3. Друк беларускай дыяспары

Фарміраванне беларускай дыяспары – складаны, а іншым часам нават і трагічны працэс. Па няпоўных дадзеных, за межамі нашай краіны пражывае каля 3,5 млн беларусаў. На працягу ўсёй гісторыі розныя, як аб'ектыўныя, так і суб'ектыўныя, абставіны вымушалі нашых суайчыннікаў пакідаць сваю Радзіму і шукаць прытулак у розных кутках свету. Войны, голад, эпідэміі, паўстанні, рэвалюцыі з'яўляюцца асноўнымі прычынамі эміграцыі многіх прадстаўнікоў беларускай культуры і навукі.

Нагадаем найбольш масавыя эміграцыйныя перыяды ў беларускай гісторыі. Пасля далучэння беларускіх земляў да Расіі (у выніку падзелу Рэчы Паспалітай 1722, 1793, 1795 гг.) было пераселена ў асноўным у Сібір, Туркестан (цяпер Казахстан) каля 500 тыс. беларусаў. На мяжы ХІХ – ХХ ст. у Расію выехала яшчэ 700 тыс, a ў краіны Заходняй Еўропы, Аргенціну, Бразілію, Канаду, ЗПІА і іншыя эмігравала каля 800 тыс. беларусаў. У перадавым артыкуле (магчыма, напісаным рэдактарам Я.Купалам) «Наша ніва» паведамляла ў 1914 г.: «...беларусы, на пачатку XX стагоддзя, як цяпер выявілася, замянілі сабой чарнаскурых нявольнікаў... Як тых прадавалі калісьці, затым перавозячы ў Афрыку, так цяпер паступаюць з беларусамі. I гэта не пустыя словы! Гэта пацвердзілі газеты ўсяго свету. Аказваецца, што тых 230 беларусаў, прададзеных па 80 рублёў за галаву эмігранцкай канторай у Конга, везлі на пэўную смерць не добраахвотна, а гвалтам. Іх нават хавалі ў трум парахода, каб не заўважыла паліцыя».

Даследчыкі сцвярджаюць, што ў Першую сусветную вайну яшчэ каля 2 млн беларусаў было пераселена ва ўсходнія губерні Расіі. У 1921-1939 гг. з Заходняй Беларусі ў розныя краіны свету выехала каля 250 тыс. беларусаў. У 1926-1938 гг. з БССР у розныя раёны СССР адправіліся на пастаяннае жыхарства яшчэ 600 тыс. Напрыклад, у 1917-1920 гг. у Адэсе дзейнічала культурна-асветніцкая арганізацыя «Беларускі гай», якая аб'ядноўвала больш за 100 тыс. чалавек і выпускала сваю газету «Белорусы в Одессе».

Такія складаныя шляхі беларускай эміграцыі, і як бы далікатна не ставіцца да гэтай праблемы і якія б не прыводзіць шматлікія прыклады праслаўленых беларусаў у розных краінах свету, усё роўна відавочна тое, што талент свой яны пакінулі на чужыне, а да нас дайшлі толькі водгаласы іх славы, і нам застаецца быць гэтым задаволенымі. А прычын для роздуму шмат. Нам не вядома нават месцазнаходжанне ў Чэхіі магілы Ф.Скарыны.

У тых краінах, дзе для вялікай колькасці беларусаўэмігрантаў створаны спрыяльныя грамадска-палітычныя ўмовы для захавання нацыянальнай адметнасці, нашы суайчыннікі робяць арганізацыйныя захады для згуртавання, адраджэння беларускіх традыцый, у тым ліку і праз арганізацыйную падтрымку з гістарычнай радзімы. Эміграцыя як складаная нацыянальная праблема ў Беларусі вельмі слаба даследуецца, доўгі час яна залежала ад палітычных пазіцый абодвух бакоў. Прыйшоў час больш уважліва вывучаць асаблівасці беларускай дыяспары, каб далучыць яе гістарычныя здабыткі да нацыянальнай культуры.

