Гаспадарка Беларусі ў час грамадзянскай вайны. “Ваенны камунізм”

Вясной 1918 г. савецкі ўрад прыняў шэраг надзвычайных мер у галіне эканомікі, што атрымалі назву “ваенны камунізм”. Асноўныя задачы:

• правядзенне харчовай развёрсткі;

• увядзенне манаполіі хлебнага гандлю;

• нацыяналізацыя ўсёй прамысловасці;

• жорсткае размеркаванне харчовых і прамысловых тавараў;

• усеагульная працоўная павіннасць.

Мерапрыемствы: а) ліквідацыя прыватнага гандлю, б) адзяржаўленне кааперацыі, в) арганізацыя прамога прадуктаабмену паміж горадам і вёскай.

Харчовая развёрстка – заключалася ў фактычнай канфіскацыі лішкаў хлеба для пакрыцця выдаткаў на армію і ўтрыманне рабочых. Хлеб браўся за папяровыя грошы ці даўгавыя распіскі. Праводзілася сіламі рабочых атрадаў і камітэтаў беднаты, што мелі неабмежаваныя паўнамоцтвы. Вынік – ўтойванне запасаў, адмова засяваць больш зямлі, чым неабходна для пражытку сваёй сям'і (скарачэнне пасяўных плошчаў), узброенае супраціўленне.

Саўгасы

Мэта стварэння – спрасціць працэдуру рэквізіцыі хлеба. Ствараліся на падставе "Палажэння аб сацыяльным землеўладкаванні і мерах пераходу да сацыялістычнага земляробства" (люты 1919 г.). Нацыяналізаваныя панскія маёнткі падзяляліся на тры катэгорыі:

1. Спецыялізаваныя маёнткі з высокай культурай гаспадарання, размешчаныя блізка да буйных цэнтраў – у іх ствараліся саўгасы.

2. Астатнія – да другой і трэцяй катэгорыі – прызначаліся для стварэння калектыўных гаспадарак іншых тыпаў.

На чэрвень 1919 г. у Мінскай губерні з 3000 былых памесцяў у 604 былі створаны саўгасы. У асноўнай масе саўгасы аказваліся нерэнтабельнымі, стратнымі – не хапала сельскагаспадарчай тэхнікі, цяглавай сілы і кадраў спецыялістаў.

На 1920 г. пасяўныя плошчы складалі 2/3 даваенных, больш таго, рэзка знізілася ўраджайнасць асноўных культур, панесла страты жывёлагадоўля: колькасць коней скарацілася да 80 %, буйной рагатай жывёлы да 65,8%, свіней да 44% ад даваеннага ўзроўню.

Сельская гаспадарка к 1921 г. была ў цяжкім становішчы: калектыўныя гаспадаркі былі стратнымі гаспадаркамі і не карысталіся папулярнасцю ў сялян. Асноўны цяжар харчразвёрсткі клаўся на плечы серадняцкіх гаспадарак, якія, як і па ўсёй краіне, складалі асноўную масу.

Прамысловасць

Сітуацыя характаразавалася наступнымі прыкметамі:

• Абсалютная цэнтралізацыя кіравання прадпрыемствамі і другімі звеннямі гаспадаркі. Кіраванне ажыццяўлялася глаўкамі.

• Рэарганізацыя прамысловасці, якая мела тры накірункі:

  • аб’яднанце дробных нацыяналізаваных прадпрыемстваў (аблягчала кіраванне і забеспячэнне);

  • адкрыццё новых дзяржаўных прадпрыемстваў;

  • арганізацыя кааператыўных прадпрыемстваў.

Савецкая ўлада ўжо ў першыя гады існавання заклала асноўныя элементы камандна-адміністрацыйнай сістэмы.

Пасля вызвалення тэрыторыі пачалося аднаўленне прамысловасці.

