2.14. Жеке химиялық пакет

Жеке химиялық пакет дененің ашық бөліктеріне және киімге түскен тамшы – сұйық улы заттарды залалсыздандыру үшін қолданады.

Комплектегі бұранды қақпаға жеке дегазды ертіндісі бар флакон және 4 мақталы-дәкелі тампондар кіреді.

Тамшы сұйық улы заттар дененің ашық бөліктеріне және киімге түскенде тампондарды флакондағы сұйыққа малып, ластанған дене бөліктерін және киімді сүртеді. Егер жеке химиялық пакет болмаса, тампон ретінде кәдімгі мақта мендәкені қолдануға, ал дегазды ертіндіні қолдан дайындауға болады. Бірдей мөлшердегі 3% тотыққан сутегі ертіндісі мен 3% сілтіті натрий ертіндісінің қоспасын немесе 3% тотыққан сутегі ертіндісі мен 150 г. конторлық силикатты желімнің қоспасын қолдануға болады.

2.15. Жеке таңба пакеті

Жеке таңба пакетінің ұзындығы 7 м., ені 10 см. дәке-бинттен және ұзындығы 17,5 см, ені 32 см мақта-дәкелі жастықшалардан тұрады. Жастықшаның біреуі дәке-бинттің басына қозғалмайтындай етіп бекітілген, екіншісі қозғалмалы, оны бинттің бойымен қозғалтуға болады.

19.

20.Халықты жер сілкінісінен қорғау ерекшеліктері. Жер силкиниси – бул жер ќыртысында немесе мантияныњ ‰стинги бОлигинде кенеттен болѓан ќозѓалыс пен жарылыс нєтижесинде пайда болѓан жєне елеули ауытќу т‰ринде ‰лкен ќашыќтыќка таралатын жер асты д‰мпуи мен жер астынын ќозѓалысы. Жер силкиниси – ќаћарлы кездейсоќ ќ±былыс, кенеттен пайда болады жєне ќасќаѓым сєтте Отеди.

Сейсмикалыќ аспапдардыњ – сейсмографтардыњ жыл сайын жер шарында тиркейтин жер силкинулери 100000 – нан астам, бираќ олардыњ бєри апатты емес. Сейсмографтар жыл сайын Алматыда жєне Алматы облысында тиркейтин жер силкинулери 400 – ден астам.

Жердињ ишки ќ±рылысы бирнеше ќабаттардан т±рады: ядро, сыртќы ядро, тОменги мантия, жоѓарѓы мантия, жер ќыртысы. Жер ќыртысыныњ ќалындыѓы барлыќ жерде бирдей емес. М±хиттар т‰биндеги жер ќыртысыныњ ќалындыѓы 5-10 км-ге, ашыќ жазыќтарда 30-40 км-ге, ал таулы алќаптар Оњиринде – 50-80 км-ге жетеди.