У міжваенны перыяд арганізацыйную актыўнасць і грамадска-палітычную дзейнасць праяўлялі і вялі беларускія эмігранты ў Чэхаславакіі, Аргенціне, ЗША, Францыі, Літве, Латвіі і іншых краінах. Там былі створаны культурныя аб'яднанні, выдавецтвы, розныя арганізацыі, якія наладжвалі выпуск газет, часопісаў, бюлетэняў.

На першым этапе, у пачатку 20-х гг., цэнтрам палітычнага аб'яднання спрабаваў стаць эмігранцкі ўрад БНР, які знаходзіўся да канца 1920 г. у Рызе, да лістапада 1923 г. у Коўна, а затым у Празе. Аднак многія эмігранцкія суполкі парознаму ставіліся як да савецкага, так і да эмігранцкага ўрада. Пасля, у 1923 г., савецкая ўлада аб'явіла амністыю і запрасіла кіраўнікоў БНР вярнуцца на радзіму, што многія і зрабілі пасля Другой Усебеларускай канферэнцыі ў 1925 г.

Сувязь эмігранцкіх суполак пасля гэтага з «урадам БНР» значна аслабела, і культурнаасветніцкая дзейнасць у розных краінах вялася не вельмі актыўна, тым больш што ўрад БССР не праяўляў зацікаўленасці ў цесных узаемаадносінах з тымі групоўкамі і суполкамі, якія не падзялялі яго палітыкі.

Увогуле адносіны да эміграцыі былі вызначаны кіраўніцтвам БССР у спецыяльнай пастанове ў 1925 г. «Беларускі рух за кардонам». Галоўныя партыйныя тэзісы заключаліся ў наступным: устанаўленне сувязей з эміграцыйнымі коламі і аказанне на іх уплыву праз мясцовыя камуністычныя арганізацыі; разгортванне работы па азнаямленні эмігрантаў з палітыкай савецкай улады і тымі зменамі, што адбываюцца ў БССР; не дапускаць стварэння ў эмігранцкім асяроддзі аб'яднанняў і суполак, якія будуць цэнтрамі распаўсюджання антысавецкай ідэалогіі.

У 20-я гг. кіраўніцтва савецкай краіны прытрымлівалася лаяльных адносін да большай часткі, асабліва працоўнай, эміграцыі. Беларусізацыю, значныя дасягненні ў прамысловасці і сельскай гаспадарцы, узмацненне асноў нацыянальнай культуры дыяспара сустракала прыхільна. Аднак на пачатку Другой сусветнай вайны баланс даверу між урадам савецкай краіны і эмігрантамі быў моцна парушаны.

Адным з цэнтраў беларускай паслярэвалюцыйнай эміграцыі была Чэхаславакія. 3 1921 г. яе ўрад аб'явіў аб тым, што будзе заканадаўча і нават фінансава падтрымліваць эмігрантаў і ствараць спрыяльныя ўмовы для нацыянальнай эмігранцкай культуры і ўдзелу прадстаўнікоў народаў у асветным, навуковым і палітычным жыцці. Найбольш значнымі эмігранцкімі аб'яднаннямі былі рускае і ўкраінскае.

Паралельна з імі працавалі беларускія групы. Іх склад быў аднародным: гэта была інтэлігенцыя, у асноўным студэнты з Беларусі, якія вучыліся ў Карлавым універсітэце ў Празе. Па палітычных поглядах эмігранты-беларусы дзяліліся на дзве асноўныя часткі: адна падтрымлівала савецкі ўрад, другая выступала за самастойную нацыянальную рэспубліку. Па такім прынцыпе ў 1925 г. беларускае студэнцтва ў Чэхаславакіі стварыла дзве арганізацыі: «Беларускую нацыянальную» і «Саюз студэнтаў – грамадзян БССР».

