Формы феадальнага землекарыстання і землеўладання

Вярхоўным уласнікам усіх зямель ВКЛ намінальна лічыўся вялікі князь як кіраўнік дзяржавы. Але па сваёй прыналежнасці землі падзяляліся на дзяржаўныя і прыватныя. Дзяржаўныя землі былі двух катэгорый: воласці (ворныя землі былі ў асабістым карыстанні сялян, астатнія выкарыстоўваліся калектыўна) і гаспадарскія двары (належалі непасрэдна князю, кіраваліся яго адміністрацыяй і забяспечвалі княжацкі двор і казну ўсім неабходным).

У складанні дзяржаўнага зямельнага фонду вылучаецца два перыяды: першы (XIV – канец XIV стст.), калі дзяржаўныя землі значна павялічыліся за кошт ліквідацыі буйных удзельных княстваў і ўвядзення намесніцтваў, большасць насельніцтва жыло на дзяржаўнай зямлі; другі перыяд (XV — XVI стст.), калі вялікія князі раздавалі землі феадалам, а таксама царкве. На дзяржаўных землях засталася 1/3 насельніцтва. Дзяржаўныя землі пераважалі на ўсходзе (амаль перманентныя войны з Расіяй і гэта не спрыяла павелічэнню прыбыткаў землеўладальнікаў).

Шляхі росту феадальнага землеўладання ў XV — XVI стст.: вялікакняжацкія падараванні, падараванні з боку буйных феадалаў васалам ці царкве, купля-продаж, залога (застава) і інш.

Асноўныя віды вялікакняжацкіх падараванняў:

1. часовае "да волі", "да жывата", "да двух жыватоў" і г.д. (на тэрмін жыцця аднаго ці некалькіх пакаленняў);

2. “на вечнасць” з правам перадачы ў спадчыну толькі па мужчынскаму полу, ці па ленным праве;

3. "на вечнасць" з правам ці без права продажу ва ўласнасць. Пераважае з канцы XV ст.

Духоўнае землеўладанне развівалася ў выглядзе ўладанняў карпаратыўных феадалаў – манастыроў, епіскапстваў, капітулаў і інш. Асабліва хутка раслі ўладанні каталіцкай царквы.

Формы феадальнага землеўладання – вотчына, купля, залог.

Правы і прывілеі феадалаў паступова заканадаўча афармляліся (агульнадзяржаўныя прывілеі 1387, 1413, 1434, 1447 гг., Статуты ВКЛ 1529, 1566, 1588 гг.). пашыраўся падатковы і судовы імунітэт. 1434 г. – адмена дзякла, 1447 г. – скасаванне дзяржаўнага грашовага падатку, 1559 г. – адмена мыта з прадукцыі шляхецкіх маёнткаў, што ішла на экспарт. Як вынік – замацоўваюцца эканамічныя пазіцыі феадалаў.

Але гэтае саслоўе не было аднародным: буйныя феадалы на пачатак XVI ст. складалі 19% ад агульнай колькасці землеўладальнікаў, валодалі 46,4% зямельных угоддзяў, у той час дробныя феадалы, якія валодалі не больш чым 18 валокамі зямлі, складалі ў Беларусі 81% ад калькасці саслоўя, мелі 53,6% зямельнага фонду.

Панская гаспадарка

Панская гаспадарка вялася пры “дварах” – адміністрацыйна-гаспадарчых цэнтрах уладанняў. Да сярэдзіны XV ст. мела выключна натуральны характар. Асаблівасці: актыўнае выкарыстоўванне працы чэлядзі нявольнай, невялікія зямельныя ўгоддзі пры двары. З другой паловы XVI ст., калі пашырыліся сувязі са знешнім рынкам, панская гаспадарка была рэарганізавана ў фальварак. Фальварак – арыентаваная на продаж прадукцыі шматгаліновая таварная гаспадарка, у якой вядучае месца належала вытворчасці збожжа. З рэарганізацыяй панскай гаспадаркі значна пашырылася панская запашка, у асноўным за кошт сялянскіх надзелаў. Павялічылася доля паншчыны ў сялянскіх адработках, цяглавая сіла і інвентар выкарыстоўваліся сялянскія.