Масавая калектывізацыя. Яе наступствы для развіцця сельскай гаспадаркі Беларусі

Да канца 20-х гг. сельскагаспадарчая вытворчасць пераважала ў народнай гаспадарцы БССР (у 1928 – 1929 гг. яна складала 51%). У параўнанні з 1916 г. пагалоўе буйной рагатай жывёлы ў 1926 г. вырасла на 48,2%, свіней на 27,9%, авечак на 100,5%, коней на 55,1%. Больш было і пасяўных плошчаў, але засявалася больш траў і тэхнічных культур. Агульны ўзровень развіцця сельскай гаспадаркі заставаўся нізкім, у 20-я гг. частымі былі неўраджаі. Тэмпы росту таварнай прадукцыі, пачынаючы з 1927 — 1928 гг. зніжаліся (дробнатаварная аднаасобная гаспадарка знаходзілася на мяжы сваіх магчымасцяў). Узніклі супярэчнасці паміж патрабаваннямі да вёскі і яе магчымасцямі. Задачы перад с/г:

• задаволіць павышаны попыт горада і прамысловасці на сельскагаспадарчую прадукцыю і сыравіну;

• удзельнічаць у фінансаванні індустрыялізацыі (праз рэалізацыю сялянам прамысловых тавараў).

Першы пяцігадовы план

Да 1927 г. адносіны гэтай задачы вырашаліся рынкавымі метадамі. Пасля хлебанарыхтоўчага крызісу зімой 1927/28 гг., калі пад пагрозай аказаліся планы індустрыялізацыі, шляхі пераадолення бачылі ў бязлітасным знішчэнні ўнутраных ворагаў, сярод якіх на першым месцы стаялі кулакі (І. Сталін). Быў адкінуты і першы пяцігадовы план развіцця народнай гаспадаркі і культуры БССР на 1928 —1933 гг. Яго асноўныя палажэнні:

• Пад’ём вытворчасці ў асабістым сектары – дапамога матэрыяльнымі рэсурсамі, тэхнікай, падрыхтоўкай кадраў з боку дзяржавы.

• Прыцягнуць да калектывізацыі каля 79.400 сялянскіх двароў (9,8% гаспадарак).

Артыкул І.Сталіна "Год вялікага пералому" (7 лістапада 1929 г.) абгрунтаваў неабходнасць масавай калектывізацыі. У ім аб’яўлялася "рашаючая перамога" на шляху калектывізацыі, але ў калгасах тады было толькі 6 –7 % сялянскіх гаспадарак, у асноўным бедната. Публікацыя І. Сталіна стала пераломнай з’явай у палітыцы ў адносінах да вескі. Вылучаецца два этапы калектывізацыі:

• першы этап : 1928 – другая палова 1929 г. – калектывізацыя пераважна эканамічнымі метадамі;

• другі этап : канец 1929 – 1934 гг. шляхам адміністрацыйнага прымусу.

Прыкметы масавай калектывізацыі (адміністрацыйнага прымусу):

1. Стварэнне інтытута ўпаўнаважаных, у тым ліку “брыгад дапамогі калектывізацыі”, “дваццаціпяцітысячнікаў” з ліку прамысловых рабочых. На Беларусь прыслалі 612 чалавек (99 з завода “ Чырвонае Сормава”). З іх 402 працавалі старшынямі і членамі праўленняў калгасаў (адначасова мелі слабыя ўяўленні аб с/г).

2. Выкарыстоўванне гвалтоўных метадаў, запалохвання і прымусу: аб’яўленне класавымі ворагамі, агентамі кулацтва, падкулачнікамі нежадаючых абагульняць маёмасць. Меры – арышт, пазбаўленне права голасу, высылка.

3. Палітыка “раскулачвання” на вёсцы. Першая хваля : люты-май 1930 г., раскулачана і выслана 15.629 гаспадарак.

4. Улады не выкарыстоўвалі метады эканамічнага заахвочвання. Жывёла і інвентар абагульняліся бясплатна. Унесены пай не ўлічваўся пры размеркаванні вырабленай прадукцыі. Адбываўся масавы забой асабістай жывёлы.

5. Не існавала гатовых формаў рацыянальнай арганізацыі вытворчасці працы ў калгасе, яе ўліку і аплаты, суадносін грамадскага і індывідуальнага спосабаў гаспадарання.

6. Рост сялянскіх хваляванняў, за 1930 г. 520 антысавецкіх узброеных выступленняў.

За тры месяцы 1930 г. (студзень — сакавік) у Беларусі ў калгасы прыцягнулі каля 430 тыс. сялянскіх гаспадарак, працэнт калектывізацыі вырас у 10 разоў (58% гаспадарак калектывізавана). Студзеньскі (1930 г.) пленум ЦК КП(б)Б пастанавіў скончыць суцэльную калектывізацыю да 1931 г. (пастановай ЦК УКП(б) ад 5 студзеня 1930 г. "Аб тэмпе калектывізацыі і мерах дапамогі дзяржавы калгаснаму будаўніцтву" завяршэнне калектывізацыі для Беларусі прадугледжвалася ў 1932 —1933 гг.).

