Стан эканомікі Беларусі

Аб’ем прамысловай прадукцыі склаў 30% ад даваеннай. Колькасць цэнзавых прамысловых прадпрыемстваў знізілася на 76,8% (у параўнанні з 1913 г.). 3 715 прамысловых прадпрыемстваў было ліквідавана 480. Галоўная маса іх прыходзілася на долю харчовай (312), вінакурнай (266), дрэваапрацоўчай (48), сілікатнай (32), цагельнай і паліграфічнай (26), гарбарнай (11) , папяровай (122), металаапрацоўчай (11) і хімічнай (8) галін вытворчасці. Яшчэ больш знізілася дробная вытворчасць – на 70% (па Расіі на 22%). Чыгуначны транспарт пастаянна не спраўляўся з перавозкай грузаў.

Заработная плата рабочых у 1917 г. склала каля 50% ад даваеннай. У сельскай мясцовасці амаль усё працаздольнае насельніцтва было мабілізавана на фронт, увесь час у сялян забіралі жывёлу, зніжалася ўраджайнасць усіх сельскагаспадарчых культур, скараціўся аб'ём сельскагаспадарчай вытворчасці. У 1917 г. у Беларусі нехапала хлеба ў памеры каля 1 млн пудоў. У той жа час не была вырашана праблема з уладкаваннем бежанцаў з раёнаў ваенных дзеянняў.

Мерапрыемствы новай улады

1) Кантроль над фінансамі. Дэкрэтам Усерасійскага ЦВК ад 14 снежня 1917 г. былі нацыяналізаваны ўсе прыватныя банкі і створаны адзіны Дзяржаўны банк з аддзяленнямі-канторамі на месцах. На Беларусі грашовае абарачэнне было больш стракатым, чым па Расіі – акрамя папяровых грошай царскага ўраду, Часовага ўраду хадзілі нямецкія маркі, а з 1919 г. – польскія грошы.

2) Увядзенне рабочага кантролю на прадпрыемствах з мэтай барацьбы з сабатажам былых царскіх чыноўнікаў, прадпрымальнікаў і банкіраў. Удалося прадухіліць спыненне многіх заводаў і фабрык, прыватных чыгунак, банкаў. Увядзенне рабочага кантролю спрыяла атрыманню малапісьменнымі рабочымі і сялянамі ведаў аб кіраванні гаспадаркай.

3) Нацыяналізацыя прамысловасці. На Беларусі яна зацягнулася з прычыны нямецкай, а потым польскай акупацыі. На першым этапе былі нацыяналізаваны чыгуначныя майстэрні па рамонце паравозаў і вагонаў, усе чыгуначныя дарогі. На другім этапе – лесапільныя заводы, млыны, торфапрадпрыемствы і іншыя аб'екты, што цікавілі ваеннае ведамства. На трэцім этапе – (з сярэдзіны лютага 1918 г.) нацыяналізаваны кніжныя, газетныя кіёскі, рэстараны, кафейні, аптэкі.

4. Стварэнне структуры кіравання эканомікай. 2 лютага 1918 г. быў створаны Вышэйшы савет народнай гаспарадкі (ВСНГ). Яго мэты – аднаўленне народнай гаспадаркі, дзяржаўных фінансаў, аб’яднанне дзейнасці цэнтральных і мясцовых устаноў, фабрычна-заводскіх камітэтаў і прафсаюзаў у галінах эканомікі. Ён павінен быў фарміравацца з прадстаўнікоў народных камісарыятаў і Усерасійскага савета рабочага кантролю. ВСНГ падпарадкоўваўся Саўнаркаму і Усерасійскаму з'езду Саветаў. Наступны этап – стварэнне саўнаргасаў на месцах. Першы з'езд Саветаў народнай гаспадаркі Заходняй вобласці (кастрычнік 1918 г.) зацвердзіў Палажэнне аб арганізацыі губернскіх Саветаў народнай гаспадаркі (саўнаргасаў). Губсаўнаргас быў выканаўчым органам ВСНГ на тэрыторыі сваёй губерні.

