Праца беларускай прамысловасці ў тыле

Асноўныя раёны размяшчэння беларускай прамысловасці: Паволжа (47 прадпрыемстваў), Урал (35), сярэдняя паласа РСФСР (28), Заходняя Сібір (8 прадпрыемстваў). Восеннь 1941 г. – пачатак выпуску прадукцыі.

Цяжкасці:

1. Адсутнасць базы. Станкі часта ставіліся пад адкрытым небам або пад часовымі навесамі, выпуск прадукцыі адбываўся паралельна з будаўніцтвам карпусоў. "Гомсельмаш" быў размешчаны ва ўральскім горадзе Курган, ў верасні 1941 г. даў першую партыю прадукцыі. Гомельскі станкабудаўнічы завод імя Кірава ў Свярдлоўску ўваходзіў у лік галоўных прадпрыемстваў па выпуску ўзбраення. Яго прадукцыя вызначалася высокімі тэхнічнымі якасцямі.

2. Недахоп рабочай сілы. Частка заводаў і фабрык не эвакуіравала кадры (фабрыка "КІМ" з 5176 чалавек толькі 400), частка эвакуіраваных рабочых пайшла на фронт.

Змянілася спецыялізацыя прадпрыемстваў: металаапрацоўчыя і машынабудаўнічыя заводы выпускалі боепрыпасы, зброю, баявую тэхніку; прадпрыемствы мясцовай прамысловасці і прамкааперацыі – рыштунак; прадпрыемствы лёгкай прамысловасці – прадукцыю для арміі (шынельнае сукно, тканіны для гімнасцёрак, бялізну, целагрэйкі, боты, кансервы і г.д.).

У выключных умовах барацьбы за выжыванне існуючая сістэма кіравання (адміністрацыйна-камандная) адыграла станоўчую ролю. Адначасова былі значна пашыраны правы народных камісараў краіны, якія адказвалі за канкрэтныя галіны прамысловасці, дырэктараў і начальнікаў будоўляў у рашэнні многіх пытанняў вытворчасці, скарачалася структура кіраўніцтва апарату.

Асаблівасці вытворчасці на акупіраванай тэрыторыі

Мэты агрэсараў у адносінах да тэрыторыі СССР былі абазначаны ў плане “Ост” і “Дырэктывах па кіраўніцтву эканомікай у зноў акупіраваных усходніх абласцях” (так званая “Зялёная папка”). Яго асноўныя палажэнні:

• паэтапная каланізацыя і германізацыя захопленых тэрыторый з мэтай выкарыстоўвання рэсурсаў;

• знішчэнне каля 75% беларусаў;

• 25% беларусаў “агерманіць”, выкарыстоўваць як працоўную сілу.

Мерапрыемствы акупацыйных улад

Мерапрыемствы акупацыйных улад:

1. Створаны апарат для эканамічнай эксплуатацыі Беларусі, падначалены штабу па кіраўніцтве эканомікай “Ост”, ці “Ольдэбург”. Яго склад – спецыяльныя гаспадарчыя каманды, інспекцыі, атрады для збору сродкаў вытворчасці і сыравіны.

2. Вызначыны 17 кампаній, меўшых права на эксплуатацыю рэсурсаў Беларусі: Цэнтральнае гандлёвае таварыства “Усход”, “Герман Герынг”, прыватныя нямецкія фірмы, акцыянерныя таварыствы “Борман”, “Трэбец”, “Троль”, “Шляхт-гофт” і інш. Накірункі іх дзейнасці:

• Вываз сельскагаспадарчых рэсурсаў (Цэнтральная гандлёвая кампанія).

• Эксплуатацыяй прадпрыемстваў Беларусі (Цэнтральная гандлёвая кампанія). У гады вайны на тэрыторыі Беларусі дзейнічала каля 60 адносна буйных прадпрыемстваў (больш 30 рабочых) пераважна ў металаапрацоўчай, мясцовай, лёгкай і харчовай прамысловасці. Дзейнічала значная колькасць дробных, рамесных, саматужных гаспадарчых адзінак. Прадпрыемствы, якія ўдалося акупантам пусціць у ход, у асноўным займаліся рамонтам сапсаванай тэхнікі, зброі, рухомага чыгуначнага саставу. Уцалеўшыя прадпрыемствы лёгкай і харчовай прамысловасці абслугоўвалі армію вермахта. Увосень 1941 г. з 332 існуючых да вайны ў Мінску буйных прадпрыемстваў гітлераўцам удалося запусціць 39, напярэдадні вызвалення сталіцы іх працавала толькі 19. Падзенне вытворчасці было абумоўлена як недахопам сыравіны, так і сабатажам працуючых, дыверсійнымі актамі партызан і падпольшчыкаў.

