Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі

С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті

Колледж

Б.Б. Мубаракова

ІС ҚАҒАЗДАРЫН

ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ ЖҮРГІЗУ

Павлодар

Алғы сөз

Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 7 ақпанындағы №550 «Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы» Жарлығында іс жүргізуді мемлекеттік тілге көшіру кестесін белгілеу арқылы барлық мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарда мемлекеттік тілдің іс жүргізудегі негізгі тіл ретінде қолданылуын қамтамасыз ету жоспарланған. Бұл міндет әрбір мекемеде жоғары және арнаулы орта білім беретін оқу орындарында нормативті –жарлықшы құжат түрлерін азаматтық қарым-қатынаста жиі қолданылатын іс қағаздарын, іскери хат түрлерін жүргізуге курстарын мақсатты және сапалы өткізуді талап етеді.

Ұсынылып отырған құрал меншіктің барлық нысандағы кәсіпорындардың өз қызметкерлерінің жеке құрамын басқаруда пайдаланатын құжат үлгілерін сипаттайды.

Бұл құрал күнделікті ағымдағы мәселелерді (бұйрық-жарлықтар, хаттамалар,анықтамалар, сенімхаттар, қолхаттар, арыздар т. б. толық қамтиды. Қосымшада құжат толтырудың үлгілері, сонымен қатар коммерциялық хаттар оқырмандарға оңтайлы болу үшін қатарластырылып берілген.

Оқу құралы өзге тілді оқу топтарына арналады. Бұл-іс қағаздары үлгілерін жетік әрі жеңіл түрде меңгеруге ықпал етеді.

Мемлекеттік тілде қатысты

Басшылыққа алынатын қүжаттар

7 – бап.

1. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл – қазақ тілі.

2. Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін – өзі басқару

Органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады.

Қазақстан Республикасының

«Қазақстан Республикасындағы тіл туралы»

Заңынан

8-бап. Тілдердін қолданылуы

Мемлекеттік тіл Қазақстан Республикасы мемлекеттік органдарының, ұйымдарының және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының жұмыс және іс қаздарын жүргізу тілі болып табылады, орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады.

Мемлекеттік емес ұйымдардың жұмысында мемлекеттік тіл және қажет болған жағдайда басқа қолданылады.

9-бап. Мемлекеттік органдар актілерінің тілі

Мемлеекеттік органдпрың актілері мемлекеттік тілде әзірленіп, қабылданады, қажет болған жағдайды, мүмкіндігінше, басқа тілдерге аударылуы қамтамасыз етіле отырып, оларды әзірлеу орыс тілінде жүргізілуі мүмкін.

10-бап. Құжаттама жүргізу тілі

Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдары жүйесінде, үйымдарында, меншік нысанына қарамастан, статистикалық-есеп, қаржы және техникалық құжаттама жүргізу мемлекеттік тілде және орыс тілінде қамтамасыз етіледі.

11-бап. Азаматтардың өтініштеріне қайтарылатын жауап тілі

Мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдардың азаматтардың өтініштері мен басқа да құжаттарға қайтаратын жауапты мемлекеттік тілде немесе өтініш жасалған тілде беріледі.

22-бап. Тіл түралы зандарды бұзғаны үшін жауаптылық

Қазақстан Республикасының тіл туралы заңдарының бұзылуына кінәлі мемлекеттік органдардың, кез келген меншік нысанындағы ұйымдардың біріпші басшылары, сондай-ақ заңды және жеке тұлғалар Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жауапты болады.

Хаттар- іс қағаздарының бір саласы.

«Тіл тазалығы үшін, мағына

дәлдігі үшін, тіл өткірлігі

үшін

күрес- мәдениет құрамы

үшін

күрес»

М. Горький

Хаттар кеңселік іс қағаздарында қолданылатын хаттар және қызметтік хаттар болып бөлінеді. Алғашқыларына сенімхат, қолхат және түсініктеме жатады. Ал қызметтік хаттар атқаратын қызметтері, сондай-ақ жазылу мақсаттарына байланысты өтініш хат, ұсыныс хат, сұраныс хат, жолдама хат, баяндау хат, циркуляр хат, жеделхат, телефонхат болып жіктеледі.

