10. Ликвидациялық су апаттары.

Су тасқынының негізгі үш себебі бар: жаңбырдың өте көп жаууы, қардың тез еруі мен тұрып қалған мұздардың жалжуы, теңіз суының жағаға ұруы, өзенге судың көп құйылуы. Әсіресе қар еруі ұзаққа созылғанда өте қауіпті.

Елді мекендерде су тасқыны боларда алдын-ала қауіпсіздік дайындығын жүргізі керек. Жергілікті елдің топографиясын, климаттық ерекшеліктерін және тарихын біле отырып, су тасқынының қалай болатынын дәлдікпен білу қиындық туғызбайды. Кішкентай су тасқыны шамамен 10-20 жылда бір рет, үлкен су тасқыны 20-25 жылда бір рет, одан да үлкен бүкіл өзендерді қамтитын 50-100 жылда бір рет және 100-200 жылда бір рет, бүкіл аумақты қамтитын үлкен апаттар болуы мүмкін.

Гидрологиялық алдын-ала бақылаудың мынадай жүйесі бар:

• Қысқа мерзімдік (10-12 тәулік)

• Ұзақ мерзімдік (2-3 айға дейін)

• Өте ұзақ мерзімдік (3 айдан жоғары)

Жағаға жақын облыстардың тұрғындары жақын уақытта не болатынына қызығушылық білдіріп жүруі керек.

Жеке адамның алдан-ала қауіпсіздік шаралары:

• алғашқы толқынның әсерінен құлатқанда;

• барлық отбасы мүшелерін жүзуге үйрету;

• қайықтың болуы (мүмкіндігінше екі қайық- біреуі кәдімгі, екіншісі-жел үрлеп толтырылған) ;

• жергілікті елді-мекендердің топографиясымен танысу;

• жақын маңда стихиялық жағдай болғанда хабарласу түрін білу.

Су тасқыны кезінде:

• үйдегі газды, суды, жарықты сөндіру;

• пештегі жанып жатқан отты өшіру;

• үйдегі бағалы заттарды үйдің төбесіне немесе жоғары қабатқа шығару;

• бірінші қабаттағы есік пен терезелерді тақтаймен немесе фанермен қағып тастау;

• мал тұратын сарайдағы есіктердің ілгішін ашып тастау.

Кездейсоқ су тасқанында өзіңізбен бірге жылы киім, мүмкіндігінше су өткізбейтін киім, жамылғы, тамақ және т.б. керекті нәрселерді алып, рельфтің ең биік жеріне көтеріліңіз, ол жерді ешқашан су баспайды. Егер ол болмаса, қайық және т.б. дайындау қажет.

Су кеткеннен кейін электр сымдарынан, зақымданған газ магистралдан сақ болу қажет. Үйге кірер алдында, су тасқынынан зақымданбағандығын байқау қажет. Судан табылған заттардан тамақ әзірлеуге болмайды.

11. Шаруашылықта қолданылатын улы заттар. ӘКУЗ – шаруашылық мақсатта қолданатын зат, олардың қалай болса солай сақтаулы немесе төгілуі адамдарды жаппай улануына алып келеді.

ӘКУЗ – жабық ыдыста қысыммен сақталады. ӘКУЗ қайнауға бейім, олардың қайнау температурасы +20⁰С, ал атмосфераға газ немесе бу ретінде бөлінеді, олар үлкен қашықтыққа тарайды. Химиялық зақымдау ошағының көлемі, оның адам терісіне тамшы сұйық түсуі және бумен дем алу нәтижесінде болуы мүмкін.

ӘКУЗ төгілген кезде көрсетілген немесе істелінетін іс-әрекеттер:

• хлор – төгілген кезде (ол ауадан ауыр) ең биік орындарға көтерілу керек;

• аммиак төгілген кезде (ол ауадан жеңіл) тез буланып жоғары көтеріледі, яғни төмен жерлерді таңдау қажет.

Аммиактан, метилхлоридтен, винилхлоридтен және басқа улы заттардан тыныс органдарын қорғау үшін 30-100 минут бойы қорғайтын противогаз кию керек. Аммиак суға жақсы жайылады. Осыған орай суланған мақта-дәке таңғышы көмектеседі.

Тыныс органдарын хлордан қорғау үшін өзінің немес балаңыздың дәретімен шайылған мата таңғышпен пайдаланамыз.