• Набор рабочых на прадпрыемствы (прымусовы), праз абавязковую рэгістрацыю на біржы працы. Працяглась рабочага дня дасягала 10-12 гадзін, адміністрацыя мела права эканамічнага і фізічнага пакарання. Толькі ў Мінску на пачатак 1943 г. не хапала 10 тыс. кваліфікаваных рабочых і каля 2-4 тыс. разнарабочых.

• Вываз сыравіны і абсталявання для прамысловасці Германіі. Усяго з рэспублікі было вывезена ў Германію 83,9% металарэзных, 74,7% дрэваапрацоўчых станкоў, 96% абсталявання гарбарна-абутковай прамысловасці, 79,5% прамысловасці будаўнічых матэрыялаў. Галоўныя віды сыравіны: рэсурсы для тэкстыльнай прамысловасці (вывозіла кампанія “Усход валакно”); лясныя багацці (за 1941-1942 гг. 1,6 млн. м³ драўніны); тарфяныя рэсурсы (здабывалі ў год 790 — 800 тыс. т).

3. Дазвол на: дробнае прыватнае прадпрымальніцтва; прыватную практыку медыцынскім і некаторым іншым работнікам; уладанне невялікімі саматужнымі прадпрыемствамі, майстэрнямі, крамамі. Тым, хто падтрымліваў "новы парадак", гарантавалася права на нерухомасць, маёмасць, зямлю. Аднак на практыцы ўсё гэта было рэалізавана ў даволі абмежаваных памерах.

4. Развіццё камісійнага гандлю. У камісійных магазінах часта прадавалі нарабаваныя гітлераўскімі марадзёрамі рэчы. Дзейнічалі чорныя рынкі. Насельніцтву забараняўся продаж на рынку прадуктаў і тавараў. Дазвалялася гандляваць прадуктамі толькі пад кантролем акупацыйных улад. Рэалізацыю сельскагаспадарчай прадукцыі маглі ажыццяўляць толькі тыя сяляне, якія ўжо выканалі ўстаноўленыя гітлераўцамі абавязковыя пастаўкі.

5. Стрымліванне інфляцыі шляхам прымусовага рэгулявання цэн на асноўныя прадукты спажывання. Прадаўцы, якія самавольна павышалі цэны, караліся вялікімі штрафамі, у іх адбіралі патэнты.

6. Грашова-крэдытная палітыка. На акупіраванай тэрыторыі існавала сістэма абарачэння дзвюх валют: савецкай і акупацыйнай. Афіцыйны курс маркі быў завышаны: 10 руб. за 1 марку, што ў 5 разоў перавышала даваенны курс. Гаспадарчыя нямецкія банкі, створаныя замест аддзяленняў Дзяржбанка, скуплялі вялікія сумы савецкай валюты і выкарыстоўвалі яе для фінансавання сваіх выдаткаў, ажыццяўляючы "легальнае" рабаванне Беларусі. Асноўны даход імперскай крэдытнай касы ў Мінску, якая ажыццяўляла ўсе банкаўска-крэдытныя аперацыі ў генеральнай акрузе, складалі паступленні ад сродкаў, якія рэквізаваліся ў насельніцтва.

7. Падатковая сістэма акупантаў. Існавалі дзве формы грашовага падатку: дзяржаўны і мясцовы. Дзяржаўны падатак, падатак з абароту, з прыбылі, падаходны спаганяўся з уласных і дзяржаўных прадпрыемстваў. Грамадзяне аблагаліся падушным, адміністрацыйным падаткамі, страхавым зборам, падаткам для аплаты старастаў вуліц. Для сялян існавалі нормы абавязковых паставак с/г прадукцыі.

8. Вываз таннай рабочай сілы ў Германію. Каля 380 тыс. маладых беларусаў выкарыстоўваліся на катаржных работах у рэйху.

9. Аграрная палітыка. Вылучаюць тры асноўныя этапы:

• З лета 1941 г. да пачатку вясны 1942 г. Асноўныя прынцыпы:

• захаванне калгаснай сістэмы пад відам “абшчынных гаспадарак” ці “агульных двароў”, “дзяржаўных маёнткаў” (былыя саўгасы). Пакінуты пасады старшынь, брыгадзіраў, афіцыйна не распускаліся праўленні, рэвізійныя камісіі і г.д.