Хаттардың бұл түрлері күнделікті өмір қажетінен туып, өз алдына орныққан бөлек жүйе болып саналады. Бұлардың әрқайсысының қалыптасқан бірыңғай терминдері, сөз тіркестері мен сөйлем үлгілері болады. Мемлекеттік тілде құжаттар дайындаумен айналасатын қызметкерлер мен мамандардың бұларды жетік білмейінше, сауатты да мазмұнды хат құрастырулары оңайға түспейді.

Қызметтік хаттарды ресімдеуге қойылатын басты талаптар мыналар:

-хаттың мазмұны қысқа, түсінікті, дәлелденген болуы керек; ол үшін баяндалатын мәселенің мазмұнын толық ашатын терминдер мен сөз тіркестерін тапқан жөн; хат мәтінін барынша жай сөйлемдермен жазған дұрыс;

- хаттар хат иесінің ойын нақты жеткізіп, екі ұшты ойдың пайда болуына жол бермеу қажет; бұл хатты оқығанда уакытты үнемдейді; іске байланысты негізгі деректерді назардан тыс қалдыруға уақытты үнемдейдіҢ іске байланысты негізгі деректерді назардан тыс қалдыруға болмайды;

- хаттар хат жолданатын тұлғаға мүмкіндігінше кішіпейліділік көрсеткен дұрыс, өйткені хаттар қойылатын мәселелердің шешелуі көрсетілген құрметке байланысты болып келеді.

Басқа жерлерге жіберілетін хаттар үлгідеген үлгідегі (А4 және А5 нысандағы) бланкілерде ресімделеді. Мекеменің ішінде жазысатын хаттар бланкілерде емес, қалыптасқан мөлшердегі қағазда жазылады.

Хал алушы беттің оң жақ жоғары бұрышында жазылыды. Лауазымның аталуын көрсететін сөздер, хат алушынын тегі мен аты- жөнінің бірінші әріптері жолдың ортасына

орналастырылады. Жолдың ұзындағы 9-10 сантиметрден аспауы және мәтіннің оң жақ шетінен шықпауы қажет.

Ұйымдардын атаулары толық ілік септігінде, басшының лауазымы атау септігіне, тегі барыс септігінде жазылады.

Мысалы: Павлодар Мемлекеттік

Университетінің ректоры

Е.М.Арынға

Республикалық ведомстволардың атаулары ілік септігінде, ал басшының тегі барыс септігінде жазылады.

Мысалы: Қазақстан Респбликасы

Білім және ғылым министрлігі

Жоғары және жоғары оқу орнынан

Кейінгі білім департаментінің директоры

В.У.Ахметовқа

Егер хатта хат алушының лауазымы көрсетілмесе, онда ведомствоның атауы атау септігінде жазылады.

Қазақстан Республикасы

Білім және ғылым министрлігі

Әкімшілік – құқықтық

Депортаменті

Егер хатта хат алушының лауазымы көрсетілмесе, онда ведомствоның атауы атау септігінде жазылады.

Мысалы: Павлодар Мемлекеттік Университеті

факультеттерінің басшыларына

Хатта төрттен аса хат алушы көрсетілмеу тиіс. Мұндайда хаттың әрбір данасы ресімделіп, оған басшының тегінің асты сызылады немесе оның сол жағына арнайы белгі қойылады. Ал хат төрттен көп жерге жіберілсе, онда жіберу көрсеткіші жасалып, әрбір хатта тек бір алушы көрсетіледі. Егер хат жеке адамдарға жолданатын болса, ондай жағдайда олардың толық мекенжайы көрсетілуге тиіс.

