11 Ақпараттық желілер

Ақпараттық желі  –  генерациялау, өңдеу, сақтау және пайдалану өнімі  информация болатын коммуникациялық желі. Ақпараттық желілердің мысалы ретінде  телефон, телеграф, теледидар және т.б. желілерді қарастыруға болады.

Ақпараттық желінің екі пунктінің арасында  ақпарат алмасу беріліс арналарын  кезекпен пайдаланатын болса, ондай  берілісті  деректерді коммутациялау деп атайды.

Коммутация белгілі бір  абоненттерге бекітілген  коммутацияланбайтын арналар арқылы байланыстан өзгеше болады. Деректерді коммутациялаудың келесі тәсілдері  болады:

- арналарды коммутациялау (circuit switching-коммутация каналов);

- дестелерді коммутациялау (packet switching- коммутация пакетов);

- хабарламаларды коммутациялау  (message switching- коммутация сообщений).

Арналарды коммутациялау – желінің жеке учаскелерін тізбек бойынша жалғау арқылы үзіліссіз физикалық арна құрастыру.  Информация көзі мен адресат (қабылдаушы)  арасында байланыс орнату жіберу пунктінен сигнал беруші хабарлама жіберу арқылы  орнатылады.

Дестелерді коммутациялау  желінің өткізу мүмкіншілігін, жылдамдығын және сенімділігін  ары қарай  арттыруға мүмкіндік береді. Дестелерді коммутациялау арналарды коммутациялаудан өзгешілігі– уақытша  дестелерді сақтауға арналған ішкі буферлік жадының болуы.  Ол коммутатордың шығару портында  басқа десте  болған кезде пайдаланылады.  

Хабарламаларды  коммутациялау дегеніміз физикалық қосу әдісі; қосылу тек екі көрші түйіндер арасында  болады және ол тек хабарламаның берілісі кезінде ғана. Хабарламаны коммутациялау   арналарды коммутациялаумен салыстырғанда деректерді жеткізу кезінде тоқтау уақытын азайтады және жалпы өткізу мүмкіншілігін арттырады.

 

Мәтін бойынша тапсырмалар:

11.1 Мәтіндегі жаңа сөздер мен сөз тіркестеріне сөздік жасаңыз.

 

11.2 Сөйлемнің ыңғайына қарай қалай және қандай деген сұрақтар қойыңыз.

 

Үлгі:  Ақпараттық желінің екі пунктінің арасында  информация алмасу беріліс арналарын  кезекпен (қалай?) пайдаланатын болса, ондай  берілісті  деректерді коммутациялау деп атайды.

 

11.3 Берілген етістіктерді болымсыз түрге өзгертіңіз, орыс тіліне аударыңыз, біреуін жазбаша  жіктеңіз:

Пайдаланылады, артады, жеткізеді, ұсынады, өңдейді, басқарады,  айтады, анықтайды.

 

11.4 Сөздікті пайдаланып, мәтінді  қазақ тіліне аударыңыз.

 

Қазіргі таңда дүниежүзілік ақпарат әлеміндегі ірі өзгерістерден, белең алып келе жатқан жаһандану үдерістерінен ешбір елдің саяси өмірі мен бұқаралық ақпарат құралдары тыс тұра алмайтын күрделі кезеңмен бетпе-бет жүздесіп отырмыз. Академик Ғарифолла Есім айтқандай: «... біздің өмір сүріп жатқан қоғамымыздың мазмұнын анықтайтын фактор – ақпарат. Оны біз ақпараттық қоғам деп те жүрміз. Бүкіл әлем бір сәтте үйіңізге сыйып кетеді. Интернет, электрондық пошта жүйесі, жетілген коммуникация әлемді тұтастырып барады. Бұрынғыдай әр елдің «сырын» жасыру мүмкін емес. Ел ішіндегі оқиға күні ертең әлем тілдеріндегі басылым беттерінде жария естілмек. Мұның бәрі қазақстандықтардың ой-өрісіне, сезім-санасына, мінезіне, тұрмысына сапалы өзгерістер енгізуде»

11.5 Мәтінді мазмұндаңыз.

 

12 Объектілерді қайтадан пайдаланудың қауіпсіздігі.

 

         Бұл элемент құпия ақпаратты «қоқтықтан» кездейсоқ немесе әдейі шығарып алудан сақтайтын қатынас құруды басқаратын құралдардың маңызды қосымшасы болып табылады. Объектілерді қайтадан пайдаланудың мүмкін болатын 3 қаупі бар: жедел жадыны қолдану, сыртқы сақтау құрылғыларын қайтадан пайдалану және ақпарат еңгізу/шығару құрылғыларын қайтадан пайдалану.

Қорғаныш тәсілдерінің бірі - құпия ақпаратпен жұмыс істегеннен кейін жедел жадыда немесе аралық жадыны тазалау. Жақсы әдіс деп тегерішті нығыздау программаларын қолдануды да санауға болады.

