2.1.3. Даўгавечнасць твораў навукі і мастацтва

Развіццё чалавечай цывілізацыі паказвае: навуковыя творы (адкрыцці, законы) з цягам часу старэюць, удасканальваюцца, замяняюцца іншымі ці, прынамсі, абмяжоўваецца сфера іх выкарыстання. Сёння чалавек не ездзіць на колішніх паравозах, параходах, першых лятальных апаратах. Іх даўно замянілі сучасныя электравозы і цягнікі на магнітнай падушцы, марскія лайнеры, у тым ліку атамаходы, звышгукавыя самалёты. З цягам часу, калі чалавецтва стала імкнуцца асвойваць космас, непрыдатнымі аказаліся нават такія “зямныя” аксіяматычныя пастулаты, як палажэнні геаметрыі старажытнагрэчаскага матэматыка Эўкліда (3 ст. да н. э.; напрыклад: дзве паралельныя прамыя не перасякуцца, колькі б мы іх не прадаўжалі) або некаторыя законы фізікі, адкрытыя Ісаакам Ньютанам (1643 – 1727; напрыклад, закон сусветнага прыцягнення). Геаметрыя Эўкліда дапоўнілася вядомай “неэўклідавай геаматрыяй” Мікалая Лабачэўскага (1792 – 1856), разуменне законаў гравітацыі Ньютага – тэорыяй адноснасці Альберта Эйнштэйна (1879 – 1955).

Навейшыя адкрыцці, накшталт тэорыі адноснасці Эйнштэйна, аказаліся настолькі нечаканымі нават для пісьменнікаў-фантастаў, што іх верагоднасць напачатку не ўкладвалася ў “нармальныя” галовы сучаснікаў. Пра што, дарэчы, сведчыць адна эпіграма. Так, у ХУІІІ ст. хтосьці з паэтаў прывітаў Ньютана за тое, што ён сваімі адкрыццямі развеяў туман няведання:

Быў гэты свет начной імглой ахутаны.

О Божа, дзякуй за святло, за Ньютана!

Аднак на пачатку ХХ ст. нейкі эпіграматыст дадаў да ранейшага хвалебнага двуверша свае два радкі:

Ды чэрці страту хутка раскумекалі.

Прыйшоў Эйнштэйн – і стала ўсё, як некалі.

Зразумела, “як некалі” не стала. Тым не менш, сапраўды, некаторыя новыя адкрыцці цалкам ці амаль цалкам перакрэслілі нашы ранейшыя ўяўленні, увасобленыя ў непарушных, здавалася б, навуковых канцэпцыях і законах, прымусілі падкарэкціраваць іх, удакладніць, удасканаліць. У той жа час новыя творы мастацтва не адмяняюць таго, што было напісана, намалявана, спраектавана нават некалькі соцень ці тысяч год таму назад. Нягледзячы на выдатныя дасягненні літаратуры, выяўленчага мастацтва, архітэктуры, музыкі пазнейшых эпох, мы і сёння захапляемся творамі Гамера і Эсхіла, Арыстафана і Эўрыпіда, егіпецкімі пірамідамі і архітэктурай афінскага Акропаля, скульптурнымі выявамі Нікі Самафракійскай і Афрадыты Мілоскай, малюнкамі Рафаэля і Леанарда да Вінчы, музычнымі творамі Баха і Бетховіна і г. д. І ніхто нават у найменшай ступені не адважыцца іх падкарэкціраваць, удасканаліць або ўдакладніць. Хаця, скажам, ёсць нямала скульптараў, якія маглі б лёгка дарабіць страчаныя калісьці рукі Афрадыты Мілоскай. Ды гэта ўспрынялося б як кашчунства. Гэтаксама, як нейкія “ўдасканаленні” твораў вядомых пісьменнікаў, мастакоў, кампазітараў…

Нельга не згадзіцца з А. Пушкіным, які ў “Праекце прадмовы да апошніх раздзелаў “Яўгенія Анегіна” (1830) слушна пісаў: “Век можа ісці сабе ўперад, навукі, філасофія і грамадзянскасць могуць удасканальвацца і змяняцца, -- але паэзія застаецца на адным месцы. Мэта яе адна, сродкі тыя самыя. І ў той час як паняцці, працы, адкрыцці вялікіх прадстаўнікоў старажытнай астраноміі, фізікі, медыцыны і філасофіі састарэлі і кожны дзень замяняюцца іншымі, -- творы сапраўдных паэтаў застаюцца свежымі і вечна юнымі”.

Пра вобраз як сродак мастацкай літаратуры (і мастацтва ў цэлым) мы ўжо ведаем. Якая ж яе мэта (мэты)?