§4. Антонімы

Словы з супрацьлеглым значэннем называюцца антонімамі (спакойны – усхваляваны; выздаравець – захварэць; праўда – мана). Сярод антонімаў у залежнасці ад структуры выдзяляюць рознакарэнныя і аднакарэнныя. Рознакарэнныя антонімы – гэта словы з рознымі каранямі: добры – дрэнны, халодны – гарачы. Аднакарэнныя антонімы – гэта словы аднаго кораня, але з прыстаўкамі супрацьлеглага значэння: закрыць – адкрыць, унесці – вынесці, прывязаць – адвязаць.

Але не ўсе словы маюць антонімы, таму што не ўсе прадметы і з’явы рэчаіснасці супрацьпастаўляюцца па сваіх прыметах з іншымі прадметамі і з’явамі. Напрыклад, не маюць антонімаў такія словы: аловак, варона, лілея, пяцьдзесят і інш.

Антонімы, якія набываюць супрацьлеглае значэнне толькі ў пэўным кантэксце, адносяцца да кантэкстуальных:

Я шмат прайшоў дарог –

Яны былі шырокія і вузкія.

Яны былі далёкія –

І нашы – беларускія (П. Глебка).

У гэтых радках словы шырокія і вузкія – агульнамоўныя антонімы, таму што яны і ў кантэксце, і па-за кантэкстам маюць супрацьлеглае значэнне. Словы далёкія (у вершы ‘якія не адносяцца да Беларусі’) і беларускія – кантэкстуальныя антонімы, бо па-за кантэкстам яны не маюць супрацьлеглага значэння.

На выкарыстанні антонімаў заснаваны наступныя стылістычныя прыёмы:

– антытэза – стылістычны прыём, заснаваны на ярка выражаным супастаўленні кантрастных з’яў і паняццяў, напрыклад:

Любоў і лад узвышаюць,

Вядуць за далягляд.

Варожасць і злосць прыніжаюць,

Адкідаюць назад. (А. Вярцінскі)

Як бачым, любові і ладу паэт супрацьпаставіў варожасць і злосць. Любоў і лад акрыляюць людзей, адкрываюць у іх самае лепшае. Варожасць і злосць разбураюць лад, згоду, дружбу паміж людзьмі. Іменна гэта і выразіў паэт усяго некалькімі словамі з супрацьлеглым значэннем.

– аксюмаран – стылістычны прыём, заснаваны на спалучэнні слоў з супрацьлеглым значэннем, якія абазначаюць лагічна несумяшчальныя паняцці: гарачы снег; аглушальны спакой.

Пытанні і заданні

1. Вызначце, якія з прыведзеных слоў з’яўляюцца антонімамі, а якое слова лішняе ў кожным радзе.

1.Горача, светла, холадна. 2. Блізкі, далёкі, добры. 3. Адважны, баязлівы, страшны. 4. Лёгкі, мяккі, цвёрды. 5. Весялосць, радасць, сум. 6. Актыўнасць, лёгкасць, пасіўнасць. 7. Бодры, змучаны, ласкавы.

2. Падбярыце антонімы да прыведзеных словазлучэнняў.

Моцная вяроўка – ..., моцнае сэрца – ..., моцны вецер – ..., моцны вучань – ..., моцная дружба – ...;

Свежы хлеб – ..., свежая газета – ..., свежае паветра – ..., свежыя кветкі – ..., свежыя думкі – ..., свежыя агуркі – ...;

Мяккі клімат – ..., мяккая гліна – ..., мяккі голас – ..., мяккі чалавек – ..., мяккая пярына – ...;

Свабодны народ – ..., свабодны рух – ..., свабоднае месца – ..., свабодны ўваход – ..., свабодны дзень – ...;

Горкі смак – ..., горкая вестка – ..., горкае жыццё – ..., горкія думкі – ..., горкія слёзы – ...

3. Прачытайце ўрыўкі з вершаў. Знайдзіце антонімы. Якія антонімы з’яўляюцца агульнамоўнымі, а якія – кантэкстуальнымі?

А) Жыццё, мяне не беражы

І надалей ад неспакою.

Не пакідай на той мяжы,

Што між гарачаю любоўю

І між нянавісцю ляжыць. (Г. Каржанеўская)

Б) Дзівак чалавек...

Бачыць сцяжынку гладкую,

А марыць аб трудных, цярністых шляхах

З іх круцізною,

З іх небяспечнай загадкаю

І будзе ісці,

Пакуль мае сілу ў нагах.

Дзівак чалавек...

Са стратаю непапраўнаю

Не мірыцца ён ні за што ў душы.

З няпраўдай не мірыцца,

І з крыўднаю праўдаю

Не хоча мірыцца –

Хоць кол ты на ім чашы. (А. Вярцінскі)

В) Я адплаціў народу,

Чым моц мая магла:

Зваў з путаў да свабоды,

Зваў з цемры да святла. (Я. Купала)