Крыніцы па эканамічнай гісторыі Беларусі. Асноўныя задачы навукі “Эканамічная гісторыя Беларусі”

Крыніцы па эканамічный гісторыі Беларусі вельмі разнастайныя па форме, зместу і дакладнасці інфармацыі. Гісторыкі карыстаюцца некалькімі тыпамі крыніц. Кожны тып, у сваю чаргу, можа падзяляцца на больш дробныя састаўныя часткі.

Археалагічныя крыніцы. Гэты тып крыніц – асноўны для даследчыкаў да з’яўлення крыніц пісьмовых. Аднак і з існаваннем пісьмовых крыніц археалагічныя не страчваюць сваей вагі ў вывучэнні гістарычных і эканамічных падзей да XV-XVII ст. Да археалагічных крыніц адносяць: рэшткі старажытных паселішчаў, стаянак, гарадзішчаў, гарадоў; выкапневыя прылады працы, прадметы побыту, хатняе начыненне, адзенне; горныя выпрацоўкі, гідратэхнічныя збудаванні, палі старажытнага земляробства, дарогі; зброю, абарончыя збудаванні; магільнікі і інш. На ўсёй тэрыторыі Беларусі зарэгістравана каля 6 тысяч буйных археалагічных помнікаў, што ахопліваюць храналагічны перыяд ад часоў першых пасяленцаў (каля 100-40 тыс. гадоў да н.э.) і да XV ст.

Тапанімічныя крыніцы. Тапонімы – гэта назвы геаграфічных аб’ектаў. Часта яны былі дадзены яшчэ ў самыя старажытныя часы, захоўваючы звесткі пра этнічны склад старажытнага насельніцтва тэрыторыі, найбольш распаўсюджаныя яго заняткі. Панаванне падсечна-агнявой (ляднай) сістэмы земляробства знайшло адлюстраванне у назвах вёсак Ляды, Чысць. Ад старадаўніх промыслаў і рамёстваў атрымалі назвы вёскі Рудня, Кавалі, Пушкары. Ў 20-я – 60-я г. XX ст. праводзілася палітыка перанаймення паселішчаў. Шмат весак і гарадоў, што мелі “неблагозвучные” назвы страцілі іх. Такім чынам каля 1000 спрадвечных назваў населеных пунктаў зніклі з карты Беларусі. У выніку каштоўнасць гэтага тыпу крыніц значна знізілася.

Помнікі пісьменнасці. Пісьменнасць ва ўсходніх славян звязана з увядзеннем братамі Кірылам і Мяфодзіем у 863 г. кірылічнай азбукі, якая пакладзена ў аснову графікі сучаснай беларускай, рускай і ўкраінскай моў.

Раннія пісьмовыя крыніцы – гэта "Аповесць мінулых гадоў", Лаўрэнцьеўскі, Іпацьеўскі, Радзівілаўскі летапісы, "Руская праўда", "Слова аб палку Ігаравым" і інш. дакументы. У іх мы знаходзім самыя раннія звесткі пра гарады Полацк, Тураў, Брэст, Мінск, Друцк, аб рассяленні ўсходніх славян на тэрыторыі Беларусі, іх гаспадарчай дзейнасці, грамадскім ладзе. Разам з археалагічнымі крыніцамі яны даюць досыць поўнае ўяўленне аб гаспадарцы насельніцтва старажытнай Беларусі.

Беларускія летапісы складаліся ў межах Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага ў XIII — XVI стст. на старажытнарускай, старабеларускай і польскай мовах. Ранні этап беларускага летапісу прадстаўлены кароткімі летапіснымі рэдакцыямі. Гэта Супрасльскі, Увараўскі, Познанскі, Нікіфараўскі, Слуцкі, Акадэмічны летапісы. Да падрабязных летапісаў адносяцца "Хроніка Вялікага княства Літоўскага і Жамойцкага", а таксама спісы Красінскага, "Летапіс Быхаўца ". Яны адлюстроўваюць заканчэнне працэсу этнічнай, палітычнай і эканамічнай кансалідацыі беларускіх земляў, што адбылася да XVI ст. Летапісы канца XVI — пачатку XVII ст. (Баркулабаўскі летапіс, Віцебскі летапіс) утрымліваюць звесткі аб сялянскай гаспадарцы, аб ураджаях і цэнах на сельскагаспадарчую прадукцыю, аб эканамічным становішчы гарадоў Магілёў, Віцебск, Полацк. Аб беларускіх землях гаворыцца як аб адзіным эканамічным рэгіёне.

Гаспадарчыя дакументы XVI — першай паловы XIX ст. як крыніцы па гісторыі гаспадаркі Беларусі маюць выключную каштоўнасць. Яны прадстаўлены інвентарамі маёнткаў, гарадоў, рэвізіямі дзяржаўных і магнацкіх маёнткаў і г.д. Тут маюцца звесткі аб памерах зямельных угоддзяў, колькасці двароў, занятках насельніцтва, стане рамяства і гандлю і іншых баках дзейнасці насельніцтва.

