- •Беларускі нацыянальны тэхнічны універсітэт
- •Беларуская мова (прафесійная лексіка)
- •Ад аўтараў
- •I. Лексікалогія. Фразеалогія. Лексікаграфія.
- •§1. Слова як адзінка мовы
- •Пытанні і заданні
- •Якая прымета з’явы ці прадмета пакладзена ў аснову назвы?
- •Вызначце прамое і пераноснае значэнне слоў у наступных прыкладах. На якой аснове адбыўся перанос назваў?
- •Прачытайце тэксты. Вызначце сярод выдзеленых слоў адназначныя і мнагазначныя. Якіх слоў больш у дадзеных тэкстах і чаму?
- •§2. Амонімы
- •Як, на вашу думку, адрозніць амонімы ад мнагазначных слоў? Вызначце ў кожным сказе слова, якое мае амонімы:
- •Пытанні і заданні
- •2. Вызначце, якія з прыведзеных у сінанімічных радах сінонімы з’яўляюцца сэнсавымі, а якія – стылістычнымі.
- •Да прыведзеных запазычаных слоў падбярыце ўласнабеларускія сінонімы.
- •Прачытайце тэкст. Растлумачце сэнс выдзеленых слоў. Перакажыце тэкст, замяняючы выдзеленыя лексемы сінанімічнымі.
- •§4. Антонімы
- •Пытанні і заданні
- •Вызначце, якія з прыведзеных слоў з’яўляюцца антонімамі, а якое слова лішняе ў кожным радзе.
- •Падбярыце антонімы да прыведзеных словазлучэнняў.
- •Прачытайце ўрыўкі з вершаў. Знайдзіце антонімы. Якія антонімы з’яўляюцца агульнамоўнымі, а якія – кантэкстуальнымі?
- •Вызначце антонімы і ахарактарызуйце прыём іх выкарыстання. Раскрыйце мастацка-выяўленчую функцыю антонімаў.
- •Прачытайце прыказкі, назавіце ў іх антонімы. Растлумачце сэнс прыказак.
- •Спішыце сказы. Замест кропак устаўце патрэбныя антонімы, растлумачце іх значэнне.
- •§5. Паронімы
- •Растлумачце значэнні паронімаў, складзіце з выдзеленымі словамі сказы.
- •2. Выберыце з дужак патрэбнае слова.
- •3. Выпраўце памылкі ў наступных сказах.
- •Да прыведзеных слоў падбярыце паранімічную пару, растлумачце значэнні паронімаў і складзіце з імі словазлучэнні.
- •§6. Актыўная і пасіўная лексіка
- •Чым тлумачыцца з’яўленне новых слоў у мове?
- •Чым адрозніваюцца паміж сабой архаізмы і гістарызмы, у чым праяўляюцца іх функцыі ў мове?
- •Размяркуйце прыведзеныя словы на групы ў залежнасці ад іх ужывальнасці:
- •Складзіце сказы з наступнымі неалагізмамі і растлумачце мэту іх выкарыстання:
- •Прачытайце тэксты, вызначце актыўную і пасіўную лексіку. Якая функцыя ўстарэлых слоў і неалагізмаў?
- •Растлумачце значэнні новых слоў і словазлучэнняў, якія ўзніклі ў пачатку 90-ых гг. 20-га ст.
- •§7. Беларуская лексіка паводле паходжання
- •Пытанні і заданні
- •11. Перакладзіце на рускую мову наступныя словы .
- •12. Перакладзіце верш с. Грахоўскага на рускую мову, знайдзіце ў ім безэквівалентныя словы. Зрабіце вывад аб паходжанні лексікі ў гэтым вершы.
- •Запазычаная лексіка
- •Пытанні і заданні
- •1. Чым тлумачыцца няўхільны рост запазычанага лексікону беларускай мовы? Ці з’яўляецца запазычванне характэрнай адзнакай толькі сучаснасці?
- •2. Як растлумачыць, што ў розныя перыяды развіцця мовы працэнт запазычаных слоў розны?
- •3. За кошт лексікі якіх славянскіх і неславянскіх моў папаўняецца слоўнік беларускай мовы?
- •§8. Анамастыка
- •Пытанні і заданні
- •Пракамеціруйце наступнае выказванне к. Паўстоўскага:
- •Пра Нёман і Лошу
- •3. Якія з легендаў пра паходжанне назвы вашага населенага пункта вам вядомы? з якой прычыны яны ўзніклі? Ці дакладна яны тлумачаць узнікненне тапоніма?
- •4. Напішыце творчую работу (сачыненне-разважанне, рэферат, апавяданне, нарыс, верш...) “Назвы роднага краю”.
- •Адкуль у чалавека імя? Што яно азначае?
- •§9. Фразеалогія Фразеалогія як раздзел мовазнаўства
- •Крыніцы беларускай фразеалогіі
- •Прыказкі (прымаўкі). Крылатыя словы, афарызмы, перыфразы
- •Пытанні і заданні
- •1. Прачытайце сказы, знайдзіце фразеалагізмы, растлумачце іх значэнне.
- •3. Да дадзеных фразеалагізмаў падбярыце сінанімічныя.
- •7. Прачытайце наступныя беларускія літаратурныя афарызмы. Вызначце сітуацыі іх дарэчнага выкарыстання. Правядзіце ў групе конкурс на лепшае веданне беларускіх літаратурных афарызмаў.
- •§ 10. Слоўнікі беларускай мовы
- •1. Прадстаўце класіфікацыю слоўнікаў, дапоўніўшы наступную табліцу.
