- •Беларускі нацыянальны тэхнічны універсітэт
- •Беларуская мова (прафесійная лексіка)
- •Ад аўтараў
- •I. Лексікалогія. Фразеалогія. Лексікаграфія.
- •§1. Слова як адзінка мовы
- •Пытанні і заданні
- •Якая прымета з’явы ці прадмета пакладзена ў аснову назвы?
- •Вызначце прамое і пераноснае значэнне слоў у наступных прыкладах. На якой аснове адбыўся перанос назваў?
- •Прачытайце тэксты. Вызначце сярод выдзеленых слоў адназначныя і мнагазначныя. Якіх слоў больш у дадзеных тэкстах і чаму?
- •§2. Амонімы
- •Як, на вашу думку, адрозніць амонімы ад мнагазначных слоў? Вызначце ў кожным сказе слова, якое мае амонімы:
- •Пытанні і заданні
- •2. Вызначце, якія з прыведзеных у сінанімічных радах сінонімы з’яўляюцца сэнсавымі, а якія – стылістычнымі.
- •Да прыведзеных запазычаных слоў падбярыце ўласнабеларускія сінонімы.
- •Прачытайце тэкст. Растлумачце сэнс выдзеленых слоў. Перакажыце тэкст, замяняючы выдзеленыя лексемы сінанімічнымі.
- •§4. Антонімы
- •Пытанні і заданні
- •Вызначце, якія з прыведзеных слоў з’яўляюцца антонімамі, а якое слова лішняе ў кожным радзе.
- •Падбярыце антонімы да прыведзеных словазлучэнняў.
- •Прачытайце ўрыўкі з вершаў. Знайдзіце антонімы. Якія антонімы з’яўляюцца агульнамоўнымі, а якія – кантэкстуальнымі?
- •Вызначце антонімы і ахарактарызуйце прыём іх выкарыстання. Раскрыйце мастацка-выяўленчую функцыю антонімаў.
- •Прачытайце прыказкі, назавіце ў іх антонімы. Растлумачце сэнс прыказак.
- •Спішыце сказы. Замест кропак устаўце патрэбныя антонімы, растлумачце іх значэнне.
- •§5. Паронімы
- •Растлумачце значэнні паронімаў, складзіце з выдзеленымі словамі сказы.
- •2. Выберыце з дужак патрэбнае слова.
- •3. Выпраўце памылкі ў наступных сказах.
- •Да прыведзеных слоў падбярыце паранімічную пару, растлумачце значэнні паронімаў і складзіце з імі словазлучэнні.
- •§6. Актыўная і пасіўная лексіка
- •Чым тлумачыцца з’яўленне новых слоў у мове?
- •Чым адрозніваюцца паміж сабой архаізмы і гістарызмы, у чым праяўляюцца іх функцыі ў мове?
- •Размяркуйце прыведзеныя словы на групы ў залежнасці ад іх ужывальнасці:
- •Складзіце сказы з наступнымі неалагізмамі і растлумачце мэту іх выкарыстання:
- •Прачытайце тэксты, вызначце актыўную і пасіўную лексіку. Якая функцыя ўстарэлых слоў і неалагізмаў?
- •Растлумачце значэнні новых слоў і словазлучэнняў, якія ўзніклі ў пачатку 90-ых гг. 20-га ст.
- •§7. Беларуская лексіка паводле паходжання
- •Пытанні і заданні
- •11. Перакладзіце на рускую мову наступныя словы .
- •12. Перакладзіце верш с. Грахоўскага на рускую мову, знайдзіце ў ім безэквівалентныя словы. Зрабіце вывад аб паходжанні лексікі ў гэтым вершы.
- •Запазычаная лексіка
- •Пытанні і заданні
- •1. Чым тлумачыцца няўхільны рост запазычанага лексікону беларускай мовы? Ці з’яўляецца запазычванне характэрнай адзнакай толькі сучаснасці?
- •2. Як растлумачыць, што ў розныя перыяды развіцця мовы працэнт запазычаных слоў розны?
- •3. За кошт лексікі якіх славянскіх і неславянскіх моў папаўняецца слоўнік беларускай мовы?
- •§8. Анамастыка
- •Пытанні і заданні
- •Пракамеціруйце наступнае выказванне к. Паўстоўскага:
- •Пра Нёман і Лошу
- •3. Якія з легендаў пра паходжанне назвы вашага населенага пункта вам вядомы? з якой прычыны яны ўзніклі? Ці дакладна яны тлумачаць узнікненне тапоніма?
- •4. Напішыце творчую работу (сачыненне-разважанне, рэферат, апавяданне, нарыс, верш...) “Назвы роднага краю”.
- •Адкуль у чалавека імя? Што яно азначае?
- •§9. Фразеалогія Фразеалогія як раздзел мовазнаўства
- •Крыніцы беларускай фразеалогіі
- •Прыказкі (прымаўкі). Крылатыя словы, афарызмы, перыфразы
- •Пытанні і заданні
- •1. Прачытайце сказы, знайдзіце фразеалагізмы, растлумачце іх значэнне.
- •3. Да дадзеных фразеалагізмаў падбярыце сінанімічныя.
- •7. Прачытайце наступныя беларускія літаратурныя афарызмы. Вызначце сітуацыі іх дарэчнага выкарыстання. Правядзіце ў групе конкурс на лепшае веданне беларускіх літаратурных афарызмаў.
- •§ 10. Слоўнікі беларускай мовы
- •1. Прадстаўце класіфікацыю слоўнікаў, дапоўніўшы наступную табліцу.
- •2. Пазнаёмцеся з наступнымі слоўнікавымі артыкуламі. Вызначце, якім тыпам слоўнікаў яны належаць.
