2. Эстэтыка літаратуры

2.1. Агульнае і рознае ў мастацка-эстэтычным і навуковым пазнанні жыцця

З таго часу, як чалавек адчуў сябе чалавекам, homo sapiens, ён пачаў свядома пазнаваць навакольны свет, мэтанакіравана накапліваць разнастайныя веды пра з’явы прыроды, самога сябе, калектыў, у якім жыў. Так узніклі розныя прыродазнаўчыя, а затым і гуманітарныя навукі, што дапамагалі яму прыстасоўвацца да навакольнай рэчаіснасці, а пасля – і змяняць яе (таксама ў сваіх інтарэсах). Згадайце, як за апошнія два стагоддзі змянілі свет (у прамым сэнсе) фізіка, хімія, біялогія. Чалавецтва сёння не можа абысціся без электраэнергіі, радыё, тэлебачання, розных палімерных матэрыялаў, хімічных угнаенняў, сінтэзаваных медыцынскіх лекаў і г. д. Або адкрыцці самага апошняга часу, што датычаць кланіравання, ствалавых клетак, расшыфроўкі генома чалавека і жывёл… Яны таксама скіраваны на прыстасаванне чалавека да рэчаіснасці, нават на змяненне самой гэтай рэчаіснасці: стварэнне новых відаў жывёл і раслін, барацьбу з некаторымі раней невылечнымі хваробамі, павелічэнне працягласці жыцця чалавека і г. д. Істоце, якая ўсвядоміла і называе сябе чалавекам, не толькі выжыць у грамадстве, прыстасавацца да сужыцця ў чалавечай супольнасці, але і адчуваць у гэтай супольнасці камфортна дапамагаюць і асобныя гуманітарныя навукі: філасофія, гісторыя, сацыялогія, псіхалогія, педагогіка, філалогія, мастацтвазнаўства і інш. І таксама праз пазнанне нечага новага, у прыватнасці – заканамернасцей гістарычнага, сацыяльна-палітычныга, культурнага і эканамічнага развіцця чалавецтва…

З усяго сказанага відаць: асноўная і, бадай, адзіная мэта навукі – пазнавальная. Чым жа адрозніваецца ад навукі мастацтва? Калі яно таксама накіравана на пазнанне свету, то што і якім чынам пазнае, што з’яўляецца яго зместам? Якія мэты і функцыі мастацтва ўвогуле і літаратуры як аднаго з відаў мастацтва?

2.1.1. Аб’ект, прадмет і змест мастацкага і навуковага пазнання

Аб’ектамі навуковага пазнання (рэчы ці з’явы, якія пазнаюцца) з’яўляецца ўвесь сусвет, у тым ліку і сам чалавек. Навука пазнае рэчаіснасць у адзінстве і ўзаемасувязях з’яў прыроды, гістарычных працэсаў. Прычым, з працэсу пазнання пры гэтым выключаецца суб’ект пазнання. Напрыклад, у фізіцы самыя дасканалыя прыборы – тыя, якія не дапускаюць якога б там ні было ўздзеяння на іх самога даследчыка. Тое ж – і ў гуманітарных навуках, дзе ўсялякі чынам змагаюцца з суб’ектывізмам гісторыкаў, сацыяёлагаў, літаратуразнаўцаў і інш. Прадметам навуковага пазнання (тое, што пазнаецца) выступаюць важнейшыя заканамернасці існавання матэрыяльнага свету і духоўнага свету чалавека (законы фізікі, хімічныя рэакцыі, эвалюцыя жывых істот, быт і культура старажытных славян, лацінамоўная літаратура сярэдневяковай Беларусі, гісторыя беларускай літаратурнай мовы, спосабы і сродкі выхавання чалавека і г. д.).