Жер бетинен 150-200 км. терењдикте т±тќырлыѓы Оте тОмен иилгиш ќабат бар. Астеносфера деп аталатын б±л ќабаттыњ кейбир жерлерде типти ќоймалжыњ с±йыќ болуы да м‰мкин. Ќандай да зат болмасын балќыѓанда оныњ тыѓыздыѓы тОмендеп, т±тќырлыѓы азаяды, жєне кОлеми Оседи. Мине, осыныњ єсеринен жоѓарѓы ќатты ќабаттар тОмен шОгип, тОменги ќоймалжыњ ќабаттар жоѓары шыѓуѓа тырысады да, астеносферадан жер бетине дейинги ќалындыѓы 150-200км. болатын ќабат (литосфера) ќозѓалысќа келеди. Жердињ ишки ќ±рылысыныњ ќабат-ќабат болып орналасуы алѓашќы кезде жер шарын ќ±раѓан тау жыныстарыныњ конвекциялыќ аѓындар єсеринен кейин Оздеринињ тыѓыздыѓына байланысты жекелене даралануынан болуы ыќтимал. Сонымен конвекциялыќ аѓындардыњ єсеринен ќалындыѓы 150-200 км жердињ жоѓарѓы ќабаты (литосфера) ќозѓалысќа келеди. Литосфералыќ плиталардыњ ќозѓалыстары ‰шт‰рли жаѓдайда болуы м‰мкин. Бириншиси – плиталар ќарама-ќарсы баѓытта жылжып, бир-биринен ажыраудыњ єсеринен рифти белдемдер пайда болады (Байкал кОлиндеги, Ќызыл тењиздеги жєне т. б.). Єдетте, б±л рифти белдемдер тектоникалыќ т±рѓыдан белсенди алќаптар ќатарына киреди. Екиншиси – литосфералыќ плиталар бир – бирине жаќындай жылжып соќтыѓысќан к‰нде бири екиншисинињ жоѓарѓы бОлигин ж±ла тОмен ќарай с‰нгип, су асты белдеулерин ќ±райды. Осындай белдеудињ бойында жатќан Тыныќ м±хиттыњ б‰кил шыѓыс бОлиги жане оѓан кОршилес Филиппин, Жапон, Алеут аралдары алапат апаттарыныњ орталыѓы болуда. Ушиншиси – литосфералыќ плиталар бирин – бири бойлай жылжитын жаѓдайлар болады. М±ндайда плиталардыњ жиектери тегис болмаѓандыктан, олардыњ жылжыуы да бирќалыпты болмай, кидирмели – ‰зикти болады. Плитарардыњ бир – бирине илинип жылжуы б±л аймаќта белгили бир мОлшерде эпергиянын жиылып – босануына, сОйтип кезекти єрекет сайын жер асты думпуинињ болуына єкелип соѓады. Жапония, Иран, Туркия, Орта Азия, мемлекеттери, Гватемала, Перу, Сицилия, Греция – б±л мемлекеттер литосфералык плиталардыњ шекарасына жаќын орналасќан.

ЖЕР СИЛКИНУ ТУРЛЕРИ

Тектоникалыќ жер силкиниси ишки к‰штердињ єсеринен жер ќыртысын ќ±райтын тау жыныстарыныњ ќатпарлары белгили бир шекке дейин ѓана майысады (бериктик шегине дейин) онан єри ќарай ќатпарлар шытынап жарылып, жер ќойнауында алдымен жарыќшаќтар, сонан кейин негизги жарылым пайда болады. Осы жарылым бойымен блоктар озара ыѓысып, талай жылдар аралыѓында жиналѓан энергия бир сатте болинеди де, жер бети тербелиске келеди. М±ндай силкинистер тектоникалыќ жер силкинулери деп аталады.

Опырмалы силкинистер. Жер шарынын кейбир аудандарында жер асты куыстары - унгирлер кездеседи. Олардын кейбиреулеринин узындыгы биршама зор болуы ыктимал. Мєселен, АКШ-тын Кентуки штатында Мамонтова унгиринин жалпы узындыѓы 430 км-ге жетеди. Мине осындай жерасты уњгирлеринињ тобесинен кенет опырылып ќ±лаѓан тау жыныстарыныњ салдарынан жер бетинде силкинис пайда болады. Єдетте м±ндай силкинистердињ куши сол болѓан жерде сезиледи де, ќашыќтаѓан сайын тез басылады.Терен шахталарда (800-1000м.) кездесетин б±л ќ±былыстыњ бир т‰ри–тау сокќысы. Кен ќазындысы айналасындаѓы ќысым молшери кенеттен осип, шахта забойында ќопарылыс болады. М±ндай ќ±былыстар халыќшаруашылыѓына ќыруар зыян келтирип, кейбирде шахтада истейтин адам ќазасы да болуы м‰мкин. Опырмалы силкинистињ таѓы бир т‰ри – ири тау кошкиндеринињ єсеринен болатын жер бетиндеги силкинис. 1911 жылы Памир тауында Усой атты тау кошкини єсеринен болѓан силкинис Тєжикстан т±рѓындарыныњ єлиде есинде. Есептеулерге ќараѓанда б±л кошкиннен пайда болѓан ‰йиндинињ колеми 2,5 шаршы километрге жеткен.

Жанартаулыќ силкинис.

Б±л силкинистињ себеби астеносферадаѓы суйыќ магманыњ жер ќойнауындаѓы жарыќтармен жоѓары кОтерилген кезиндеги жердињ титиркенуи деп есептелинеди. Силкинистињ б±л тури жанартау атќылауы єрекетине тикелей байланысы болѓандыќтан, белгили бир жанартаулыќ белдеулерге дєл келеди. Кейбир кезде жанартаулыќ силкинисти алдын ала болжауѓа да м‰мкиндик болып отыр.