Мәселен, принтерлердің аралық жадында құжаттардың бірнеше беті сақталып қалуы мүмкін. Олар басу үрдісі аяқталған соң да жадыда қалып қояды. Сондықтан оларды арашықтан шығарып тастау үшін арнаулы шаралар қолдану қажет. Әдетте кездейсоқ биттер тізбегін үш қайталап жазу жеткілікті болады.

«Субъектілерді қайтадан пайдаланудың» қауіпсіздігі жайында да қамдану керек. Пайдаланушы ұйымнан кеткен кезде оны жүйеге кіру мүмкіншіліктерінен айыру және барлық объектілерге оның қатынас құруына тиым салу керек.

Қауіпсіздік тамғасы.  Қатынас мәжбүрлі басқарудың кезінде субъектілер және объектілер қауіпсіздік тамғасы арқылы байланысады. Субъектінің тамғасы оның шүбәсіздігін сипаттайды. Объектінің тамғасы оның ішіндегі сақталатын ақпараттың жабықтық деңгейін көрсетеді.

Қауіпсіздік таңбасы екі бөліктен тұрып: құпиялылық деңгейі және категориялар.

Құпиялылық деңгейі реттелген жиынтық құрайды және әр түрлі жүйелерде құпиялылық деңгейлер жиынтығы әр түрлі болуы мүмкін. Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес мемлекеттік құпия құрайтын мәліметтердің үш құпиялық дәрежесі тағайындалған және осы дәрежелерге сәйкес аталған мәліметтердің тасушыларына мынадай құпиялылық белгілері берілген: «аса маңызды», «өте құпия», «құпия», ал қызметтік құпия құрайтын мәліметтірге «құпия» деген құпиялылық белгісі беріледі.

Санаттар реттелмеген жиынтық құрайды. Олардың міндеті - деректер жататын аймақтың тақырыбын сипаттау.

Қауіпсіздік таңбалардың тұтастығын қамтамасыз ету оларға байланысты негізгі проблемелардың біреуі болып табылады. Біріншіден, тамғаланбаған субъектілер мен объектілер болмау керек. Әйтпесе тамғалық қауіпсіздікте (қолдануға ыңғайлы) саңылаулар пайда болады және қаскүнем осы жағдайды пайдаланып қорғанылатын ақпаратқа заңсыз қол жеткізуі мүмкін. Екіншіден, қорғалынатын деректермен қандайда болмасын операциялар орындалмасын, қауіпсіздік тамғалары өзгермей қалуы керек.

Қауіпсіздік тамғаларының тұтастығын қамтамасыз етуші құралдардың біреуі - құрылғыларды көп деңгейлік және бір деңгейлік деп бөлу. Көп деңгейлік құрылғыларда әр түрлі құпиялық деңгейлі ақпарат, ал бір деңгейлік құрылғыларда тек бір құпиялық деңгейі бар ақпарат сақталады.

Қатынас құрудың мәжбүрлі басқару. Қатынас құруды басқару мәжбүрлі деп атаудың себебі - қатынас құру мүмкіндігі субъектінің ерігіне тәуелді емес. Мұндай басқару субъектінің және объектінің қауіпсіздік тамғаларын салыстыру негізінде жүргізіледі.

Ерге субъектінің құпиялылық деңгейіобъектінің құпиялылық деңгейінен кем болмаса, ал объектінің қауіпсіздік тамғасында көрсетілген барлық санаттар субъектінің тамғасында болса (яғни, осындай екі шарт орындалса), онда субект объектіден кез келген ақпаратты оқи алады. Мысалы, «өте құпия» субъект «өте құпия» және «құпия» файлдарын оқи алады. Бұл жағдайда «субъектінің қауіпсіздік тамғасы объектінің қауіпсіздік тамғасынан басым» деп атайды.

 

Мәтін бойы тапсырмалар:

12.1 Мәтіннен мына сөздер мен сөз тіркестерінің баламаларын тауып жазыңыз.

разное устройство-

разрешенное значение -

изменить -

ускорить -

однородные -

облегчить-

 

12.2 Мәтінді толық оқып шығып, сөздік жасаңыз.

 

12.3 Мәтінді толық аударыңыз.

 

12.4 Мәтіннің әр бөлігіне бірнеше сұрақ қойып, өз сөзіңізбен баяндаңыз.

 

12.5 Мына сөз тіркестерін аударыңыз:

 

Во время осуществления информационных процессов; используются разные знаки; международная  организация стандартизации; организовать проектный коллектив; контралировать  качество и ход работы; определяются внешние объекты; в ходе определения; готовят продукт для использования.

 

12.6 Сөздікті пайдаланып, мәтінді  қазақ тіліне аударыңыз.

Батыс философы Роберт А.Уилсонның «Новая инквизиция» еңбегіндегі сөзі : «информация: степень непредсказуемости сообщения; грубо говоря, информация – это то, что вы не ожидаете услышать. Информация в этом смысле может быть «истиной» или «ложной», но всегеда непредсказуемой».