• інвентар і жывёла былі абвешчаны ўласнасцю германскай дзяржавы.

• У Заходняй Беларусі зварот да індывідуальнай гаспадаркі. Зварот маёнткаў былым уладарам — панам, асаднікам, заможным сялянам. Яны лічыліся адміністратарамі, кіраўнікамі сваіх маёнткаў (права маёмасці не мелі). Выключэнне рабілася для фальваркаў, хутароў і маёнткаў з плошчай да 60 га.

• Стварэнне дзяржаўных маёнткаў (для будучых нямецкіх каланістаў).

• З вясны 1942 г. па лета 1943 г. – другі этап. Прычыны : правал аграрнай палітыкі, заснаванай на захоўванні калгасаў (рэзкае зніжэнне валавага збору с/г прадукцыі). Мэты: атрымаць падтрымку сялянства; інтэнсіфіцыраваць апрацоўку зямлі; узнавіць сельскую гаспадарку; забяспечыць патрэбы Германіі. Асноўныя прынцыпы:

• Закон "Аб новым парадку землекарыстання" (люты 1942 г.) адмяняў калгасную сістэму і дэклараваў тры пераходныя формы землекарыстання: абшчынныя гаспадаркі (замест калгасаў), земляробчыя таварыствы (кааператывы) і індывідуальныя гаспадаркі.

• МТС пераўтвараліся ў сельскагаспадарчыя пункты.

• У заходніх абласцях рэспублікі ўзаконьваліся аднаасобныя гаспадаркі, ствараліся дзяржаўныя маёнткі (сродак каланізацыі тэрыторый).

• Права маёмасці распаўсюджвалася толькі на прысядзібныя ўчасткі.

• Абшчынныя гаспадаркі арганізоўваліся на калгасных землях. За вясну 1942 г. у генеральнай акрузе распушчана 1.400 калгасаў у 3500 вёсках і створана 122 тыс. гаспадаркі. Кіраўнікоў вызначалі акупацыйныя ўлады. Сельскагаспадарчыя работы вяліся супольна, ўборка ўраджаю – асобна кожным дваром на надзеле (6-7 га на двор). Устанаўлівалася калектыўная адказнасць за здачу натуральнага падатку, выкананне распараджэнняў акупантаў.

• Срокі, калі пачнецца пераход да індывідуальнага землекарыстання, не ўдакладняліся.

Вынікі: абавязковыя пастаўкі складалі 3-4 ц зерня з гектара (палова ўраджаю), 300-400 л малака ад адной каровы, 100 кг свініны з двара, 35 яек з курыцы і інш. Дадаткова нямецкія войскі праводзілі аперацыі па канфіскацыі сельскагаспадарчай прадукцыі. Рэзка зніжалася колькасць жывёлы: на пачатак 1941 г. было 497 тыс. коней, 1.099 тыс. галоў буйной рагатай жывёлы, 1.942 тыс. свіней, на 1943 г. – 166 тыс. коней, 275 тыс. галоў буйной рагатай жывёлы, 260 тыс. свіней.

• З лета 1943 г. па лета 1944 г. Прычыны: паражэнне пад Сталінградам; пагаршэнне становішча ў сельскай гаспадарцы; рост партызанскага руху. Асноўныя прынцыпы:

• “Дэкларацыя аб сялянскім праве ўласнасці” (3 чэрвеня 1943 г.) устанаўлівала для сялян замест “права ўладання” – права ўласнасці. У першую чаргу зямлю павінны былі атрымліваць тыя вясковыя жыхары, якія супрацоўнічалі з акупацыйнымі ўладамі, былі лаяльнымі да гітлераўскага рэжыму. Тэрміны перадачы зямлі грамадскіх гаспадарак сялянам у дэкларацыі не ўдакладняліся. А з верасня 1943 г. пачалося вызваленне Беларусі.

Частка тэрыторыі Беларусі (партызанскія зоны) не кантралявалася акупацыйнымі ўладамі, там былі свае асаблівасці развіцця гаспадаркі. Партызанскія зоны з’яўляліся эканамічнымі базамі для баявых адзінак, кантраляваўшых тэрыторыі. Мэты іх існавання – забеспячэнне партызан зброяй, узрыўчаткай, абмундзіраваннем, харчаваннем, папаўненне людзьмі. Асобная мэта – не дазволіць праводзіць рабаванне гэтых тэрыторый на карысць акупантаў.