Галоўнае, што аб'ядноўвала ўсіх беларускіх эмігрантаў у Чэхаславакіі, – гэта культурнае і эканамічнае адраджэнне рэспублікі, уз'яднанне народа ў адзінай краіне.

Студэнты выдавалі газеты і часопісы, а таксама творы беларускай літаратуры, што было адначасова формай самаарганізацыі беларускага зямляцтва і фарміравання палітычных поглядаў, азнаямлення чэшскага грамадства з беларускай культурай.

У 1923 г. у Празе выдаваліся два часопісы беларускіх студэнтаў – «Перавясла» і «Беларускі студэнт». Можна вызначыць тры найбольш акрэсленыя ў змесце часопісаў праблемы: арганізацыя студэнтаў-беларусаў вакол справы адраджэння, вывучэнне вопыту ўдзелу моладзі ў грамадска-палітычным жыцці і знаёмства чытачоў з падзеямі ў Савецкай і Заходняй Беларусі.

Часопісы «Перавясла» (выйшла два нумары – першы ў 1923 г., другі ў 1924 г.) і «Беларускі студэнт» (выйшла сем нумароў) асаблівую ўвагу звярталі на слабае развіццё беларускай школы ў Заходняй Беларусі, на недастатковую працу польскай улады і грамадскасці ў вырашэнні праблем беларускай культуры. Рэдкалегія «Беларускага студэнта» перад кожным студэнтам ставіла задачу: узбагаціўшыся ведамі, вярнуцца на радзіму, каб працаваць дзеля яе росквіту. «Беларускі студэнт» друкаваў літаратурныя творы, публіцыстычныя артыкулы. Напрыклад, артыкул «Суд у Беластоку над 45 беларусамі» выклікаў асаблівую цікавасць у чытачоў.

«Саюз студэнтаў – грамадзян БССР» выпускаў часопіс «Прамень» [«Новы прамень» (1926), «Наш прамень» (1927)]. У сваёй працы рэдкалегія кіравалася неабходнасцю друкаваць як мага больш звестак аб радзіме, аб аб'яднанні беларускай зямлі ў адной дзяржаве і падзяляла сацыялістычныя прынцыпы развіцця грамадства. Выданне часопіса, які рэдагаваў паэт У.Жылка, падтрымалі левасацыялістычныя колы чэшскага грамадства. У ім друкаваліся творы вядомых літаратараў і палітыкаў. «Новы прамень» змясціў артыкул «Аб чэшскай паэзіі» вядомага пісьменніка і публіцыста Юліуса Фучыка.

Разам з грамадскапалітычнай тэматыкай, развіццём і абмеркаваннем ідэі ўсталявання культурных адносін паміж дзвюмя рэспублікамі, у якіх былі даўнія і моцныя, ад Скарыны, сувязі, рэдкалегія часопіса «Прамень» адводзіла многа месца знаёмству чытачоў з беларускай літаратурай. Па-першае, друкавалася шмат твораў Ігната Дварчаніна, Уладзіміра Жылкі, Тамаша Грыба і іншых маладых паэтаў і публіцыстаў.

На жаль, з літаратурнай творчасцю беларусаў-эмігрантаў наша грамадства да гэтага часу амаль незнаёма. Між тым гэта адна з важных старонак развіцця беларускай гісторыі 20-х гг. Эмігранты бачылі сацыяльна-эканамічныя працэсы ў Беларусі звонку, з настальгіяй, таму іншы раз яны больш аб'ектыўна ацэньвалі падзеі ў Савецкай і Заходняй Беларусі.

Думкі і погляды эмігрантаў, здаралася, былі не адэкватныя рэчаіснасці, часам эмацыянальныя і памылковыя. I ўсё ж маладыя беларусы ў эміграцыі ў сваіх выданнях выказвалі зацікаўленасць лёсам сваёй радзімы, непадуладную ні польскай, ні партыйнай савецкай цэнзуры.