Хаттың тақырыбы жолдың ортасына жазылады да, оның соңына тыныс белгісі қойылды. Хаттың мәтінін «Құрметті Асқар Шыныбеқұлы!» деген сияқты құрмет көрсете бастауға болады, ондай жазу жолдың ортасына жазылады.

Жауап берілетін хаттарда жауап қайтарылатын құжаттың жазылған күні мен нөмірі былайша көрсетіледі:

2007 жылғы 15 қырқүйектегі

№20-23/166-хатқа

Мүмкіндігінше хат бір бетте болуы керек. Егер де бұл шартты орындауға реті келмесе, онда мәтіннің жазылғасын екінші бетке шығаруға болады. Алайда, мәтінді бір бетке сыйғызу мақсатымен бірінші бетін төменгі жиегін тым түсіріп жібермеген жөн.

Қызметтік хаттарға лауазымды адамдар қол қояды. Арнайы бланкілерде ресімделетін хаттарға қойлатын қолдың құрамына лауазымның қысқарған аталуы, жеке колы, атының бірінші әрпі мен тегі кіреді. Қолдың бұл деректемелері қара қаріптермен басылады.

Мысалы:

Институт ректоры____________________________________ Н.К Сыздыков.

(қолы)

Хаттың соңына орындаушының тегі мен оның телефонының нөмірі (Орындаған Қурманов, телефон 48-58-55) қөрсетіледі. Бұл деректер хаттың соңғы бетінің төменгі сол жағынан № 10 қаріппен басылады.

Егер хаттаң қосымшасы болса, онда «Қосымша» сөзі азат жолдан бас әріппен жазылады. «Қосымша» сөзінен кейін қос нүкте қойылады да, ондағы парақ саны көрсетіледі.

Қосымшалар бірнешеу болған жағдайда, олар рет- ретімен жазылып көрсетіледі.

Мысалы:

Қосымшалар: 1. Бағдарлама жобасы- 20 парақта;

2.бағдарлама жобасына түсініктеме – 4 парақта.

Әдетте, хаттар № 14 Times New Roman, қаріптерімен, 1-1,5 интервалмен басылады. Хатқа қосымша ретінде кестелерді басқанда қаріптердің басқа мөлшерлерін пайдалунуға болады.

Ресімделген әрбір құжаттың ақшеттерінің мөлшерлері мынадай болады:

Сол жағында- 2,75-тен 3,5 сантиметрге дейін;

Оң жағында- 1,25- тен 2,25 сантиметрге дейін;

Үстінен – 2,5 сантиметрден аз болмауы керек;

Астынан- 2 сантиметрден аз болмауы керек.

Құжаттың мәтіні екі, не одан да көп беттерге ресімделсе, онда екінші және басқа беттерге рет саны қойылады. Қосымшалардың бет сандары жеке қойылуға тиіс. Құжаттың және қосымшаның бірінші беттеріне рет саны көрсетілмейді. Беттердің рет сандарынан кейін нүкте белгісі қойылады.

Қызметтік хат мәтіндерінде мынадай кіріспе сөз тіркестері қолданылуы мүмкін:

Сіздің ... хатыңызға байланысты мынаны хабарлаймыз.

Сіздің сұрауыңыз бойынша мына ... жолдап отырмыз.

Сізді ... жөнінде хабардар етеміз.

Сол сияқты, қызметтік хатты жазуға негіз бола алатын сөз тіркестері мыналар:

Сіздің ... өтінішіңіз қанағаттандырылды.

Сіздің ... хатыңыздағы өтінішіңіз оң шешімін тапқаны жөнінде хабарлаймыз.

Өкінішке орай, Сіздің өтінішіңізді мына себептерге байланысты қанағаттандыра алмаймыз.

Сізге ... туралы қосымша мәліметтер қажет.

... жөніндегі Өзіңіз қабылдаған міндеттемелеріңіздің орындауын жеделдетуді өтінеміз.

Ой байланыстыратын сөз тіркестері мыналар:

Мәселенің ойдағыдай шешілуіне үміт артамыз.

