- •Беларускі нацыянальны тэхнічны універсітэт
- •Беларуская мова (прафесійная лексіка)
- •Ад аўтараў
- •I. Лексікалогія. Фразеалогія. Лексікаграфія.
- •§1. Слова як адзінка мовы
- •Пытанні і заданні
- •Якая прымета з’явы ці прадмета пакладзена ў аснову назвы?
- •Вызначце прамое і пераноснае значэнне слоў у наступных прыкладах. На якой аснове адбыўся перанос назваў?
- •Прачытайце тэксты. Вызначце сярод выдзеленых слоў адназначныя і мнагазначныя. Якіх слоў больш у дадзеных тэкстах і чаму?
- •§2. Амонімы
- •Як, на вашу думку, адрозніць амонімы ад мнагазначных слоў? Вызначце ў кожным сказе слова, якое мае амонімы:
- •Пытанні і заданні
- •2. Вызначце, якія з прыведзеных у сінанімічных радах сінонімы з’яўляюцца сэнсавымі, а якія – стылістычнымі.
- •Да прыведзеных запазычаных слоў падбярыце ўласнабеларускія сінонімы.
- •Прачытайце тэкст. Растлумачце сэнс выдзеленых слоў. Перакажыце тэкст, замяняючы выдзеленыя лексемы сінанімічнымі.
- •§4. Антонімы
- •Пытанні і заданні
- •Вызначце, якія з прыведзеных слоў з’яўляюцца антонімамі, а якое слова лішняе ў кожным радзе.
- •Падбярыце антонімы да прыведзеных словазлучэнняў.
- •Прачытайце ўрыўкі з вершаў. Знайдзіце антонімы. Якія антонімы з’яўляюцца агульнамоўнымі, а якія – кантэкстуальнымі?
- •Вызначце антонімы і ахарактарызуйце прыём іх выкарыстання. Раскрыйце мастацка-выяўленчую функцыю антонімаў.
- •Прачытайце прыказкі, назавіце ў іх антонімы. Растлумачце сэнс прыказак.
- •Спішыце сказы. Замест кропак устаўце патрэбныя антонімы, растлумачце іх значэнне.
- •§5. Паронімы
- •Растлумачце значэнні паронімаў, складзіце з выдзеленымі словамі сказы.
- •2. Выберыце з дужак патрэбнае слова.
- •3. Выпраўце памылкі ў наступных сказах.
- •Да прыведзеных слоў падбярыце паранімічную пару, растлумачце значэнні паронімаў і складзіце з імі словазлучэнні.
- •§6. Актыўная і пасіўная лексіка
- •Чым тлумачыцца з’яўленне новых слоў у мове?
- •Чым адрозніваюцца паміж сабой архаізмы і гістарызмы, у чым праяўляюцца іх функцыі ў мове?
- •Размяркуйце прыведзеныя словы на групы ў залежнасці ад іх ужывальнасці:
- •Складзіце сказы з наступнымі неалагізмамі і растлумачце мэту іх выкарыстання:
- •Прачытайце тэксты, вызначце актыўную і пасіўную лексіку. Якая функцыя ўстарэлых слоў і неалагізмаў?
- •Растлумачце значэнні новых слоў і словазлучэнняў, якія ўзніклі ў пачатку 90-ых гг. 20-га ст.
- •§7. Беларуская лексіка паводле паходжання
- •Пытанні і заданні
- •11. Перакладзіце на рускую мову наступныя словы .
- •12. Перакладзіце верш с. Грахоўскага на рускую мову, знайдзіце ў ім безэквівалентныя словы. Зрабіце вывад аб паходжанні лексікі ў гэтым вершы.
- •Запазычаная лексіка
- •Пытанні і заданні
- •1. Чым тлумачыцца няўхільны рост запазычанага лексікону беларускай мовы? Ці з’яўляецца запазычванне характэрнай адзнакай толькі сучаснасці?
- •2. Як растлумачыць, што ў розныя перыяды развіцця мовы працэнт запазычаных слоў розны?
- •3. За кошт лексікі якіх славянскіх і неславянскіх моў папаўняецца слоўнік беларускай мовы?
- •§8. Анамастыка
- •Пытанні і заданні
- •Пракамеціруйце наступнае выказванне к. Паўстоўскага:
- •Пра Нёман і Лошу
- •3. Якія з легендаў пра паходжанне назвы вашага населенага пункта вам вядомы? з якой прычыны яны ўзніклі? Ці дакладна яны тлумачаць узнікненне тапоніма?
- •4. Напішыце творчую работу (сачыненне-разважанне, рэферат, апавяданне, нарыс, верш...) “Назвы роднага краю”.
- •Адкуль у чалавека імя? Што яно азначае?
- •§9. Фразеалогія Фразеалогія як раздзел мовазнаўства
- •Крыніцы беларускай фразеалогіі
- •Прыказкі (прымаўкі). Крылатыя словы, афарызмы, перыфразы
- •Пытанні і заданні
- •1. Прачытайце сказы, знайдзіце фразеалагізмы, растлумачце іх значэнне.
- •3. Да дадзеных фразеалагізмаў падбярыце сінанімічныя.
- •7. Прачытайце наступныя беларускія літаратурныя афарызмы. Вызначце сітуацыі іх дарэчнага выкарыстання. Правядзіце ў групе конкурс на лепшае веданне беларускіх літаратурных афарызмаў.
- •§ 10. Слоўнікі беларускай мовы
- •1. Прадстаўце класіфікацыю слоўнікаў, дапоўніўшы наступную табліцу.