Правы губсаўнаргасаў:

• Права канфіскоўваць капіталы, рухомую і нерухомую маёмасць прыватнікаў на прадпрыемствах губернскага маштабу.

• Фінансаванне дзяржаўных прадпрыемстваў.

• Выдача пазык прадпрыемствам.

• Забеспячэнне сыравінай прадпрыемстваў.

• Арганізацыя збыта гатовай прадукцыі.

• Вырашэнне шэрагу арганізацыйных пытанняў.

Першы ў Беларусі саўнаргас быў створаны ў Віцебскай губерні 28 мая 1918 г. на базе аддзела прамысловасці і гандлю губвыканкама, губернскіх нарыхтоўчых арганізацый, упраўленняў водных і шасэйных шляхоў зносін і іншых гаспадарчых арганізацый. Гаспадарчыя арганізацыі ваеннага ведамства ў склад саўнаргаса не ўваходзілі.

У студзені 1919 г. была абвешчана Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспублікі. Адначасова быў сфарміраваны Савет народнай гаспадаркі рэспублікі, які стварыў цэнтралізаванае ўпраўленне прамысловасцю па галінах, якія адпавядалі глаўкам ВСНГ.

5) Сацыяльная палітыка. Неадкладныя мерапрыемствы: а) уведзены 8-гадзінны рабочы дзень, б) забаранялася праца малалетніх, в) для падлеткаў працоўны дзень скарачаўся да 4 — 6 гадзін.

17 мая 1918 г. створана інспекцыя працы. Яна рэгулявала звышурочныя работы. З 2 снежня 1918 г. уведзены штотыднёвы адпачынак, святочныя дні, аплачваемы адпачынак. Былі створаны інспекцыі аховы працы, органы нагляду за тэхнікай бяспекі.

6) Спробы вырашыць жыллёвае пытанне, палепшыць медыцынскае абслугоўванне. Мерапрыемствы: а) адмена права ўласнасці на гарадскую нерухомасць, перадача яе да мясцовых Саветаў, б) перасяленне рабочых у кватэры буржуазіі (з’явіліся камунальныя кватэры), в) санітарныя інспекцыі на фабрыках і заводах, г) нацыяналізацыя прыватных медыцынскіх устаноў, адмена платы за лячэнне, д) адкрыты акушэрска-гінекалагічныя бальніцы,

7) Ліквідацыя беспрацоўя. Мерапрыемствы: а) пры губернскіх і павятовых Саветах ствараліся біржы працы (Віцебск, Мінск, Магілёў, Орша), б) асігнаванне з боку СНГ 35 тыс. руб., в) дэкрэт аб аднаразовым падатку на буржуазію ў фонд дапамогі беспрацоўным г) уводзілася сацыяльнае страхаванне за кошт дзяржавы на выпадак беспрацоўя д) падтрымка прадпрымальнікаў пры стварэнні імі новых працоўных месцаў.

8) Вырашэнне харчовага пытання. Мерапрыемствы: а) арганізаваны спецыяльныя харчовыя органы, што кантралявалі прыватны гандаль (харчовы аддзел прамысловасці і гандлю пры Аблвыканкамзахе), б) уводзілася хлебная манаполія і цвёрдыя цэны на хлеб, в) перавод рабочых шэрагу прамысловых прадпрыемстваў на ўзмоцненае забеспячэнне, г) адкрыцце на прадпрыемствах сталовых, д) дапамога з Украіны і Расіі (ў жніўні 1919 г. – 15 670 пудоў мяса, 18 вагонаў цукру).

