2.2.5. Тэндэнцыйнасць у мастацтве.

Ідэйнае асэнсаванне пісьменнікам характараў, якія ён выводзіць у сваіх творах, эмацыянальная афарбаванасць, суб’ектыўнасць у асвятленні падзей вызначаюць накіраванасць творчасці, якая называецца тэндэнцыйнасцю. Абсалютна аб’ектыўных твораў не бывае, кожны мастак выяўляе сваю жыццёвую пазіцыю, з якой і зыходзіць, абмалёўваючы рэчаіснасць. Але тэндэнцыйнасць бывае рознай. Адно --палкая абарона прагрэсіўных поглядаў, інтарэсаў сваёй дзяржавы, народа, барацьба за справядлівасць. Другое – актыўная абарона аджылага, таго, што перашкаджае новаму, больш прагрэсіўнаму. Такая тэндэнцыйнасць скажае аб’ектыўнасць мастацкай ідэі твора, адмоўна ўплывае на яго эстэтычную вартасць. Тэндэнцыйнасць, прычым адкрытая, была дэкларавана тэорыяй сацыялістычнага рэалізму. Але яна дэкларавалася для ўхвалення літаральна ўсяго, што ажыццяўляла ў сваёй дзейнасці камуністычная партыя. Нават найменшая крытыка ў галіне кіравання дзяржавай, яе ідэалагічных установак (у прыватнасці, жорсткай барацьбы з рэлігіяй, з прыватнай уласнасцю, недапушчэнне ў эканоміцы рынкавых адносін і г.д.) не дапускалася. Крытыка ўсяго гэтага ў мастацтве тады-сяды праяўлялася, і праяўлялася таксама ў тэндэнцыйнасці, толькі прыхаванай. Яна выказвала сябе ў разнастайных жанрах сатыры, грамадзянскай лірыкі, сацыяльнай фантастыкі, антыўтопіі. Часам тэндэнцыйнасць выяўлялася і ў асаблівай эмацыянальнай афарбоўцы твора, яго пафасе.

Грамадзянскае служэнне мастака слова патрабуе ад яго асаблівай усхваляванасці, павышанай эмацыянальнасці выказвання, якая атрымала назву пафас творчасці. Паняцце “пафас” мае некалькі значэнняў. Яно трактуецца і як уласцівасць мастацкага ўвасаблення твора, яго танальнасць, у чым збліжаецца з такімі эстэтычнай катэгорыі, як “трагічнае”, “высокае”. Пафас мастака заснавальнік рускай літаратурнай крытыкі Бялінскі тлумачыў як “ідэю-страсць”, якая валодае творцам, вызначае накірунак яго дзейнасці. У цяперашні час паняцце “пафас” звязваюць з чыста эмацыянальнай афарбоўкай, танальнасцю твора ў цэлым або яго частак, замяняюць яго паняццямі “модус мастацкасці”, “тып аўтарскай эмацыянальнасці”. Асабліва яскрава выяўляецца ў мастацкай літаратуры патрыятычны, грамадзянскі пафас (гл. пра гэта ў раздзеле 3.4.4.).

2.2.6. Народнасць мастацтва.

Паняцце аб партыйнасці да нядаўняга часу звязвалася яшчэ і з народнасцю. Лічылася, што толькі прыхільнік камуністычных ідэй можа пісаць, выяўляючы думкі, інтарэсы, ідэалы грамадзян дзяржавы, народа. На гэтай падставе не траплялі ў друк творы, у якіх ахоўнікі непарушнасці сваіх дагматаў бачылі адступленне ад адзіна правільных на іх думку камуністычных поглядаў. Народнасць літаратуры, як і народнасць усіх відаў мастацтва, і сёння таксама трактуецца па-рознаму. Некаторыя тэарэтыкі лічаць, што такога паняцця ўвогуле не павінна існаваць, бо ўсё, што ўспрымаецца народам, і ёсць народнае, што “ненародных” твораў не бывае. Іншыя лічаць народным тое мастацтва, якое даступна разуменню большасці людзей, а не адным спецыялістам, эстэтам, абмежаванаму колу “знатакоў”.

Між тым пытанне аб народнасці творчасці здаўна хвалявала многіх пісьменнікаў, крытыкаў, мастацтвазнаўцаў, філосафаў. Пра народнасць першымі загаварылі асветнікі XVIII стст. Дзідро, Лесінг, Русо, выступаючы з крытыкай класіцызма. Асветнікі змагаліся за дэмакратызацыю літаратуры, супраць апісання жыцця выключна тытулаваных асоб, правадыроў, багоў. Пра народнасць літаратуры пісалі дзекабрысты, разважанні аб ёй сустракаюцца ў Пушкіна, Гогаля, Някрасава, Бялінскага, Шаўчэнкі, Якуба Коласа, Янкі Купалы, Гарэцкага. Аляксандр Пушкін выступаў супраць атаясамлівання народнасці з чыста этнаграфічнымі, бытавымі апісаннямі. “Клімат, спосаб праўлення, вера даюць кожнаму народу асаблівую фізіяномію, якая больш або менш адлюстроўваецца ў паэзіі. Ёсць лад мыслення і адчуванняў, ёсць процьма звычаяў, павер’яў і прывычак, якія належаць выключна якому-небудзь народу”, – зазначаў ён. Вісарыён Бялінскі сцвярджаў, што сапраўды народны мастак павінен перадаць у сваіх творах нацыянальны характар, асаблівасці духоўнага жыцця народа, яго быту і звычаяў, умець адлюстраваць народны погляд на падзеі і з’явы жыцця, заклікаў не змешваць народнасць з прастанароднасцю. “Чыста рускую народнасць патрэбна шукаць не толькі ў сачыненнях, у якіх змест запазычаны з жыцця ніжэйшых і неадукаваных класаў”, – пісаў ён. Максім Гарэцкі заўважаў у сучаснай яму беларускай літаратуры “пэўную адарванасць ад народна-нацыянальных, народна-бытавых асаблівасцей, што так цяжка бывае зразумець, ці гэта беларускае сялянскае жыццё, ці гэта жыццё сялян у Расіі або ў Польшчы, толькі апісанае беларускаю моваю”…

Якія ж крытэрыі вызначаюць народнасць літаратуры? Іх многа, але важнейшыя з іх – праўдзівае ўзнаўленне жыцця нацыі, ажыццёўленае ў адпаведнасці з духам часу, эпохі, актуальнасць паказаных у творы падзей і характараў для чытача, іх тыповасць, высокая эстэтычная вартасць мастацкага тэксту, падмацаваная даступнасцю і дэмакратызмам зместу. Аднак даступнасць не павінна падмяняцца спрошчанасцю, прымітывам, актуальнасць – стварэннем модных аднадзёнак, праўдзівасць – натуралізмам.