- •2. Пазнаёмцеся з наступнымі слоўнікавымі артыкуламі. Вызначце, якім тыпам слоўнікаў яны належаць.
- •Дадатак 1 Слоўнік актуальных іншамоўных слоў
- •Дадатак 2 Устойлівыя выразы, якія ўзыходзяць да Бібліі.
- •II. Лексіка беларускай мовы паводле сферы ўжывання паняцце аб спецыяльнай лексіцы і тэрміналогіі
- •§1. Лексіка абмежаванага ўжывання
- •Пытанні і заданні
- •1. Выпішыце са сказаў дыялектызмы, растлумачце іх значэнне, пры неабходнасці звяртаючыся да дыялектных слоўнікаў.
- •3. Растлумачце жарганізмы агульналітаратурнай лексікай.
- •§2. Асаблівасці тэрмінаў
- •§3. Лексіка-граматычная характарыстыка тэрмінаў
- •§ 4. Спосабы ўтварэння тэрмінаў
- •Пытанні і заданні
- •12. З прыведзенымі словамі складзіце свабодныя і тэрміналагічныя словазлучэнні.
- •13. Вызначце ў тэкстах іншамоўныя тэрміны і іх мову-крыніцу.
- •§5. З гісторыі фарміравання і развіцця беларускай тэрміналогіі
- •Пытанні і заданні
- •1. Напішыце кароткі канспект §5.
- •2. Складзіце руска-беларускі тлумачальны тэрміналагічны слоўнік па сваёй галіне навукі, які б уключаў 40–50 тэрмінаў.
- •3. Перакладзіце тэксты на беларускую мову.
§8. Анамастыка
Анамастыка – раздзел мовазнаўства, які вывучае любыя ўласныя імёны, іх паходжанне, гісторыю, асноўныя заканамернасці развіцця і функцыянавання.,
Анамастыка падзяляецца на раздзелы ў адпаведнасці з катэгорыямі аб΄ектаў, што носяць уласныя імёны.
Тапаніміка – раздзел анамастыкі, які вывучае ўласныя імёны геаграфічных аб’ектаў.
Антрапаніміка – раздзел анамастыкі, які вывучае ўласныя асабовыя імёны, імёны па бацьку і прозвішчы людзей, імёны – мянушкі, псеўданімы.
Пытанні і заданні
Пракамеціруйце наступнае выказванне к. Паўстоўскага:
“Назвы – гэта народнае паэтычнае афармленне краіны. Яны апавядаюць пра характар народа, яго гісторыю, яго чхільнасці і асаблівасці побыту”.
2. Прачытайце легенды. Ці дакладна яны тлумачаць узнікненне тапоніма?
Паданне пра заснаванне Брэста
Нібыта вёз купец на калёсах свой тавар у Літву да заграз у балотах. Не выбрацца. Пачаў абдзіраць бяросту і засцілаць ёю гаць. А калі назад з Літвы вяртаўся, пабудаваў на гэтым месцы каплічку. Да той “каплічкі”, як да святога месца “на бярэсце”, пачалі сыходзіцца людзі. Месца было лёгка ўмацаваць ад ворагаў. Вакол – прыродныя абарончыя равы – рукавы Мухаўца.
І пачалі асядаць тут людзі, пачалі будаваць горад “на бярэсце”.
Паданне пра заснаванне Менска
Між Татарскім канцом і Пярэскінскім мастком, ля самага Віленскага паштовага шляху, некалі пасяліўся славуты асілак-знахар, па празванні Менеск, ці Менскі, і пабудаваў на Свіслачы вялікі каменны млын на сем колаў. Ніхто самога Менеска не бачыў, тым не менш у навакольных мясцовасцях свіслацкай зямлі чуваць былі самыя фантастычныя расказы пра яго сілу. Кажуць, што ў яго млыне мука малолася не з жыта, а з камення, што ўначы чуліся нейкія дзіўныя крыкі, галёканне, песні, музыка і скокі, што апоўначы ездзіў ён на сваім млыне па селішчах і набіраў дружыну з харобрых, смелых, дужых людзей, з якіх пазней утварыўся цэлы народ і пасяліўся побач з млыном.
Тут і быў заснаваны горад і названы імем волата – Менск.
Пра Нёман і Лошу
Гэтых рэчак яшчэ не было. У тым месцы, дзе яны цяпер выцякаюць, стаяў у балоце стары корч, а пад карчом біла крыніца. Яна ўсё біла і біла. Вада расцякалася і ўжо выцягнулася ў маленькія ручайкі. Гэтыя ручайкі – раз і пабеглі па лугах.
Так нарадзіліся Нёман і Лоша.
Нёман быў хлопец, а Лоша – дзяўчына. Нёман крэпка палюбіў Лошу.
Раз яны беглі цэлы дзень, а сонца пякло, стаміліся абое. Вечарам ляглі спаць.
А назаўтра раненька ўстала Лоша. Нёман не пабудзіла і пабегла сабе ціхенька.
Прабудзіўся Нёман – няма Лошы. Ён сухапіўся і – напрасцяк, шукаць Лошу. І зусім убок пабег, праз лугі і горы, як кажуць, праз каменні ды паленні.
Вось і цяпер Лоша ціхенька сабе плыве, а Нёман ляціць і ляціць напрасцяк.
3. Якія з легендаў пра паходжанне назвы вашага населенага пункта вам вядомы? з якой прычыны яны ўзніклі? Ці дакладна яны тлумачаць узнікненне тапоніма?
4. Напішыце творчую работу (сачыненне-разважанне, рэферат, апавяданне, нарыс, верш...) “Назвы роднага краю”.
Гэта цікава