Жасанды (техногендик) жер силкинистер – адамзаттыњ белсенди истери салдарынан шаѓын ‰лексилер аумаѓында жер ќойнауыныњ тектоникалыќ тепе - тењдиги б±зылуыныњ салдарынан пайда болады.

Б±л силкинистињ себептери:

1 Ири су ќоймаларын салу.

2 М±най жєне басќа кењ орындарын пайдалану.

3 С±йыќ ќалдыктарды ±нѓымаѓа жоѓары ќысыммен ќую.

4 Жер асты ядролыќ жарылыстары.

5 Тау – кен ж±мыстары жєне т.б.

Жер силкинудињ сипаттамасы

Гипоцентр – жер силкиниси басталѓан жер ишиндеги орын.

Эпицентр – жер бетиндеги гипоцентрдињ проекциясы.

Ошаќтыњ терењдиги – гипоцентрдињ жер бетине дейнги ара ќашыќтыќ.

Жер сілікінісі кезінде ғимарат ішіндегі кез келген адам тірі қалу мүмкіндігін арттыру, жарақаттан сақтану үшін дүмпуді алдын ала күте тұруға болатын, салыстырмалы қауіпсіз орынды білуге тиіс, ал дүмпу аяқталғаннан кейін ғимараттан тез шығып кету керек.

Тұтас ішкі қабырғалардың ойықтары, қабырғалардың бұрыштары, есік жақтауының ортасы, мықты үстел, белағаш өтетін жер ең қауіпсіз орындар болып табылады.

Спитактағы жер сілкінісі кезінде (07.12.88ж.) ванна ішіндегі 6 адам тірі қалған.

Жер сілкінісі кезінде қауіпті орындардың қатарына ішкі және сыртқы қабырғалардың шыныланған ойықтары, соңғы қабаттардағы шеткі бөлмелер, лифтілер, саты алаңы мен балкондар жатады.

Зілзала кезінде ғимараттан ешбір кедергісіз жылдам шығу үшін дәліздерді, өтетін жерлерді, баспалдақ торларын, ішкі және сыртқы есік ойықтарын аса қажетсіз дүние - мүлікпен ыбырсытпау керек.

Егер сіз ғимараттың 1-2 қабатында болып, одан шыққыңыз келсе, онда алғашқы дүмпу кезінде дабырасыз жылдам қимылдаңыз. Бірінші қабаттан тез шығу үшін терезені немесе балконды пайдалануға болады.

Ғимараттың жоғарғы қабатындағы адамдар бастарын қолға түскен затпен (түк табылмаса қолмен) жауып, дүмпуді салыстырмалы қауіпсіз орнында тоса тұрулары қажет. Ғимараттан арқаны қабырғаға тірей отырып шығу керек, ал қабырға жалаң болса оны айналып өткен жөн.

Жеке үйдің иелері қажетті жағдайда оны сейсмолық тұрғыдан күшейтуі кажет. Ұйымның бүкіл қызметкерлері ғимараттың сейсмо төзімділік дәрежесін білуге тиіс.

Бүкіл құрылымдық бөлімдерге негізгі шыға беріс жолын, қозғалыс бағытын, ғимарат пен аумақтағы қауіпсіз алаңдарды бекітіп берген жөн.

Жұмыс істейтін барлық қызметкерлер жер сілкінісі кезіндегі іс-әрекеттер баяндалған жаднама-буклеттерді оқуға тиіс.

Қазақстан аумағының сейсмо қауіпті аймағында жер сілкінісінің жиілігі әртүрлі. Қазіргі ғылым алапат сейсмикалық құбылыстың уақыты мен кіндігін әзірше дәл болжай алмайды. Сондықтан да жер сілкінісі кезіндегі әзірлік шараларына даярлануды, іс-әрекеттер тәртібін алдын ала білуге тиіс. Сейсможаттығу адамдардың жер сілкінісі кезіндегі дұрыс іс-әрекеттерге дағдылануына үлкен септігін тигізеді.

Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинетінің «Төтенше жағдайларды ескерту және іс-өрекеттер бойынша халық пен мамандарды оқыту жүйесін құру жөніндегі шаралар туралы» 1993 жылғы 30 қыркүйектегі №969 Қауылысында сейсмо қауіпті аймақта орналасқан барлық объектілерде, ұйымдар мен кәсіпорындарда тоқсан сайын сейсможаттығу өткізу белгіленген.