Па-другое, рэдкалегіі пражскіх беларускіх выданняў клапаціліся пра тое, каб лепшыя творы нацыянальнай літаратуры, якія выдаваліся ў Мінску, Вільні, Варшаве і іншых цэнтрах, былі вядомы ў чэшскіх культурных асяродках. Асабліва ў публіцыстыцы адлюстроўваўся лёс беларускага народа, які хваляваў чэшскую і ўсю еўрапейскую грамадскасць, і, дзякуючы гэтаму, дэмакратычныя сілы падтрымлівалі ідэю аб'яднання дзвюх частак Беларусі ў складзе Савецкай Беларусі.

У 1925 г. беларусы ў Празе стварылі таварыства культуры імя Францыска Скарыны і выпусцілі ў 1931 г. тры, а ў 1933 г. яшчэ два нумары часопіса «Іскры Скарыны». Асноўным публіцыстам часопіса быў Т.Грыб, які публікаваў артыкулы па розных праблемах: крытыкаваў урад БНР за безвыніковую дзейнасць і запрашаў яго да культурнаасветніцкай дзейнасці, унёс прапанову і прыкладаў намаганні для стварэння настаўніцкага інстытута, друкаваў некралогі рэпрэсіраваных у БССР. Названая тэма вельмі востра абмяркоўвалася ў Еўропе. Паведамленні аб палітычных пераследаваннях выклікалі пратэст грамадскасці і ў многім дапамагалі чытачу зразумець, што адбываецца ў СССР на самай справе. Тым больш што ў савецкай краіне такая інфармацыя адсутнічала і ў газетах друкаваліся матэрыялы ў асноўным аб «выкрыцці варожых арганізацый і груп».

У ЗлатаПразе бліскуча праявіўся талент вялікага Ф.Скарыны, таму беларускія эмігранты імкнуліся захаваць гуманістычныя адносіны да чэшскага і свайго, беларускага, народаў, дбалі аб лёсе сваёй Радзімы, марылі аб адзінстве Бацькаўшчыны, адрасавалі чэшскаму чытачу «Сымонамузыку» Якуба Коласа ці, напрыклад, кнігу пра выдатнага спевака «Міхась Забэйда Суміцкі і яго радзіма».

Асноўная частка эмігрантаў захавала шчымлівае, сардэчнае пачуццё да сваёй зямлі, павагу да Бацькаўшчыны і, нягледзячы на палітычны розгалас, не праяўляла варожасці да Савецкай Беларусі, асабліва да беларускага народа.

Выдавецкая дзейнасць у Чэхаславакіі – гэта яшчэ поўнасцю не даследаваны, аднак каштоўны пласт нашай нацыянальнай культуры, які ўзбагачае гісторыю двух народаў.

Значная культурна-асветніцкая дзейнасць была разгорнута беларусамі ў Прыбалтыйскіх дзяржавах. У Латвіі ў 1919 г. была арганізавана беларуская калонія, якая ў сакавіку 1920 г. надрукавала адзін нумар часопіса «На чужыне». У ім адлюстроўвалася надзённае для эмігрантаў пытанне: што рабіць далей, як усталяваць сваё жыццё побач з радзімай, па якім шляху пайсці, каб прынесці ёй карысць? He ўсе, на жаль, знайшлі правільны шлях, нарабілі памылак, але ўжо добра і тое, што яны шукалі сваю дарогу ў сувязі з лёсам Беларусі.