Бұл уланғыш заттардың бәрінен тиімді жеке және ұжымдық қорғау құралдары қорғайды.

Катты асер ететин улы заттар (КАУЗ)

КАУЗ – бул онеркасипте, коликте, улкен колемде колданылатын, объектилердеги кираушылык (авариялар) жагдайында атмосферага онай отуге жане жумыс истеуши кызметкерлер мен иргелес елди ме-кендеги халыкты жаппай закымдауга кабилетти улы химиялык косы-лыстар.

КАУЗ-дин адамдарга асери онеркасип ондириси, сактау мен тасымал-дау, сондай-ак согыс уакытында жаудын химия (мунайхимиясы) му-най ондеу, токыма, кагаз жане онеркасиптин озге салаларын, объекти-лерин, коймалар, куатты тоназыткыштарды жане су тазалау гимарат-тарын, сондай-ак осы салалар мен объектилерде кызмет корсететин колик куралдарын касакана кирату барысында туындайтын авария- лык жагдайда гана ыктимал.

Бул заттар оздеринин касиеттери бойынша ар турли болып келеди. Барлык КАУЗ-ди мынадай топтарга болуге болады:

а) туншыктыргыштык асери басым заттар;

б) жалпы улылык асери басым заттар;

в) туншыктыргыштык жане жалпы улылык асери бар заттар;

г) осип-онуге, жуйке турткисин откизуге жане беруге асер ететин заттар (нейтропты улар);

д) туншыктыргыштык жане нейтроптык асери бар заттар;

е) метаболдык улар;

ж) заттардын алмасуын бузатын заттар.

Туншыктыргыштык асери басым заттарга улы косылыстар (хлор, фосген, хлорпикрин жане баскалар) жатады, олар ушин организмге асер ететин басты объекти тыныс алу жолдары болып табылады. Закым-данудын букил процеси шартты турде 4 кезенге болинеди: затпен байла-ныс кезени, жасырын кезен, окпенин уланудан кабыну кезени жане аскыну кезени. Ар кезеннин созымдылыгы КАУЗ-дин улылык ерекше-лигимен жане экспозициялык дозанын колемимен аныкталады. Кобирек жинакталган биркатар заттардын буынын асери кезинде теринин ашык жерлеринин, килегейли жогары тыныс алу жолдары мен окпенин химия- лык куйигинен туындаган тосын жагдайдан адам каза болуы мумкин.

Жалпы улылык асери басым заттарга энергетикалык алмасудын курт бузылуын тудыруга кабилетти, ауыр жагдайларда закымданушы-нын каза болу себеби болып табылатын косылыстар (комиртеги тотыгы, цианды сутеги жане баскалар) жатады.

Туншыктыргыштык жане жалпы улылык асери бар заттарга ингаляциялык асер кезинде окпени удан кабындыруга, ал сину кезинде энергетикалык алмасуды бузуга кабилетти КАУЗ-дин едауир болиги жа-тады (амил, акрилонитрил, азот кышкылы мен азот тотыгы, кукирттин кос тотыгы, фторлы сутеги жане баскалар) жатады. Осы топтын коп-теген косылыстарынын кушти куйдиргиштик асери бар, бул оз кезегинде алгашкы комекти корсетуди киындатады.

Нейтропты уларга жуйкени реттеу механизми, сондай-ак жуйке жуйесинин уйыстыру куйин бузатын заттар (тетраэтилкоргасын, ку-киртти комиртеги, фосфорорганикалык косылыстар жане баскалар) жатады, осындай арекеттин негизинде олардын синтез, сактау, шыгару, нейромедиаторлар синаптикалык куысындагы белсендиликти томенде-ту процестерине араласу нейромедиаторлар рецепторларымен ыкпал-дасу, козган мембраналардын иондык арналарынын откизушилигин оз-герту кабилети жатыр.

Туншыктыргыштык жане нейтроптык асери бар заттарга ингаля-циялык закымдану кезинде окпенин удан кабынуын тудыратын косы-лыстар (аммиак, гептил, гидразин жане баскалар) жатады, сонын сал-дарынан жуйке жуйеси катты закымданады.

Метаболдык уларга организмдеги заттардын метаболзимнин назик процестерине араласатын улы косылыстар (этилен тотыгы, дихлорэтан жане баскалар) жатады. Булармен улану уга катты карсылыктын жоктыгымен сипатталады, организм адеттегидей биртиндеп дамиды жане ауыр жагдайда бирнеше куннин бойында олиммен аякталады.