9) Культурная палітыка. Ліквідацыя непісьменнасці. Мерапрыемствы: а) асігнаванне грашовых сродкаў на ўстановы адукацыі, б) адкрыццё кароткатэрміновых педагагічных курсаў, в) адкрыццё новых устаноў адукацыі (пачатковыя школы, народны ўніверсітэт), г) адкрыццё бібліятэк, хат-чытален, наладжванне выпуску газет: "Звязда", "Савецкая праўда", "Бядняк" і інш

10) Пераадоленне “голаду ў спецыялістах”. Мерапрыемствы: а) пераманьванне на бок Савецкай улады буржуазных спецыялістаў, б) кароткатэрміновыя курсы па падрыхтоўцы кіраўніцкага саставу для савецкіх і гаспадарчых устаноў з рабочых і сялян, в) тое ж для падрыхтоўкі работнікаў і служачых для банкаў і іншых гаспадарчых устаноў. Адбор ажыццяўляўся па класавым прынцыпе, таму кіравалі гаспадаркай не заўсёды кампетэнтныя, але палітычна надзейныя асобы.

11) Аграрнае пытанне. Вырашалася згодна з прынцапамі Дэкрэта аб зямлі: гэта нацыяналізацыя зямлі, канфіскацыя панскіх зямель, ураўняльнае землекарыстанне. Размеркаванне зямлі на Беларусі праходзіла на падставе “Асноўнага закону аб сацыялізацыі” (студзень 1918 г.). II-гі з'езд Саветаў Заходняй вобласці (красавік 1918 г.) прыняў “Інструкцыі па размеркаванні зямель у Заходняй вобласці ў 1918 г.”. Згодна з ім устанаўліваўся ўраўняльны прынцып, землі падзяляліся на тры катэгорыі: першая –землі і спецыялізаваныя гаспадаркі – сады, гадавальнікі, насенныя гаспадаркі і г.д. (выключаліся з ураўняльнага размеркавання); другая – былыя памешчыцкія, казённыя, удзельныя, кабінецкія, царкоўныя, манастырскія землі (падлягалі размеркаванню); трэцяя – нетры зямлі, лясы і воды, горы (распараджаліся мясцовыя ўлады розных узроўняў). Размеркаванне зямель завяршылася толькі ў 1921 г. з-за ваенных дзеянняў на Беларусі. Вынік размеркавання – на вЁСЦЫ асноўную масу сялян сталі складаць сераднякі.

Улады падтрымлівалі стварэнне калектыўных гаспадарак (камуны, сельгасарцелі, таварыствы па сумеснай апрацоўцы зямлі). Камуны – аб’яднанні, у якіх абагульняліся пабудовы, жыллё, дробная жывёла, птушкі, інвентар (найвышэйшая ступень абагульнення сродкаў вытворчасці). Іншыя аб’яднанні адрозніваліся паміж сабой па ступені абагульнення сродкаў вытворчасці.

Першая камуна была арганізавана ў вёсцы Дубакрай Гарадоцкага паветУ. Як правіла, пад камуны адводзіліся сярэднія па памеры маёнткі, гэта маламоцнЫя гаспадаркі. Кожная камуна прымала свой статут, у аснову якога быў пакладзены "Прыкладны статут працоўнай земляробчай камуны", распрацаваны Наркамземам. Рэгламентаваліся ўсе бакі жыцця. Паступова камуны распадаліся, саступаючы месца калгасам і саўгасам. Першым калгасам на Беларусі было савецкае памесце Няўляны ў Віцебскай губерні ў складзе 42 батракоў. Папулярнасцю сярод сялян не карысталіся. Да студзеня 1919 г. па 13 паветах Беларусі налічвалася 175 камун, 36 арцеляў і 75 таварыстваў па сумеснай апрацоўцы зямлі.

Летам 1918 г. былі створаны камітэты беднаты для барацьбы з голадам. Камбедам прадастаўляліся неабмежаваныя правы, у тым ліку права расстрэльваць тых, хто хаваў хлеб, размяркоўваць прадукты харчавання і насенне беднаце. Камбеды былі зацікаўлены ў раскулачванні больш заможных сялян – частка атрыманых сродкаў ішла на ўтрыманне членаў камбедаў. Па іх колькасці Беларусь займала адно з вядучых месцаў (125 валасных і каля 3250 вясковых камітэтаў).

Сацыялістычныя пераўтварэнні ў народнай гаспадаркі Беларусі мелі кардынальны характар. Аднак ажыццяўленне гэтай праграмы ішло вельмі складана.