Сярод эмігрантаў даволі хутка вылучыліся і вядомыя лідэры дэмакратычнага кірунку: Вацлаў Ластоўскі, Ігнат Дварчанін і многія іншыя. Яны распачалі арганізацыйную, а разам з тым і выдавецкую справу дзеля ўмацавання пазіцый у замежных краінах. Былі адкрыты беларускія школы (каля 60) і гімназіі [Люцьшская і Дзвінская (Даўгаўпілская)], створаны грамадскія таварыствы «Рунь», «Беларуская хатка», Таварыства беларускіх настаўнікаў, Таварыства беларускай моладзі і інш. Для большасці беларусаў у Латвіі названыя навучальныя ўстановы і арганізацыі былі крыніцай нацыянальнага пачуцця. Асаблівую ролю тут выконваў перыядычны друк, яго найболын вядомыя і ўплывовыя выданні беларусаў. У 1924 г. выдавалася газета «Голас беларуса». Яе папярэдніцай з'яўлялася газета «Змаганне», якая выходзіла ў Вільні ў 1923-1924 гг. пад рэдакцыяй М.Шылы. У 1926-1930 гг. выдаваўся часопіс Дзвінскай дзяржаўнай беларускай гімназіі «Школьная праца». У Рызе пачаў выходзіць часопіс «Беларуская школа ў Латвіі», у 1931 г. у Дзвінску Беларуская дэмакратычная партыя ў Літве наладзіла выпуск часопіса «Думка беларуса».

Беларусы-эмігранты выпускалі і іншыя газеты і часопісы, напрыклад газету «Наша доля» (1930), часопіс «Голас праваслаўнага беларуса» (1931), – з разлікам на тое, каб іх змест ахопліваў інтарэсы ўсёй зямляцкай супольнасці і задавальняў культурны і палітычны попыт. Газета «Голас беларуса» публіцыстычна абвастрала палітыка-эканамічныя пытанні, крытычна ставілася да тактыкі і стратэгіі ўціску польскіх улад на заходнебеларускіх тэрыторыях і адсюль выводзіла задачы вызваленчага руху. У артыкуле «Рэалізацыя ідэі незалежнасці» (25 сакавіка 1924 г.) і іншых матэрыялах рэдакцыя разглядала асноўнае пытанне вызвалення Заходняй Беларусі праз аб'яднанне яе з БССР.

Тэматычная палітра «Голаса беларуса» была настолькі шырокай, а змест такі востры і палітычна актуальны, што ўлады пераследавалі рэдкалегію, арыштоўвалі нумары, а на 24-м увогуле закрылі газету. Хаця яна выходзіла непрацяглы час (з 14 лютага да 19 красавіка 1924 г.) два разы на тыдзень, але была адным з найболын грунтоўных дэмакратычных грамадска-палітычных выданняў. Назвы праблемных артыкулаў: «Сучасны эканамічны крызіс», «У чым сапраўдная санацыя Польшчы?», «Дзяржава для народа ці народ для дзяржавы?», «Прамова Б.Тарашкевіча ў сойме», «На руінах беларускай школы» і многія іншыя – паказваюць, наколькі тэарэтычна і публіцыстычна моцным быў «Голас беларуса».

Да нядаўняга часу характарыстыка газеты, яе выдаўцоў, рэдкалегіі і аўтараў была вельмі супярэчлівай і неадназначнай. Па-першае таму, што ацэнка гісторыі «Голаса беларуса» была аднабаковай, а падругое, яна ўвогуле не вывучана як нацыянальна-дэмакратычны орган перыядычнага друку.

Дадаткам да «Голаса беларуса» выдаваўся штомесячны навукова-папулярны, педагагічны і літаратурна-грамадскі часопіс «Беларуская школа ў Латвіі».

Часопіс быў органам Таварыства беларускіх настаўнікаў у Латвіі з 1926 да 1933 г. у Рызе. Рэдакцыя вызначыла некалькі кірункаў дзейнасці часопіса: беларуская школьная праграма ў Латвіі арганізацыя школ і гімназій, іх матэрыяльнае забеспячэнне, падбор і падрыхтоўка настаўнікаў, адлюстраванне дзейнасці Таварыства беларускіх настаўнікаў у Латвіі; распрацоўка беларускай рэвалюцыйнай гісторыі 1917-1919 гг. і публікацыя нарысаў па гісторыі дакастрычніцкай Беларусі. Значнае месца адводзілася адлюстраванню культурнага жыцця БССР – літаратуры, тэатра; развіццю беларускай мовы; публікацыі літаратурных і публіцыстычных твораў беларускай, латвійскай і сусветнай літаратуры. Такім чынам, часопіс «Беларуская школа ў Латвіі» быў прысвечаны не толькі праблемам развіцця школьнай справы, а быў ператвораны ў грамадскапалітычнае выданне. Актыўнасць дзеяння рэдкалегіі выклікала падазронасць у органаў бяспекі, і часопіс быў закрыты.