Матэрыялы цэнтральных і мясцовых органаў дзяржаўнай улады Расійскай імперыі з’яўляюцца крыніцай па вывучэнню стану развіцця гаспадаркі Беларусі ў XIX — пачатку XX ст. Гэта: справаздачы губернатараў беларускіх губерняў, агляды галін прамысловасці і сельскай гаспадаркі, справаздачы фабрычных інспектароў, данясенні паліцыі і жандармерыі і г.д.

Мемуарная літаратура і дзённікі утрымліваюць вельмі каштоўныя звесткі аб спосабах вядзення гаспадаркі ў кожным канкрэтным маёнтку, якім валодаў аўтар. Ураджаі, гандлёвыя аперацыі, павіннасці сялян – амаль уся інфармацыя аб развіцці гаспадаркі ў межах аднаго маёнтка.

Статыстычныя даведнікі выдаваліся ў межах Расійскай імперыі з пачатку XIXст. Адзін з першых даведнікаў: "Статистическое изображение городов и посадов Российской империи по 1825 год" (1829 г.) утрымліваў дакладныя звесткі аб эканамічным стане беларускіх гарадоў. Друкаваліся спецыялізаваныя даведнікі, яны ахоплівалі розныя сферы гаспадарчага развіцця ("Фабрично-заводская промышленность России. Перечень фабрик и заводов" (1897 г.); "Статистика землевладений в 1905 г." (1906—1907 гг.), а таксама матэрыялы рэвізій конскіх перапісаў і ўсеагульнага перапісу насельніцтва Расійскай імперыі 1897 г.

Перыядычныя выданні можна падзяліць на две групы крыніц. Першая – гэта спецыялізаваныя выданні, што разглядалі на старонках пытанні гаспадарчага развіцця краіны ("Труды вольного экономического общества” (1766 — 1915 гг.), "Журнал мануфактур и торговли"(1825 — 1866 гг.), "Журнал министерства государственных имуществ" (1841 — 1864 гг.). Другая група – гэта агульная перыёдыка, прадстаўленая грамадска-палітычнымі, культурнымі часопісамі і газетамі ("Русский архив" (1863 – 1917), "Русская старина" (1870 – 1918 гг.), "Губернскія ведамасці", “Мінскі лісток”, газеты-капейкі, першая беларуская газета “Наша ніва”).

Эканамічная гісторыя Беларусі савецкага перыяду прадстаўлена перш за ўсё статыстычнымі даведнікамі, што выдаваліся па выніках кожнай пяцігодкі ці да юбілеяў існавання савецкай улады ("Советская Белоруссия", 1921 г.; "Белорусская ССР в цифрах. К 10-летию существования БССР. 1919 - 1929", 1929 г.; "Ітогі першай пяцігодкі БССР", 1934 г.; "Белорусская ССР за годы Советской власти", 1967 г.; "Народное хозяйство Белорусской ССР. Юбилейный статистический ежегодник", 1978 г. і г.д.). Да кожнага з іх трэба падыходзіць творча і крытычна.

Публікацыя дакументаў па гісторыі Беларусі пачалася ў першай палове XIX ст. Першай такой публікацыяй з’явілася выданне "Белорусского архива древних грамот. 1507 — 1768 гг.", здзейсненнае Іванам Грыгаровічам у 1824 г. Шматтомныя выданні здзейсніла Пецярбургская археаграфічная камісія, што выдала 5 тамоў "Актов, относящихся к истории России", 1846 – 1853 гг. і 15 тамоў "Актов, относящихся к истории Южной и Западной России", 1863 — 1892 гг. Віленская археаграфічная камісія выдала на працягу 1865 – 1904 гг. 39 тамоў "Актов, издаваемых Виленской Археографической комиссией" і 14 тамоў "Археографического сборника документов, относящихся к истории Северно-Западной Руси". Археаграфічная камісія, што працавала ў Віцебску, у 1871 – 1906 гг. выдавала "Историко-юридические материалы", усяго 32 выпускі. Такім чынам асноўная частка публікацыі дакументаў была здзейснена ў дарэвалюцыйныя часы.

У савецкі перыяд ў 20-я гг. выдадзен зборнік "1905 год у Беларусі". У 30-я гг. убачылі свет "Матэрыялы да гісторыі мануфактуры Беларусі ў гады распаду феадалізму" (У 2 т.); Гісторыя Беларусі ў дакументах і матэрыялах, IX —XVIII стст." (Т.1. 1936), "Дакументы і матэрыялы па гісторыі Беларусі, 1772 - 1903 гг." (Т.3. 1940). У 50 - 70-я гг. выдадзены зборнік "Белоруссия в эпоху феодализма" (У 4 т.), "Документы и материалы по истории Белоруссии. 1900 — 1917 гг.", "Хрестоматия по истории Белоруссии. С древнейших времен до 1917 г.".

Архіўныя матэрыялы можна разглядаць як асобны тып крыніц. Зараз ў Нацыянальным архіве Беларусі налічваецца 7089 фондаў (па дакументах з XIV да XIX ст. - 3089, па дакументах XX ст. - 4000), у якіх захоўваецца больш за 2 млн. спраў, частка з іх – каштоўныя крыніцы па гісторыі гаспадаркі Беларусі.