і маральны крызіс. Пасля таго, як ён наведаў шэраг краін Усходу і сустрэўся там з вышэйшымі рэлігійнымі саноўнікамі, Мялецій употай …прымае унію. Калі ж у 1628 годзе Кіеўскі праваслаўны сабор асудзіў яго, пракляў і прымусіў асабіста публічна адмовіцца ад “Апалогіі” як кнігі, у якой праводзіліся варожыя праваслаўю ідэі уніі з каталіцкай царквой, Сматрыцкі неўзабаве адкрыта парваў з праваслаўем. Ён стварае шэраг трактатаў, у якіх адмаўляецца ад ранейшых пазіцый і поглядаў, выкладае “перавагі” уніі і адкрыта заяўляе аб сваёй гатоўнасці прыняць яе як адзіны сродак спакою, матэрыяльнага дабрабыту, правоў і прывілей. Больш таго, як ерэтычныя, ён асабіста асудзіў усе свае ранейшыя творы, створаныя да 1626 года…

Тым не менш, дзякуючы такім бліскучым творам, як мовазнаўчая праца “Грамматики словенския правильная синтагма”, публицыстычныя – “Фринос”, “Оправдание невиновности”, “Защита “Оправдания” і некаторыя іншыя, у гісторыі беларускай культуры і грамадскай думкі Мялецій Сматрыцкі застаўся яркай і непаўторнай творчай асобай.

Такімі ж Асобамі з вялікай літары былі, несумненна, і Спірыдон Собаль, і Афанасій Філіповіч, якія пакінулі нам, сваім наступнікам і спадкаемцам, непараўнальныя і арыгінальныя для свайго часу асветніцкія, педагагічныя, публіцыстычныя творы. Першы з іх – беларус з Магілёўшчыны – першапачаткова знайшоў сабе ўмовы для творчай дзейнасці ў суседнім Кіеве, дзе і выдаў на працягу 1628—1630 гадоў наступныя кнігі: “Лимонарь, сиречь цветник” (два выданні запар), “Минея общая”, “Октоих” (таксама двойчы), і, нарэшце, два выданні “Апостала”. Прызначаліся выданні Собаля найперш для патрэб царкоўных служыцеляў, але выкарыстоўваліся яны і настаўнікамі для навучальных мэт. Калі ж у 1630 годзе Спірыдон Собаль быў запрошаны ігуменам Іоілем Труцэвічам у Куцеінскі манастыр непадалёку ад Оршы, друкар і асветнік адкрывае там мясцовую друкарню і на працягу двух наступных гадоў выдае “Псалтырь” (пад назвай “Брашно духовное”), “Букварь”, “Молитвы повседневные” і “Часослов”. У адрозненне ад кіеўскіх выданняў, гэтыя былі прызначаны для навучання азбуцы, пісьму і чытанню. Дарэчы, напісаўшы і выдаўшы “Букварь”, поўная назва якога “Букварь сиречи начало ученія детям начинающим чтению извыкати”, аўтар і асветнік першым у гісторыі кнігадрукавання і выдавецкай справы скарыстаў гэту назву: да яго і нават пасля яго падручнікі па навучанню азбуцы і пісьму называліся “Азбукай” – і Іванам Фёдаравым, і Лаўрэнціем Зізаніем… І, вядома ж, зусім не выпадкова праз 5 гадоў – у 1636-м – Собаля запрасілі ў Маскву і прапанавалі перавыдаць там ягоны “Букварь”…

У Кіеве, а таксама ў Буйніцкай друкарні непадалёку ад Магілёва ў сярэдзіне 40-х гадоў ХУІІ стагоддзя Спірыдон Собаль яшчэ раз перавыдаў свае “Лимонарь”, “Апостол”, “Октоих”, “Псалтырь”… Гэта сведчыць перш за ўсё аб вялікай запатрабаванасці прац слыннага і так мала вядомага нам, сённяшнім, нашага земляка і насамрэч вялікага папярэдніка!