Бұған жуық арада жауабын қайтарсаңыз, риза болар едік.

Хатымыздың жауабын уақытында алуға үміт артып, алдын ала алғыс айтамыз.

Сіздің келісіміңізді күтеміз.

Сізден осы мәселе жөніндегі шешіміңіз туралы бізді хабардар етуіңізді өтінеміз.

Сізге біз жақтан көмек кажет болса, оны көрсетуге дайынбыз.

Осы мәселе туралы Сіздің көзқарасыңызды білгіміз келеді

Құтықтау, алғыс және құттықтау хаттар.

Әдетте, хаттың бұл түрлері ұйымдарда, мекемелерде, оқу орындарында және кәсіпорындарында жиі қолданылады. Олар ұлттық және мемлекеттік, сондай-ақ елімізде белгіленген кәсіптік және өзге де мерекелерге байланысты болып келеді. Оның үстіне әр ұжымда атап өтілетін мерейтойлар мен мүшелтойларды қосар болсақ, мекемелердегі кадрлар бөлімдері мен мемлекеттік тіл жөніндегі мамандарға, басшылардың қабылдау бөлмелеріндегі хатшыларға артылар жүк жеңіл емес.

Құттықтауға да, алғыс және құттықтау хаттарға да қойылар талап жоғары. Мұндай жауапты құжаттарды дайындаған да маман білікті болу керек. Ол, алдымен, құттықтау, алғыс және құттықтау хаттардың өзіндік ерекшеліктерін есте ұстап, әрқайсысын құрастыруға күні бұрын дайындалуға тиіс. Шүкір, газеттер мен журналдар беттернеде басшылыққа алар материалдар жеткілікті, тек әркім ізденімпаз да талғампаз болса болғаны.

Құттықтау қысқа да нұсқа болып келеді. Ол бегілі біреуді атаулы мерекемен құттықтаудан, мерекенің мәні мен маңызын аша отырып, сол адамға арнайы тілек білдіруден тұрады.

Мысалы:

Құрметті Абай Балтабайұлы!

Сізді өзіңнен көп үміт күттіретін Науырыз мейрамымен шын жүректен құттықтаймын!

Бұл жыл егеменді еліміздің экономикалық нығаюы жолында атқарып жүрген қажырлы еңбегіңізге айтарлықтай табыс, жаңе бақыт, игілік пен ізгілік әкелсін.

Ұлыстың ұлы күні Сіздің шаңырағыңызға көктемнің көтеріңкі қөңіл-күйімен және мол да берекелі дастарқанымен кіргей!

______________________ _______________________ _________________________

(лауазымы) (қолы) (аты-жөні)

Павлодар қаласы

2007 жылғы наурыз айы

Құрметті Дүрия Зейнуллақызы!

Сізді 16 желтоқсан – мемлекетіміздің Тәуелсіздігі күні мерекесімен шын жүректен құттықтаймын!

Егемен еліміздің шаңырағын нығайту жолында жас ұрпаққа жан-

жақты білім, өнегелі тәрбие берудегі игілікті істеріңіз жемісті болсын.

Өзіңізғе зор денсаулық, ұзақ ғұмыр,отбасыңызға баянды бақыт және құт-береке тілеймін!

__________________ ____________________ _______________________

(лауазымы) (қолы) (аты- жөні)

Аксу қаласы

2007 жылғы желтоқсан айы

Құтметті Даулет Казбекұлы!

Ер жасы саналатын кезекті төртінші мүшелтойың құтты болсын!

Бұл белеске тек бір өзіңе тән аңкылдаған күйінде көтеріліп, көңілің тасып, әріптестеріңнің, ағайынтуыстарың мен жолдас- жораларыңның шуақты пейіліне бөленіп отырсың. Лайым, әрқашанң

ұзақ ғұмыр, балашағаңның шаттығы мен думанына бөлене беруіңізді тілеймін!