Осы заттармен закымданудын патологиялык процесине коптеген органдар мен организмдер жуйеси, биринши кезекте орталык жуйке жуйеси, улпершикти агзалар, ал кейде кан жуйеси тартылады.

Заттардын алмасуын бузатын заттарга галогенденген ароматты комирсутегилердин тобына жататын улы косылыстар (диоксин, поли- хлорланган бензофурандар жане баскалар) жатады. Осы заттар окпе, ас корыту жолымен тери улпалар аркылы асер ете отыра, оте узакка созылатын ауруды тудыруга кабилетти. Бул жагдайда осы процеске ис жузинде барлык органдар мен организм жуйелери тартылады. Осы заттардын асеринин озиндик ерекшеликтери заттын алмасуын бузу болып табылады, бул акыр аягында типти олимге ушыратуы мумкин.

Кесте

КАУЗ атауы	Асеринин жалпы сипаттамасы	Закымдау белгилери
Аммиак NH3	Козге, тыныс алу органда- рына, орталык жуйке жуйесинин тери улпалары-на кауипти. Аммиактын катты асеринен кейин бир-неше минуттан сон булшык еттин алсиздиги, ко-теринки рефлекторлык ко-зу, курыспа пайда болады. Есту курт томендейди, ок-пе кабынуы мумкин. Ам-миакпен закымдану нати-жесинде психикалык жане неврологиялык ауытку ыктимал. Коздин буршагы, кабактын караюы кейде типти коздин кормей калуы мумкин.	Кобирек жинакталу коздин жасын катты агызып, оны ауыртады, туншыктырады катты жотелтеди, басты айналдырады, асказанды сыркыратады, кустырады, даретти кешиктиреди. Комей-дин туйилуи мен дыбыс си- нирлеринин кабыну каупи пайда болады. Ишке карай откен сон дененин кызаруы жане килегейли улпалардын шыны таризди кабынуы кей- де пайда болады. Кеудени сыркыратып, ыкылык ат-кызады, кейде кустырады. Тез шаймаса териге асер ету кезинде кызару боритпе пайда болады.
Комиртеги тотыгы (иисти газ) СО	Кандагы гемоглобин тоты-гынан оттегини ыгыстыра-ды, карбосигемоглобинди жасайды. Оттеги колеми 18-20%-тен 8%-ке дейин то-мендеуи мумкин (аноксе-миз). Комиртеги тотыгы ул-палык тыныс алуды буза отыра тикелей улы асер етуге кабилетти. Комиртеги тотыгы асерин жастар жане бронхитпен жане демикпемен, окпе, бауыр, кан айналымы органдары-нын ауруларынан, диабет-тен зардап шегетин адам-дар тез сезеди. Комир алма-суына ыкпал етип, кандагы кант денгейин котереди. Фосфорлык жане азоттык алмасуды бузады. Адам тыныс алудын токтауынан каза болады.	Комир тотыгынын асери ке-зинде денени зил басу мен бастын кысылуы сезиледи. Мандай мен самай катты сыркырайды бас айналады, кулак шулайды, беттин териси кызарып ысыйды, ал-сиздик пен коркыныш сезими билейди, мандай куре тамы-рынын, жалпы тамырдын согуы жиилейди, журек ай-ниды, кустырады. Будан кейин алсиздик пен шарасыз-дык пайда болады, уйкы басады, дененин температу-расы 38-400С-ге дейин коте-риледи. Одан ари адам есинен айрылып кусады.
Хлор CL2	Тыныс алу жолдарын титиркендиреди, окпени ка-бындыруы мумкин. Канда хлордын асери кезинде бос амин кышкылдарынын молшери бузылады жане кейбир тотыктарынын бел-сендилиги томендейди.	Орташа жане шагын мол-шермен закымданган кезде кеуденин тониреги катты сыркырайды, коз кыжыл-дап туйиледи, жас агады, азапты кургак жотел пайда болады. 2-3 сагаттан сон окпе кабынады. Улкен мол-шердеги асерлер тыныс алу орталыгынын рефлектор-лык тежелуинен адамды сеспей катыруы мумкин. Зардап шегуши ентигеди, бети когереди, масасызданады, кашуга арекеттенеди, алай-да кулап есинен айрылады. Газ тариздес хлор териге асер етип котырландырады.