- •2. Пазнаёмцеся з наступнымі слоўнікавымі артыкуламі. Вызначце, якім тыпам слоўнікаў яны належаць.
- •Дадатак 1 Слоўнік актуальных іншамоўных слоў
- •Дадатак 2 Устойлівыя выразы, якія ўзыходзяць да Бібліі.
- •II. Лексіка беларускай мовы паводле сферы ўжывання паняцце аб спецыяльнай лексіцы і тэрміналогіі
- •§1. Лексіка абмежаванага ўжывання
- •Пытанні і заданні
- •1. Выпішыце са сказаў дыялектызмы, растлумачце іх значэнне, пры неабходнасці звяртаючыся да дыялектных слоўнікаў.
- •3. Растлумачце жарганізмы агульналітаратурнай лексікай.
- •§2. Асаблівасці тэрмінаў
- •§3. Лексіка-граматычная характарыстыка тэрмінаў
- •§ 4. Спосабы ўтварэння тэрмінаў
- •Пытанні і заданні
- •12. З прыведзенымі словамі складзіце свабодныя і тэрміналагічныя словазлучэнні.
- •13. Вызначце ў тэкстах іншамоўныя тэрміны і іх мову-крыніцу.
- •§5. З гісторыі фарміравання і развіцця беларускай тэрміналогіі
- •Пытанні і заданні
- •1. Напішыце кароткі канспект §5.
- •2. Складзіце руска-беларускі тлумачальны тэрміналагічны слоўнік па сваёй галіне навукі, які б уключаў 40–50 тэрмінаў.
- •3. Перакладзіце тэксты на беларускую мову.
12. З прыведзенымі словамі складзіце свабодныя і тэрміналагічныя словазлучэнні.
Аналіз, хваля, база, бар'ер, блок, віхар, вынік, выхад, дрэва, дэталь, дыск, даклад, дроб, дуга, закон, зарад, крыніца, клетка, клас, каманда, комплекс, корань, каса, край, крыло, ліст, мадэль, нумар, вось, пара, размеркаванне, цела, фокус, форма, характар, ланцуг, крок, шум.
Узор выканання: матэматычны аналіз – аналіз здарэння, электрамагнітная хваля – марская хваля.
13. Вызначце ў тэкстах іншамоўныя тэрміны і іх мову-крыніцу.
1. Кінематыкай называецца раздзел механікі, у якім вывучаецца рух цел без уліку ўзаемадзеяння паміж імі, г.зн. без высвятлення прычын, што выклікаюць і змяняюць стан руху.
Механічным рухам называецца змяненне становішча цел ці частак аднаго і таго ж цела ў прасторы адна адносна другой. Становішча даследуемага цела можа быць вызначана толькі ў адносінах да якога-небудзь іншага цела.
Цела, якое служыць для вызначэння становішча іншых цел, называецца целам адліку. Каб апісаць рух, з гэтым целам звязваюць некаторую сістэму каардынат для адліку становішча ў прасторы, а таксама гадзіннік для адліку часу. Сукупнасць цела адліку, звязаных з ім каардынат і гадзінніка, утварае сістэму адліку.
2. Закон сусветнага прыцягнення дазваляе падлічыць сілу гравітацыйнага прыцягнення паміж целамі, але ён не дае адказу на пытанне, як адбываецца гравітацыйнае ўзаемадзеянне. Даказана, што гэтае ўзаемадзеянне адбываецца пры дапамозе гравітацыйнага поля – асобай формы існавання матэрыі. Згодна з вывадамі класічнай фізікі, гравітацыйнае ўзаемадзеянне перадаецца імгненна, без удзелу прамежкавага асяроддзя на любыя адлегласці. Таму класічная тэорыя гравітацыі ўяўляе сабой тэорыю дзеяння на адлегласці (далёкадзеяння).
Згодна з агульнай тэорыяй рэлятыўнасці Эйнштэйна, сусветнае прыцягненне абумоўлена існаваннем гравітацыйных палёў, дзеянне якіх распаўсюджваецца з канечнай скорасцю (скорасцю святла ў вакууме). З гравітацыйнымі палямі звязаны геаметрычныя ўласцівасці прасторы і часу. Прырода гравітацыі – адна з самых складаных праблем фізікі. Важнейшай уласцівасцю гравітацыйнага поля з’яўляецца яго універсальнасць. Гэтае поле маюць усе без выключэння целы і часцінкі незалежна ад асяроддзя, у якім яны знаходзяцца.
3. Маланка - гіганцкі электрычны разрад у атмасферы, які звычайна праяўляецца яркай успышкай святла, што суправаджаецца громам. Найбольш часта ўзнікаюць у кучава-дажджавых воблаках; пры гэтым маланкі могуць праходзіць у саміх воблаках ці біць у зямлю (наземныя маланкі). Найбольш тыповая лінейная маланка – шматразовы іскравы разрад з разгалінаваннямі, даўжыня ў сярэднім 1-10 км., дыяметр некалькі см, агульная працягласць парадку дзесятых доляў секунды. Звычайна маланка утрымлівае некалькі паўторных разрадаў, але іх лік можа даходзіць да некалькіх дзесяткаў; працягласць шматкратнай маланкі іншы раз перавышае І с. Такія маланкі, названыя зацяжнымі, часта выклікаюць пажары. Тэмпература канала пры галоўным разрадзе можа перавышаць 25000 С. Асобы характар маюць плоская і шаравая маланкі. Як лінейная, так і шаравая маланкі могуць суправаджацца моцнымі разбурэннямі, быць прычынай гібелі людзей.