21.Халықты су басып кетуден сақтау ерекшелктері Су тасқынының негізгі үш себебі бар: жаңбырдың өте көп жаууы, қардың тез еруі мен тұрып қалған мұздардың жалжуы, теңіз суының жағаға ұруы, өзенге судың көп құйылуы. Әсіресе қар еруі ұзаққа созылғанда өте қауіпті.

Елді мекендерде су тасқыны боларда алдын-ала қауіпсіздік дайындығын жүргізі керек. Жергілікті елдің топографиясын, климаттық ерекшеліктерін және тарихын біле отырып, су тасқынының қалай болатынын дәлдікпен білу қиындық туғызбайды. Кішкентай су тасқыны шамамен 10-20 жылда бір рет, үлкен су тасқыны 20-25 жылда бір рет, одан да үлкен бүкіл өзендерді қамтитын 50-100 жылда бір рет және 100-200 жылда бір рет, бүкіл аумақты қамтитын үлкен апаттар болуы мүмкін.

Гидрологиялық алдын-ала бақылаудың мынадай жүйесі бар:

• Қысқа мерзімдік (10-12 тәулік)

• Ұзақ мерзімдік (2-3 айға дейін)

• Өте ұзақ мерзімдік (3 айдан жоғары)

Жағаға жақын облыстардың тұрғындары жақын уақытта не болатынына қызығушылық білдіріп жүруі керек.

Жеке адамның алдан-ала қауіпсіздік шаралары:

• алғашқы толқынның әсерінен құлатқанда;

• барлық отбасы мүшелерін жүзуге үйрету;

• қайықтың болуы (мүмкіндігінше екі қайық- біреуі кәдімгі, екіншісі-жел үрлеп толтырылған) ;

• жергілікті елді-мекендердің топографиясымен танысу;

• жақын маңда стихиялық жағдай болғанда хабарласу түрін білу.

Су тасқыны кезінде:

• үйдегі газды, суды, жарықты сөндіру;

• пештегі жанып жатқан отты өшіру;

• үйдегі бағалы заттарды үйдің төбесіне немесе жоғары қабатқа шығару;

• бірінші қабаттағы есік пен терезелерді тақтаймен немесе фанермен қағып тастау;

• мал тұратын сарайдағы есіктердің ілгішін ашып тастау.

Кездейсоқ су тасқанында өзіңізбен бірге жылы киім, мүмкіндігінше су өткізбейтін киім, жамылғы, тамақ және т.б. керекті нәрселерді алып, рельфтің ең биік жеріне көтеріліңіз, ол жерді ешқашан су баспайды. Егер ол болмаса, қайық және т.б. дайындау қажет.

Су кеткеннен кейін электр сымдарынан, зақымданған газ магистралдан сақ болу қажет. Үйге кірер алдында, су тасқынынан зақымданбағандығын байқау қажет. Судан табылған заттардан тамақ әзірлеуге болмайды.

Гидрогеологиялық сиппаттағы төтенше жағдайға: су тасқыны, сел, қар көшкіні жатады. Бұл төтенше жағдайға теңіздерде кездетін гидрогеологиялық құбылыстарды да жатқызуға болады. Олар цунами т.б.

7.23. Су тасқыны

Су тасқыны нөсерлі жаңбырдың, қар мен мұздардың күннің ысып кетуіне байланысты шұғыл еруінің әсерінен болады. 2002 жылы болған глобалды күннің жылынуы және нөсер жаңбыр Еуропалық елдерін су алып кетуіне әкеліп соқты. Су тасқын таулы аймақтарында да көп болып тұрады. Таудан құлаған лайлы-тасты тасқынның жылдамдығы 5-10 м\с дейін жетіп, екпіндеп аққан сел тасқыны салмағы бірнеше тонналық тастарды домалатып әкетеді.

Цунами – су астында болған жер сілкінісі әсерінен пайда болған ұзындығы үлкен гравитациялық толқын. Толқынның биіктігі цунами басталған жерде 0,1-5м болса жағада -10м, ал клин тәрізді бухталарда және өзен шеттерінде -50м-ге дейін жетеді. Цунами көп жағдайларда Тынық және Атлантикалық мұхитта болып тұрады. Цунамиден сенімді қорғау жоқ. Қорғаудың сейсмикалық органдарға толқынның жақындап келе жатқанын дер кезінде хабарлау.