У той жа час, поруч з Мялеціем Сматрыцкім і Спірыдонам Собалем, жыў і працаваў яшчэ адзін слынны прадстаўнік эпохі Адраджэння на Беларусі – Афанасій Філіповіч. Ён з’яўляецца адным з нямногіх так званых “чыстых” прадстаўнікоў публіцыстычнай дзейнасці. Асноўны змест ягоных артыкулаў, сабраных у “Дыярыушы”, выдадзеным у 1646 годзе, – паказ жыцця звычайных людзей – землякоў-беларусаў, якія забытыя Богам і кінутыя на волю лёсу: “…Мещане убогие з Люблина, Сокаля, Орши, Пинска, Белска, Кобриня, Бреста и з инших мест и местечок плачлива ляментуют…”

У 1637 - 1638 гадах Афанасій Філіповіч ездзіў на аўдыенцыю да рускага цара. У спецыяльна напісанай рэляцыі “Гісторыя падарожжа ў Маскву” ён расказаў пра цяжкае становішча праваслаўнага насельніцтва Беларусі і Украіны ў складзе Рэчы Паспалітай. Праз 5 гадоў – у 1643-м – за супрацьдзеянне Брэсцкай уніі 1596 года і рэзкія выказванні супраць караля Польскай дзяржавы Філіповіч быў сасланы ў Кіеў, а ў наступным годзе арыштаваны як “дзяржаўны злачынца” і пасаджаны ў Варшаўскую турму. У шэрагу артыкулаў, адрасаваных каралю, ён рэзка крытыкаваў палітыку Рэчы Паспалітай, царкоўных іерархаў і свецкіх магнатаў. Пісьменнік-публіцыст выступаў за адраджэнне праваслаўнай царквы, за саюз Беларусі і Украіны з Рускай дзяржавай. У 1648 годзе ён выйшаў на волю, аднак праз год зноў быў арыштаваны і абвінавачаны ў аказанні дапамогі паўстанцам Багдана Хмяльніцкага. Пасля здзекаў і жорсткіх катаванняў 15 верасня 1648 года Афанасій Філіповіч паводле прыгавора суда быў расстраляны.

У плеядзе слаўных і несмяротных імёнаў дзеячаў эпохі Адраджэння адно з пашанотных месцаў даследчыкі еўрапейскай цывілізацыі і культуры адводзяць Міколе Гусоўскаму – беларускаму паэту-гуманісту і асветніку, прадстаўніку новалацінскай паэзіі, аднаму з заснавальнікаў жанру лірыка-эпічнай паэмы ў літаратуры Усходняй Еўропы. Разам з паэтычнымі набыткамі еўрапейскага ўзроўню, яму належаць і новыя матывы ў публіцыстычнай творчасці – перш за ўсё ў паглыбленні і развіцці пачуццяў адказнасці за лёс Бацькаўшчыны, за яе будучыню.

Творчыя, ідэйныя і эстэтычныя погляды і пазіцыі Міколы Гусоўскага канчаткова сфарміраваліся падчас наведвання ім Рыма ў складзе дыпламатычнай місіі Вялікага княства Літоўскага да папы Рымскага Льва Х у 1518 годзе. Ад папы Льва Х беларуская дэлегацыя атрымала пажаданне пачуць праўдзівае паэтычнае слова (былі, як бачым, і такія “заказы”!) пра паляванне на такую экзатычную і непаўторную жывёліну, як зубр. Выкананне просьбы было даручана Гусоўскаму, які там жа, у Італіі, у 1522 годзе і закончыў стварэнне свайго твора – “Песні пра магутнасць, дзікасць зубра, а таксама пра паляванне на яго”, які пад больш “простай” назвай –“Песня пра зубра” – і стаў неўміручым! Пад гэтай назвай у кастрычніку 1523 года ў Кракаве ў друкарні І.Віетэра выйшаў у свет паэтычны зборнік Міколы Гусоўскага, у якім былі змешчаны празаічнае прысвячэнне, сама паэма і 11 вершаў, напісаных нашым земляком у асноўным падчас знаходжання ў Рыме.

Публіцыстычнае прысвячэнне, адрасаванае каралеве Рэчы Паспалітай Боне Сфорца, вытрымана ў модным у той час духу паэтыкі Рэнесанса. У ім Гусоўскі звяртаецца да каралевы з просьбай узяць на сябе дзяржаўнае апякунства над таленавітымі ў мастацтве і навуцы асобамі. “Бо бачу я з найвялікшым для сябе жалем і, зразумела, з пэўнай стратай для дзяржавы, што самыя славутыя сэрцы зусім не паважаюцца, – адзначае аўтар. – Яны з-за матэрыяльнай нястачы і беднасці поўнасцю не могуць сябе праявіць. Бачу я таксама, што ёсць нямала людзей, якія валодаюць і багаццем, і талентам. Але калі яны заўважаюць, што вучоных, мастакоў і паэтаў так мала шануюць і паважаюць, то імкнуцца больш узбагачацца, чым ахарошваць душу. З-за такой нікчэмнай справы ахвяруюць яны самым высакародным прызначэннем сваіх асоб. А калі возьмеш ты на сябе агульнае апякунства над гэтымі захапленнямі, – звяртаецца ён да каралевы, – тады ўзбуйнеюць таленты і прынясуць карысць Каралеўскай Вялікасці ў яе значнай працы, так што дзяржава будзе зберагацца ў сваім стане ў гэты злавесны час…”