Сялянскія хваляванні мелі вынікам артыкул І.Сталіна "Галавакружэнне ад поспехаў" (2 сакавіка 1930 г.). У ім асуджалася практыка прымусовай калектывізацыі, давалася ўказанне весці работу ў адпаведнасці з мясцовымі ўмовамі, не абагульняць прысядзібныя землі, агароды, жылыя будынкі, пэўную частку малочнай жывёлы, хатнюю птушку і г.д. За сітуацыю, якая склалася ў сельскай гаспадарцы, абвінавачваліся мясцовыя савецкія і партыйныя органы. Побач быў змешчаны “Прыкладны статут сельскагаспадарчай арцелі” (быў складзены паспешліва, у адміністрацыйным парадку, без удзелу калгаснікаў і ўліку іх інтарэсаў).

Вынік з’яўлення артыкула: зніжэнне працэнта калектывізацыі з 58% да 11% гаспадарак, частка сельгасарцеляў распалася, шмат аказалася на мяжы распаду.

Прыкметы другой хвалі прымусовай калектывізацыі (1930-1934 гг.):

• Пачалася адразу пасля масавых выхадаў з калгасаў.

• Актыўная роля МТС (машынна-трактарных станцый). Мэты іх стварэння: пераканаць сялянскія масы ў перавазе сацыялістычнага спосабу вытворчасці; правядзенне раскулачвання (палітаддзелы пры МТС); нагляд за мясцовым партыйным кіраўніцтвам;

Да канца 1930 г. – 6 МТС на Беларусі, у 1932 г. -- 57 МТС (1469 трактароў абслугоўвалі 33% калгасаў).

• Працэнт калектывізацыі на пачатак 1932 г. склаў 50,4%.

• Адміністрацыйныя меры па стварэнню калгасаў былі дапоўнены эканамічнымі мерапрыемствамі: пастанова ЦК УКП(б) “Аб чарговых мерапрыемствах па арганізацыйна-гаспадарчым умацаванні калгасаў” (люты 1932 г.) і : пастанову “Аб калгасным гандлі і памяншэнні падатку на гандаль сельскагаспадарчымі прадуктамі” (чэрвень 1932 г.), яны прадугледжвалі:

1. мерапрыемствы па арганізацыі, уліку і аплаце працы, умацаванні грамадскай гаспадаркі;

2. мерапрыемствы па размеркаванні ўраджаю і даходаў калгасаў;

3. мерапрыемствы па забеспячэнні асабістай жывёлы калгаснікаў кармамі і інш.

• Ліквідацыя кулацтва. Падзел кулацтва на тры катэгорыі: актыўныя праціўнікі калектывізацыі (накіроўвалі ў месцы зняволення або расстрэльвалі), найбольш заможныя (разам з сем'ямі вывозілі на Поўнач, Урал, у Сібір або Казахстан), усе астатнія (пазбаўляліся права на надзел зямлі, траплялі ў катэгорыю спецпасяленцаў, знаходзіліся пад адміністрацыйным наглядам у своеасаблівых рэзервацыях). Вясна 1931 г. – другая хваля раскулачвання. Як вынік, у Беларусі было разбурана прыкладна 95.500 сялянскіх гаспадарак і 600 — 700 тыс. чалавек назаўсёды пакінулі родныя мясціны.

Саўгасы – павінны былі стаць галоўнай апорай сацыялістычнага будаўніцтва на вёсцы. У 1929 г. было створана 227, у 1931 г. 358. Да 1941 г. іх заставалася 132 (памяншэнне за кошт аб’яднання). Колькасць рабочых і служачых вырасла з 12,1 (1929 г.) да 56,4 тыс. чалавек (1941 г.). Саўгасы ствараліся на меліярацыйных, дзяржаўных і сялянскіх землях. Яны лепш забяспечваліся сельскагаспадарчымі машынамі, ураджайнасць была вышэй, чым у сялян-аднаасобнікаў і калгасаў, але яны не карысталіся павагай беларускіх сялян і не змаглі стаць прыкладам вядзення буйной сацыялістычнай сельскай гаспадаркі (іх лічылі пераемнікамі буйной панскай гаспадаркі). Доля саўгасаў у аб'ёме сельскагаспадарчай прадукцыі ў 1932 г. не перавышала 6 %.

За гады першай пяцігодкі было калектывізавана палова сялянскіх двароў, створана каля 9 тыс. калгасаў. Адначасова рост вытворчасці валавай прадукцыі ў с/г пасля 1930 г. стаў хутка скарачацца. Пагалоўе буйной рагатай жывёлы скарацілася ў 1932 на 34,2% (у параўнанні з 1928 г.), свіней на 37,9%, статак авечак скараціўся на 50,8%.