Аб’ектам мастацкага пазнання найчасцей выступае сам чалавек. Вобраз чалавека мы бачым у літаратурных творах, на мастацкіх палотнах, на тэатральнай сцэне, у кінафільмах і г.д. Праўда, не заўсёды. Часам перад намі нейкія рэчы, прадметы, расліны, жывёлы, з’явы прыроды (“Анчар” А. Пушкіна, “Парус” М. Лермантава, “Хмаркі” Янкі Лучыны, “Явар і каліна” Янкі Купалы, “Казкі жыцця” Якуба Коласа, “Белы Клык” Дж. Лондана, “Холстомер” Л. Талстога, “Каштанка” А. Чэхава, “Львы” і “Пагоня” І. Пташнікава і інш.). Байкі як асобны літаратурны жанр увогуле “трымаюцца” на паказе свойскіх жывёл, звяроў, птушак, раслін. Аднак, нягледзячы на характар аб’екта пазнання, заўсёды і нязменна прадметам мастацкага пазнання выступае чалавек. Пра што б ні пісаў пісьменнік, ён піша пра чалавека, для чалавека, у імя чалавека. У фокусе літаратурнага пазнання заўсёды знаходзіцца чалавек. Нават птушкі і звяры, расліны і рэчы ў літаратурных творах думаюць і гавораць накшталт чалавека, здзяйсняюць нейкія ўчынкі, так ці інакш, добра ці дрэнна, паводзяць сябе. І ўся гэта літаратурная творчасць (як і творчасць прадстаўнікоў іншых відаў мастацтва) адрасуецца чалавеку, эмацыянальна ўздзейнічае на яго, задавальняе яго патрэбу ў ісціне, дабры, прыгажосці. Пры гэтым, у адрозненне ад навукі, мастацтва пазнае навакольны свет – і не толькі духоўны, але і матэрыяльны – у цесных узаемасувязях з суб’ектам пазнання. Мастак не імкнецца да адасобленасці ад таго, каго і што пазнае. Скажам, малюючы нават не партрэт, не сюжэтную карціну, а звычайны нацюрморт, жывапісец усё ж і тут выяўляе сябе: свой густ, веданне прыроды і адносіны да яе, урэшце, свае творчыя здольнасці, валоданне тэхнікай жывапісу. Мастацтва ў цэлым дае нам чалавечы змест рэчаіснасці, становіцца па сутнасці навукай жыцця, мастацка-практычным асваеннем свету.

Максім Горкі называў літаратуру чалавеказнаўствам, народазнаўствам. Гуманітарныя навукі, што цікавяцца таксама чалавекам, даследуюць толькі адзін нейкі бок чалавечай істоты. Так, анатомію цікавіць будова і развіццё чалавечага арганізма, логіку – законы чалавечага мыслення, псіхалогію – заканамернасці і формы псіхічнай дзейнасці і г. д. Літаратура ж паказвае чалавека ва ўсёй яго складанасці, сукупнасці духоўных і фізічных магчымасцей, у яго адносінах да грамадства, прыроды, самога сябе. Гэтым таксама літаратура, як і мастацтва ў цэлым, адрозніваецца ад навукі.

Гаворачы пра змест мастацкага пазнання, Н. Чарнышэўскі ўказваў, што мастацкія творы “заўсёды маюць зместам сваім што-небудзь цікавае ўвогуле для чалавека, а не для аднаго мастака”. І ўдакладняў: “Сфера мастацтва не абмяжоўваецца адным прыгожым і яго так званымі момантамі, а абдымае сабою ўсё, што ў сапраўднасці (у прыродзе і ў жыцці) цікавіць чалавека – не як вучонага, а проста як чалавека; агульнацікавае ў жыцці – вось змест мастацтва” [падкрэсленне наша. – В. Р.]. Сапраўды, вучоны можа займацца тым, што актуальна толькі для фундаментальнай ці прыкладной навукі, што цікава яму аднаму або менш ці больш вузкаму колу людзей. Так, матэматык гадамі рашае нейкую задачу, біёлаг – даследуе пэўны від малюска, гісторык – вывучае палітычныя і культурныя ўзаемаадносіны асобных дзяржаў у пэўны гістарычны перыяд і г. д. Гэта можа быць вельмі патрэбна для навукі і, напэўна, цікава для саміх даследчыкаў і нейкага (адносна невялікага) кола людзей. У той жа час, калі б мастак займаўся тым, што цікава толькі для яго самога ці для яго сям’і, знаёмых, калі б яго творы не цікавілі многіх людзей, большасць чалавецтва (як малюнкі Рафаэля, п’есы Шэкспіра, раманы Дастаеўскага), мы б на гэтыя творы не звярнулі б ніякай увагі.

Разуменне агульнацікавасці як зместу мастацкага пазнання ўключае ў сябе два галоўныя моманты. Па-першае, гэта канкрэтны змест мастацкага твора, дакладней, тое, што ў ім выказваецца: ідэі, тэматыка, праблематыка, падзеі, характары, тыпы. Па-другое, як усё гэта выяўляецца. Прычым, паколькі перад намі твор мастацтва, артэфакт, а не навуковае даследаванне, гэтыя што і як павінны знаходзіцца ў арганічным адзінстве, узаемадзеянні. А гэта ўжо цалкам залежыць ад мастака, яго таленавітасці, светапогляду, ведаў, жыццёвай і творчай дасведчанасці. Ад характару і ступені валодання ім вобразам як асноўным сродкам мастацкага пазнання свету.