Зразумела, што актыўнасць беларускага эмігранцкага друку ў Латвіі была звязана ў першую чаргу з тым, што там сканцэнтравалася значная колькасць беларусаў і знаходзіўся ўрад БНР. Пагэтаму палітычная актыўнасць эмігрантаў была даволі высокая, а перыядычны друк стаў неабходным арганізацыйным, інфармацыйным і ідэалагічным сродкам аб'яднання беларусаў. Па ўспамінах многіх эмігрантаў, было вельмі цяжка змірыцца з тым становішчам, што «мы знаходзімся зусім радам вось рукой падаць да радзімы, а жыць прыходзіцца ў чужой краіне. I калі яна стане другой радзімай!?». Перыядычны друк эміграцыі дапамагаў беларусам пераадолець настальгічныя настроі інфармацыяй аб тым, што адбываецца ў Савецкай і Заходняй Беларусі, як жывуць людзі там, дома.

Значную культурна-асветніцкую і палітычную працу вялі эмігранты-беларусы ў Літве. Яны стварылі некалькі таварыстваў і аб'яднанняў, якія займаліся апроч усяго і выдавецкай справай. Быў арганізаваны выпуск часопісаў «Беларускі сцяг» і «Крывіч». Гэта найбольш уплывовыя выданні, якія даволі змястоўна абмяркоўвалі асноўныя кірункі эмігранцкай дзейнасці.

Часопіс «Беларускі сцяг» быў органам БНР, выдаваўся ў Каўнасе і асноўнай сваёй задачай лічыў распрацоўку ідэалогіі незалежнасці беларускай дзяржавы. На гэтай падставе ў часопісе адлюстроўвалася жыццё ў БССР і Заходняй Беларусі, а таксама Польшчы і Літве; распрацоўваліся праблемы выхавання грамадскай свядомасці беларусаў для вызвалення ад балынавікоў і польскага прыгнёту, аб'яднання Беларусі ў адзінай незалежнай дзяржаве. Артыкулы «Незалежнасць як праграма сённяшняга дня», «Да пытання аб незалежнасці Беларусі» і іншыя падкрэслівалі палітычную мэтанакіраванасць часопіса.

«Беларускі сцяг» выдаваўся нядоўга, з красавіка да верасня 1922 г. За гэты час у ім былі надрукаваны малавядомыя сучасніку матэрыялы і дакументы ў Лігу нацый і на Генуэзскую канферэнцыю аб падтрымцы і прызнанні БНР і яго ўрада. Такім чынам, часопіс фактычна прадаўжаў палітыку, распачатую ў час дзейнасці ўрада БНР у Беларусі: імкнуўся аб'яднаць эмігранцкія групы, распрацоўваць планы далейшай работы ў эміграцыі, падтрымліваць сувязі, асабліва з нацыянальнай інтэлігенцыяй у БССР.

Зразумела, што гэтыя праблемы былі толькі пазначаны і не мелі глыбокага аналізу – часопіс спыніў сваё існаванне. Аднак выразную рысу яго дзейнасці патрэбна падкрэсліць: «Беларускі сцяг» паклаў пачатак фарміравання негатыўных адносін эмігрантаў да бальшавікоў, Саветаў і БССР. На жаль, гэта тэма пачне праяўляцца і ў іншых выданнях у Еўропе і Амерыцы. Пачаўся падзел і самой эміграцыі на прасавецкую і антысавецкую. Гэта перашкаджала іх асветніцкай працы і ўсё далей адмяжоўвала ад радзімы, бо і савецкая, і польская ўлада насцярожана адносіліся да дзейнасці эмігрантаў.