Абгрунтаваўшы і абагульніўшы перадавыя на той час погляды, грамадска-палітычную думку ў цэлым, Мікола Гусоўскі стаў, такім чынам, адным з сапраўдных выразнікаў сваёй эпохі. Даследчыкі яго творчасці засведчылі памкненні аўтара паэмы да заклікаў аб яднанні і дружбе самых розных, паводле рэлігійных веравызнанняў і культуры, народаў еўрапейскага кантынента. Ён адным з першых у літаратуры Усходняй Еўропы пачаў славіць свабоднага чалавека, патрыёта сваёй Бацькаўшчыны, а разам з гэтым – і гарманічна развітую, творчую, таленавітую Асобу…

Самым першым у нашай нацыянальнай літаратуры і публіцыстыцы Мікола Гусоўскі паставіў і ў пэўнай ступені развіў набыўшую потым глабальнасць праблему захавання прыроднага наваколля, выкарыстання і прымнажэння багаццяў і рэсурсаў зямлі. Ён бачыў прыроду агульначалавечым набыткам, вытокамі здароўя, радасці і выхавання “правільных” патрыятычных і маральных паводзін і пачуццяў.

Прапагандаваў і распаўсюджваў беларускі асветнік і “модную” на той час сістэму еўрапейскай (лацінскай) адукацыі – так званую сістэму “сямі свабодных навук”. Патрыёт Бацькаўшчыны, Мікола Гусоўскі быў за творчае засваенне набыткаў міфалогіі і антычнай літаратуры, а таксама надзвычай багатай лацінскай культуры. І пры гэтым ён найперш аддаваў перавагу ў справе выхавання людзей мастацтву і навуцы, як, дарэчы, і ўмацаванню магутнасці дзяржавы ў цэлым.

Шырынёй і рознабаковасцю творчага кругагляду вызначаўся яшчэ адзін слынны беларус – Сімяон Полацкі (сапраўднае яго імя і прозвішча – Самуіл Емяльянавіч Пятроўскі-Сітніяновіч). Ён аднолькава роўна шчыраваў у філасофіі і прыгожым пісьменстве, педагогіцы і публіцыстыцы. Сімяонам жа ён стаў падчас пастрыжэння ў манахі, а Полацкім (ды, ўласна кажучы, інакш і быць не магло!) яго назвалі ў Маскве: паводле народзінаў на слыннай Полацкай зямлі. І першае, і другое – выключна заканамерна!

У 1656 годзе 27-гадовы Пятроўскі-Сітніяновіч пастрыгся ў манахі і пачаў выкладаць славеснасць, рыторыку, мовы і тэорыю паэзіі ў Полацкай брацкай школе. Менавіта тады Сімяон і пачаў увасабляць у канкрэтныя справы свой нязменны дэвіз асветніка і педагога: “Ученик бо истенны должен то даяти иным, от учителя что мог восприяти”.

Пазней, ужо напрыканцы свайго зямнога шляху, у прадмове да “Букваря”, ён звернецца да маладога пакалення з мудрым і вельмі канкрэтным пажаданнем-заклікам:

Отроче юный, от детства учися,

письмена знати и разум потшися.

Не возленися трудов положити,

имать бы тебе польза много быти.

Аще ся видит досадно труждати,

но сладко плоды трудов собирати.

…Але ўсё гэта будзе пазней. А тады, у другой палове 60-х гадоў ХУІІ стагоддзя, знайшоўшы ў Полацкай брацкай школе аднадумцаў і такіх жа, як і сам, патрыётаў Бацькаўшчыны, Сімяон шчыруе над выхаваннем і падрыхтоўкай да самастойнага жыцця маладых палачан. Малады выкладчык настаяў на вывучэнні школьнікамі, побач са старабеларускай, рускай і польскай моў. У школе дзейнічаў аматарскі тэатр, з падмосткаў якога ўпершыню прагучалі пастараль “Гутаркі пастуховы”, некалькі камедый, дэкламацый, дзесяткі вершаў самога Пятроўскага-Сітніяновіча.