__________________ _______________________ __________________________

(лауазым) (колы) (аты-жөні)

Павлодар қаласы

20007 жылы маусым айы

Алғыс хат

Алғыс хат- мекеме, кәсіпорін, ұйым басшылығы тарапынын кәсіптік мерекелермен байналысты марапаттадың бір түрі. Ол,, әдетте, өз мамандығы, өз кәсібі бойынша елеулі еңбек сіңіріп жүрген кызметкерлерге беріледі. Алғыс хат тапсыру арқылы ондай қызметкер көтермеленеді, басқаларға үлгі етіледі.

Мысалы:

Ағыс хат

Құрметті Гульмира Мухаметқызы!

Сізді Қазақстан Республикасы халықтарының тілдері күнімен шын жүректен құттықтаймын!

Сіздің облыстағы басқару органдары қызметкерлері арасында төл тілімізді жұмыс және іс қағаздарын жүргізу тіліне айналдыруға қажырлы еңбегіңізді жоғары бағалаймын? Әрі облыс жұртшылығына мемлекеттік тіл саясатын насихаттауда белсенділік көрсетіп жүргеңізғе алғысымды білдіремін. Майра Рамазанқызы! Сізге мықты денсаулық, тіл майданында табы, отбасыңызға баянды бақыт және құт-береке тілеймін!

_______________ ______________________ ______________________

(лауазымы) (қолы) (аты-жөні)

Павлодар қаласы

2006 жылғы қырқүйек

Құттықтау хат

Құтықтау хат құралымы көлемді, қүрделі болады. Онда келтіретін деректер мен айтылатын маңызды ойдың маңызына, мазмұнына ғана емес, олардың қалай беріліп, жеткізіліп отырғанына да көңіл бөлінуі керек. Демек, мұндай хат дайындау мәдениеті мен жазу мәдениеті жағынан ерекшеленуге тиіс. Бар мүмкіндігінше, көп ой аз сөзбен жеткізілгені жөн.

Мысалы:

Құттықтау хат

Құрметті Аблай Хамитұлы!

Сізді 60-қа толу мерейтойыңызбен шын жүректен құттықтаймын!

Сіз Республикамыз бен облысымыздың әр жерлерінде шаруашылық, партия, Кенес және әкімшілік органдарында біршама жылдын бойы басшылық қызметті абыройлы атқарып келесіз. Қайда жүрсеніз де Май ауданына, ондағы өзіңіз туып-өскен Баскөл ауылына, ондағы жерлестеріңізге деген ыстық сезіміңізді, ерен бауырмалдығыңызды сақтай білдіңіз.

Өзіңізғе сеніп тапсырылған қандай қандай қызметті атқарсаңыз да, Сіз туған халқыңыздың арман – мүддесі үшін еңбек етіп, бойыңыздағы бар күш- жігеріңізді, терең біліміңіз бен мол тәжірибеңізді еліңіздің әлеуметтік – экономикалық дамуын өркендетуге арнадыңыз.

Табандылық, қарапайымдық, еңбек адамдарына деген ерен қамқорлық, басқару өнерінің әдістәсілдерін жетік білушілік сияқты қасиеттеріңіз Сізді жоғары басқару органдары басшылары мен әріптестеріңіздің, жергілікті жерлердегі жұртшылықтың зор ілтипатына бөлеуде.

Осы бір ерекшк күні Сізге, қадірлі Алай Хамитұлы, зор денсаулық, ұзақ та бақытты ғұмыр және отбасыңызға құт-береке тілеймін!

____________________ _______________ ___________________________

(лауазымы) (қолы) (аты-жөні)

Бұл – құттықтау хаттың бір үлгісі. Мұндай хаттың кейбірі әдеби көркем шығармаларға жақын тілмен жазылады. Әсте, бұл көбінесе іс қағазын дайындаушының тіл шеберлігіне, ой жүйріктігіне байланысты болады. Дегенмен, құттықтау хаттың мұндай түрінде де белгілі бір өзіндік жүйе, тілдік ерекшеліктер сақталады.

Мысалы:

Құттықтау хат