Першы напрамак – аднаўленне раней пабудаваных прадпрыемстваў. Да канца 1920 г. аднавілі дзейнасць тры чыгуналіцейныя заводы, сталярная і дзве абозарамонтныя майстэрні ў Мінску, Добрушская і Шклоўская папяровыя фабрыкі, Наспенскі, Ветранскі і Серкавіцкі шклозаводы, запалкавыя і тры канатныя фабрыкі, 37 лесапільных і 7 фанерных заводаў, некалькі смалакурных і дрожджавінакурных заводаў у Мінскай губерні. Пашырылася здабыча торфу, што садзейнічала паляпшэнню работы прадпрыемстваў. Сталі працаваць шэраг электрастанцый — Мінская, Магілёўская, Гомельская. .

Другі напрамак – будаўніцтва новых прадпрыемстваў. У Гомелі пачалося будаванне лесапільнага завода, у Віцебску — панчошна-трыкатажнай фабрыкі.

Аднаўленню садзейнічала дапамога ад Савецкай Расіі: Беларусі былі выдзелены грашовыя сродкі, пастаўлена абсталяванне для паліграфічнай, швейнай, металаапрацоўчай прамысловасці.

Хутчэй аднаўлялася лёгкая прамысловасць. Да 1920 г. яна выйшла на першае месца (ўдзельная вага 42,3%, у Расіі — 22,2%). Асабліва ўзрасла доля швейнай і гарбарна-абутковай вытворчасці, некалькі знізілася доля тэкстыльнай. За перыяд 1914-1920 гг. пашырыліся металаапрацоўчая вытворчасць і рамонтная база чыгункі.

Чыгуначная сетка скарацілася к 1920 г. амаль на 2/3, моцна знасіўся машынны парк, не хапала паліва. Былі разбураны некаторыя чыгуначныя майстэрні і дэпо. Значна пацярпеў водны паравы транспарт. Агульны аб'ём рачных перавозак к 1920 г. упаў да 10% ад узроўню 1913 г. Судны хадзілі толькі па Заходняй Дзвіне да Віцебска, па Дняпры вышэй Оршы.

На канец грамадзянскай вайны ў Беларусі працавала з перабоямі толькі 40% буйных прамысловых прадпрыемстваў, (гэта 70% рабочых даваеннага часу). Агульны аб'ём валавай прадукцыі прамысловасці склаў 15 — 20% да ўзроўню 1913 г.

Адбыліся змены ў складзе рабочага класа Беларусі. На 1921 г. у БССР налічвалася 11.723 кваліфікаваных і 18.209 некваліфікаваных рабочых. Для забеспячэння рабочай сілай прадпрыемстваў, якія маглі працаваць, не хапала 28.954 кваліфікаваных рабочых. Адначасова ў дзяржаўную прамысловасць улілася значная колькасць рамеснікаў. Толькі 1/3 усёй колькасці рабочых складалі патомныя пралетарыі. Гэта адмоўна адбілася на развіцці прамысловасці ў наступныя гады.

Фінансы. На 1919 г. пакупная здольнасць рубля знізілася ў параўнанні з 1913 г. у 16 разоў, на 1920 г. у 2.420 разоў. Заробак рабочых у 1920 г. склаў 10 — 20% ад даваеннага ўзроўню.

За гады грамадзянскай вайны і палітыкі "ваеннага камунізму" эканоміка рэспублікі была даведзена да катастрафічнага стану. "Ваенны камунізм" уяўляў сабой тып гаспадарчай сістэмы без эканамічнага механізма. Кіраванне абапіралася на адміністрацыйныя метады і жорсткую цэнтралізаваную адміністрацыйную структуру. Нацыяналізацыя ўсёй эканомікі, банкаў, злом старога дзяржаўнага апарату не прывялі да самакіравання народа, да пад'ёму эканомікі. Сістэма рабочага самакіравання на нацыяналізаваных прадпрыемствах не апраўдала сябе.