У палітычнай дзейнасці (а без яе не мог заставацца ніводзін шчыры асветнік і педагог) Сімяон стаяў на пазіцыях падтрымкі арыентацыі на яднанне Вялікага княства Літоўскага з Рускай дзяржавай. Пасля вызвалення рускімі войскамі гарадоў Полацка і Віцебска ад польскіх заваёўнікаў, ён стварае і накіроўвае цару вершаванае пасланне, названае “Метры на пришествие во град отчистый Полоцк государя царя Алексея Михайловича”. Падзякай за гэта стала запрашэнне Пятроўскага-Сітніяновіча і групы ягоных выхаванцаў у Маскву ажно на некалькі месяцаў. Больш таго, ім быў наладжаны прыём у цара: Аляксей Міхайлавіч уважліва выслухаў вельмі прыемную для яго высокастылёвую і напышлівую прамову Сімяона, а таксама ягоныя вершы, выкананыя вучнямі з Полацка…

У наступны раз у Маскве наш асветнік апынуўся ў 1664 годзе – на гэты раз назаўсёды…

Пры Спаскім манастыры Полацкаму дазволілі адкрыць школу для падрыхтоўкі пад’ячых “Прыказа тайных спраў”: кажучы сучаснай мовай – будучых дыпламатаў Расійскай імперыі. Яшчэ праз тры гады –у 1667-м – Сімяона запрашаюць прыняць удзел у выхаванні і падрыхтоўцы да самастойнага жыцця саміх царскіх нашчадкаў. Кантраляваў гэту справу сам цар, ён часта хваліў і моцна шанаваў 38-гадовага беларускага настаўніка…

Дарэчы, наш зямляк кантраляваў і выхаванне малалеткі-царэвіча Пятра – будучага Пятра І Вялікага. Спецыяльна для яго падрыхтоўкі Сімяон напісаў шэраг “праграмных кніжыц”, якія ўтрымлівалі прапановы і пажаданні адносна развіцця Расійскай імперыі…

Педагагічная і публіцыстычная дзейнасць Сімяона Полацкага ў Маскве не абмяжоўвалася толькі выкладаннем у манастырскай школе і выхаваннем царскіх нашчадкаў. Шмат часу і намаганняў аддаў ён распрацоўцы статута вышэйшай навучальнай установы, якую меркавалася адкрыць у царскай сталіцы і ў якую, паводле намераў распрацоўшчыка статута, павінны былі прымаць прадстаўнікоў “усялякага чыну і ўзросту”. Нямала высілкаў і праца запатрабавала і адкрыццё ў Крамлі “верхняй” друкарні, у якой Полацкі выдаў такія свае кнігі, як “Тестомент Василия царя Греческого”, “Псалтырь”, “Букварь”… Дарэчы, “Псалтырь” быў выдадзены ў вершаванай форме, ён доўгі час быў у Расіі асноўнай кнігай для навучання, яго з ахвотай засвойвалі многія навучэнцы, у тым ліку і Міхайла Ламаносаў.

Такім чынам, да канца ХУІІ стагоддзя беларуская публіцыстыка дасягнула даволі высокага ўзроўню развіцця. Так, у многім – перш за ўсё адносна стану паліграфічнай базы – яна яшчэ адставала ад таго ўзроўню, на якім знаходзілася матэрыяльна-тэхнічнае аснашчэнне ў перадавых краінах еўрапейскага кантынента: Германіі, Італіі, Чэхіі і інш. Затое ў многіх іншых кампанентах – ва ўнутраным змесце, сацыяльнай і палітычнай скіраванасці, аналітычнасці, палемічнасці і пастаноўцы надзённых праблем, формах падачы – і асобныя публіцыстычныя творы, і дзейнасць у цэлым такіх асветнікаў, вучоных, грамадскіх дзеячаў і публіцыстаў, як Кірыла Тураўскі, Ефрасіння Полацкая, Францыск Скарына, Сымон Будны, Васіль Цяпінскі, Лаўрэнцій і Стэфан Зізаніі, Мялецій Сматрыцкі, Афанасій Філіповіч, Мікола Гусоўскі, Сімяон Полацкі і многія іншыя, не толькі стаялі ўпоравень са сваімі еўрапейскімі калегамі і аднадумцамі, але і нярэдка апярэджвалі іх.