- •Дадатак 1 Слоўнік актуальных іншамоўных слоў
- •Дадатак 2 Устойлівыя выразы, якія ўзыходзяць да Бібліі.
- •II. Лексіка беларускай мовы паводле сферы ўжывання паняцце аб спецыяльнай лексіцы і тэрміналогіі
- •§1. Лексіка абмежаванага ўжывання
- •Пытанні і заданні
- •1. Выпішыце са сказаў дыялектызмы, растлумачце іх значэнне, пры неабходнасці звяртаючыся да дыялектных слоўнікаў.
- •3. Растлумачце жарганізмы агульналітаратурнай лексікай.
- •§2. Асаблівасці тэрмінаў
- •§3. Лексіка-граматычная характарыстыка тэрмінаў
- •§ 4. Спосабы ўтварэння тэрмінаў
- •Пытанні і заданні
- •12. З прыведзенымі словамі складзіце свабодныя і тэрміналагічныя словазлучэнні.
- •13. Вызначце ў тэкстах іншамоўныя тэрміны і іх мову-крыніцу.
- •§5. З гісторыі фарміравання і развіцця беларускай тэрміналогіі
- •Пытанні і заданні
- •1. Напішыце кароткі канспект §5.
- •2. Складзіце руска-беларускі тлумачальны тэрміналагічны слоўнік па сваёй галіне навукі, які б уключаў 40–50 тэрмінаў.
- •3. Перакладзіце тэксты на беларускую мову.
Вызначце антонімы і ахарактарызуйце прыём іх выкарыстання. Раскрыйце мастацка-выяўленчую функцыю антонімаў.
А) Сяброўства бывае рознае –
І цёплае, і марознае,
І вечнае, і да пары,
Бо розныя нашы сябры... (Р. Тармола)
Б) Які сёння дзень і якая дата?
Для каго – будзень,
Для каго – свята.
Недзе – засуха.
Недзе – макрэча.
Аднаму – разлука,
Другому – сустрэчы. (А. Грачанінаў)
В) Ісціна, адвечная як свет:
Шчасце ходзіць толькі ў пары з горам.
За надзеяй – боль зняверу ўслед.
За пашанай – прыніжэння сорам.
За святлом знаходкі – горыч страты,
За агнём любві – разлукі снег.
За абдымкамі – падножка здрады...
Ісціна, адвечная як свет. (Н. Гілевіч)
Прачытайце прыказкі, назавіце ў іх антонімы. Растлумачце сэнс прыказак.
Чужога дабра не гань, а свайго ліхога не хвалі. Горкая часам праца, ды хлеб ад яе салодкі. Гаварыць трэба паасобку, а спяваць – разам. Хто не бачыў вялікага, той з малога дзівіцца. Летнюю часіну зімовым тыднем не зменіш. Чорны мак, ды смачны, белая рэдзька, ды горкая. Схлусіш сёння, не павераць заўтра. Далей паложыш – бліжэй возьмеш. Менш гавары – больш рабі. Птушка малая, а карысць ад яе вялікая.
Спішыце сказы. Замест кропак устаўце патрэбныя антонімы, растлумачце іх значэнне.
Што аднаму цяжка даецца, тое калектывам ... бярэцца. Новых сяброў набывай, а ... не забывай. Не адкладвай на заўтра, што паспееш зрабіць ... . Сады садзі і ў маладосці, і ў ... . Лёгка пасварыцца, ды ... ... . Здароўе лёгка страціць, ды ... ... . Шчырыя сябры аднолькавыя ў радасці і ў ... . Высока падляцеў, ды ... ... . Блізка відаць, ды ... дыбаць. За чужымі і ... не відаць.
7. Успомніце і запішыце прыказкі, у якіх ёсць антонімы густа – пуста, мякка – цвёрда, лета – зіма, горкая – салодкая, мір – вайна, свой – чужы, вялікі – малы, малады – стары, лёгка – цяжка.
§5. Паронімы
Словы, якія належаць да адной часціны мовы, маюць блізкае гучанне, але адрозніваюцца па значэнню, называюць паронімамі, напрыклад, адрасант (той, хто пасылае пісьмо) і адрасат (атрымальнік); карысны (які прыносіць карысць) і карыслівы ( які імкнецца да асабістай выгады), зажываць (загойвацца) і зажывіць (залячыць, загаіць); еднасць (адзінства) і яднанне (цесная сувязь, згуртаванне).
Часцей за ўсё паронімы ўзнікаюць у выніку запазычання іншамоўнай лексікі: квадрат (роўнастаронні прамавугольнік) і квадрант (чацвёртая частка круга), эканоміка (стан народнай гаспадаркі) і эканомія (беражлівасць). Але ў паранімічную пару могуць аб’ядноўвацца і словы славянскага паходжання: асобы (незвычайны, выключны) і асобны (самастойны).
Паронімы адносяцца да адной часціны мовы і ўтвараюць рады з двух ці некалькіх кампанентаў. Знешняе гукавое падабенства паронімаў – прычына таго, што іх часам памылкова ўжываюць адзін замест другога. Гэта парушае сэнс выказвання і абцяжарвае яго разуменне: Злева ад дарогі ўзвышаецца гліняны бераг. (Правільна – гліністы).
На аснове параніміі развілася такая фігура маўлення, як паранамазія. Яна ўтвараецца свядомым або выпадковым сутыкненнем у адным кантэксце сугучных слоў, якія адрозніваюцца адным складам або гукам: У век няшчаднага лазера спяваць недарэчна лазара (Р. Барадулін).
ПЫТАННІ І ЗАДАННІ