Беларусы ў Вільні выдавалі ў 19331938 гг. часопіс «Золак», які адлюстроўваў «погляды беларускіх эсэраў», як сцвярджаюць некаторыя даследчыкі. У сувязі з гэтым неабходна заўважыць, што «Золак» увасобіў значна шырэйшы ідэйна-тэматычны змест. Адзначаючы крызіс нацыянальна-дэмакратычнага руху, рэдкалегія выступала за ўтварэнне самастойнай беларускай дзяржавы, падзяляючы ідэалогію БНР, адмаўляла польскую і расійскую экспансію, а таксама эксплуатацыю чалавека ў капіталістычным грамадстве, выкрывала наступленне фашызму, а таму падтрымлівала ідэю адкрыцця адзінага фронту барацьбы, аналізавала ўсталяванне таталітарнага рэжыму і пашырэнне рэпрэсіўнай палітыкі ў СССР.

Шмат увагі аддаваў часопіс беларускай гістарычнай тэматыцы і з нацыянальна-дэмакратычных пазіцый аналізаваў розныя падзеі ў артыкулах: «Пятнаццаць гадоў абвяшчэння незалежнай Беларусі», «Дзяржаўным шляхам», «Трынаццаць гадоў Слуцкага паўстання», «Значэнне прапаганды сацыяльнапалітычных ідэй у беларускім руху» і інш. Аналіз зместу «Золака» паказвае яго нацыянальна-дэмакратычны кірунак да канчатковай мэты стварэння незалежнай Беларусі.

У даваенную пару беларускія перыядычныя выданні выходзілі таксама і ў больш аддаленых краінах: Германіі, Аргенціне, Канадзе, ЗША і інш. У 1924 г. у Германіі (г. Брэслаў) пачяў друкавацца «Штогоднік па культуры і гісторыі славян». Такая агульная назва дазваляла змяшчаць у часопісе самыя разнастайныя матэрыялы аб жыцці беларусаў у розныя гістарычныя перыяды. Аднак асаблівая ўвага ўдзялялася аналізу літаратурнага працэсу і палітычным падзеям у БССР. Важнасць гэтага выдання ў тым, што яно стварала магчымасць вывучэння становішча Беларусі перад новай сусветнай вайной, а таксама садзейнічала выданню газет і часопісаў.

Адной з такіх газет была «Барацьба» – орган ЦК КПЗБ, якая выходзіла непрацяглы час на беларускай мове (1932-1933) у Берліне . Газета «Барацьба» – з'ява своеасаблівая ў эмігранцкім друку. У той час, калі ў Германіі пашыралася фашызацыя і рэпрэсіі супраць дэмакратычных арганізацый, у Берліне пачала друкавацца заходнебеларуская палітычная газета. Яе тэматычны спектр быў даволі шырокі. Друкавалася інфармацыя з БССР і Заходняй Беларусі, паведамленні аб дзейнасці беларускіх культурна-асветніцкіх арганізацый у Бразіліі, Францыі, Літве, Чэхаславакіі. Аднак галоўная ўвага рэдакцыі была скіравана на падзеі, што адбываліся на радзіме. Праблемы барацьбы працоўных Заходняй Беларусі супраць рэжыму санацыі, абарона Таварыства беларускай школы і беларускіх паслоў, складанае сацыяльна-эканамічнае становішча насельніцтва і ўціск нацыянальнай культуры былі ў цэнтры ўвагі рэдакцыі.

У 1939 г. у Берліне пачала выходзіць газета «Раніца», перад якой была пастаўлена задача аб'яднання беларусаў вакол «Беларускага камітэта...», які падтрымліваў антысавецкую палітыку фашысцкага кіраўніцтва Германіі. Больш шырокая дзейнасць беларускіх эмігрантаў будзе разгорнута ў час вайны і пасля яе заканчэння.

Арганізоўвалася вялікая беларуская дыяспара ў ЗША. На вокладцы кнігі «Беларусы ў ЗША» змешчана карта і ўказана колькасць беларусаў, якія пражываюць у кожным штаце: Мінесота – 10 тыс, Арызона – 12, Ілінойс – 80, Філадэльфія – 40 тыс. і г. д. Розныя крыніцы ўказваюць лічбу – 800 тыс. нашых суайчыннікаў у ЗША. На амерыканскім кантыненце арганізацыйна-культурнае аб'яднанне пачалося даволі рана. Ужо ў 1921 г. у Нью-Йорку выдаваўся Бюлетэнь беларускага прэсавага бюро, а ў 1926 г. бюлетэнь «Праўда». Увесь час беларускія эмігранты імкнуліся стварыць уласны перыядычны орган. Ім стала газета «Беларуская трыбуна», якая выходзіла ў Чыкага ў 1926-1932 гг. Гэта было першае беларускае выданне на амерыканскім кантыненце, як сцвярджаюць даследчыкі. Зразумела, што «амерыканскія беларусы» не абмяжоўваліся толькі названымі выданнямі. Друкавалася шмат лістовак, брашур, было наладжана выданне кніг. Патрэбна таксама адзначыць, што беларуская эмігранцкая перыёдыка таго часу слаба даследавана і яе «адкрыццё», як і фундаментальнае вывучэнне дзейнасці дыяспары, яшчэ наперадзе.

Беларуская сусветная дыяспара акрамя названых краін вяла таксама актыўную культурна-асветніцкую працу ў рэспубліках СССР, Канадзе, Аўстраліі, Аргенціне, Кітаі і інш. Там таксама выходзілі беларускія перыядычныя выданні. Напрыклад, у Канадзе эмігранты-беларусы плённа супрацоўнічалі з рускай і ўкраінскай дыяспарай і друкаваліся ў іх газетах і часопісах.

У 1930 г. быў створаны Рускі рабочы клуб, які з 1931 г. выдаваў штотыднёвік «Канадский гудок» камуністычнага кірунку. Рэдакцыя аб'яднала вакол сабе прадстаўнікоў розных нацыянальнасцей. Супрацоўнічалі там і беларусы. У 1934 г. у некалькіх нумарах газеты быў змешчаны «Беларускі вугалок» на беларускай мове.

Руская канадская газета выходзіла да чэрвеня 1941 г. Затым была спроба выдаваць часопіс «Время», а з 6 лістапада 1941 г. пачала выходзіць газета «Вестник», у стварэнні і дзейнасці якой прымаў удзел беларус Г.Акулевіч.

Эмігранцкі друк беларусаў – з'ява шматгранная і палітычна павучальная. У ім адлюстроўваліся погляды розных пакаленняў беларусаў за мяжой, палітычныя пазіцыі ў адносінах да сваёй Айчыны, іх літаратурна-мастацкія здабыткі. Я.Купала, разважаючы над гэтай складанай праблемай, з горыччу напісаў такія шчымлівыя радкі: «He шукай ты шчасця, долі на чужым далёкім полі...»

Мы прааналізавалі адзін са складаных перыядаў развіцця беларускіх сродкаў інфармацыі – перыядычнага друку і радыёвяшчання. Гэты працэс адбываўся ў цяжкіх умовах станаўлення савецкай рэчаіснасці: аўтарытарнай партыйнай улады, жорсгкай планавай эканомікі і класавай барацьбы. I ўсё ж у гэты час беларускі друк стаў масавым, моцным асяродкам нацыянальнай культуры, адпаведным беларускаму менталітэту.

Супярэчлівая сацыяльна-палітычная рэальнасць адлюстравана ў сродках інфармацыі і застаецца ў свядомасці беларускага народа.

Р а з д з е л IV

БЕЛАРУСКАЯ ЖУРНАЛІСТЫКА Ў ПАЛІТЫЧНАЙ СІСТЭМЕ САВЕЦКАГА ГРАМАДСТВА ў 30-я гг. XX ст.