Слоўнік асноўных тэрмінаў да першага раздзела

Агнастыцызм – філасофскае вучэнне, прыхільнікі якога адмаўляюць здольнасць чалавека да аб’ектыўна-ісціннага пазнання.

Аксіялогія – філасофскае вучэнне аб паходжанні і эвалюцыі каштоўнасцей, іх структуры і месцы ў грамадстве.

Антрапамарфізм – адна з фундаментальных характарыстык міфалагічнай свядомасці, якая заключаецца ў пераносе псіха-фізіялагічных якасцей чалавека на прадметы прыроды і ўпадабленні іх чалавеку.

Антрапацэнтрызм – характарыстыка філасофскіх канцэпцый, якія чалавека разглядаюць як цэнтр і вышэйшую мэту Сусвету.

Артэфакт – паняцце, якое азначае ўсё, што створана чалавекам.

Герменеўтыка (ад грэчаскага “тлумачыць”) – мастацтва і тэорыя тлумачэння тэкстаў, назва аднаго з напрамкаў у сучаснай філасофіі, які разуменне разглядае як умову сацыяльнага быцця.

Гнасеалогія – тэорыя пазнання, раздзел філасофіі, які вывучае магчымасці, формы і спосабы пазнання свету чалавекам.

Гуманізм – фундаментальная характарыстыка філасофіі Адраджэння, сістэма ўяўленняў аб самакаштоўнасці чалавека, яго праве на свабодную творчасць у сферы прыроднага і сацыяльнага асяроддзя з мэтай яго ўдасканалення паводле прынцыпаў розуму.

Дуалізм – філасофскае вучэнне, прыхільнікі якога прызнаюць існаванне двух раўнапраўных і незалежных адзін ад аднаго пачаткаў свету: духа і матэрыі.

Дыялектыка – філасофскае вучэнне аб фундаментальных заканамернасцях развіцця свету і чалавека, філасофскі метад, заснаваны на прынцыпах супярэчлівасці ўсяго існага, ўзаемасувязі, узаемаабумоўленасці і ўзаемазалежнасці з’яў і працэсаў.

Ідэалізм – паняцце для абазначэння філасофскіх вучэнняў, аўтары і прыхільнікі якіх адстойваюць першаснасць духоўнага (свядомасці) над матэрыяльным. Пачынальнікам ідэалізма ў філасофіі традыцыйна лічаць Платона.

Ірацыяналізм (ад лац. irrationalis – неразумны) – філасофскі прынцып, які абмяжоўвае альбо адмаўляе разумнасць чалавека і рацыянальнасць свету і сцвярджае алагічнасць быцця.

Крэацыянізм (ад лац. creatio – тварыць) – фундаментальны прынцып сярэдневяковай філасофіі, рэлігійна-філасофскае вучэнне аб тварэнні свету Богам з нічога.

Логас – паняцце старажытнагрэчаскай філасофіі, уведзенае Гераклітам для абазначння касмічнага закона, які надае свету адзінства, гармонію і прыгажосць.

Логіка – навука аб правілах і законах мыслення.

Манізм – філасофская канцэпцыя, якая прызнае існаванне аднаго і адзінага (матэрыяльнага ці ідэальнага) пачатку быцця.

Матэрыялізм – напрамак у філасофіі, прыхільнікі якога адстойваюць першаснасць матэрыі над духам (свядомасцю).

Метафізіка – філасофская тэорыя аб першых умовах быцця, пачатках усяго існага, якія спасцігаюцца не пачуццямі, а розумам. У новаеўрапейскай філасофіі выступае як метад, заснаваны на патрабаванні разглядаць рэчы адасобленымі, нязменнымі, пастаяннымі.

Міф – архаічны аповед аб дзеях багоў і герояў, у якіх адлюстраваны ўяўленні старажытных людзей аб паходжанні і існаванні свету. Гістарычна першы тып светапогляду, заснаваны на веры ў існаванне звышнатуральных сіл, характэрнымі рысамі якога з’яўляюцца антрапамарфізм, сінкрэтызм і супранатуралізм.

Наміналізм – філасофскае вучэнне сярэдневякоўя, якое сцвярджала, што рэальна існуюць толькі асобныя, адзінкавыя рэчы а паняцці (універсаліі) існуюць толькі ў мысленні як імёны (лац. nomen – імя) гэтых рэчаў.

Натурфіласофія – першая форма антычнай філасофіі, філасофія прыроды, аб’ектам якой выступалі спасцігаемыя розумам умовы яе існавання.

Пантэізм – філасофскае вучэнне, якое атаясамлівае Бога і свет, растварае Бога ў свеце.

Плюралізм – філасофская канцэпцыя, якая прызнае і адстойвае наяўнасць некалькіх ці нават мноства субстанцыяльных пачаткаў быцця.

Правідэнцыялізм – адзін з фундаментальных прынцыпаў сярэдневяковай філасофіі, рэлігійна-філасофскае вучэнне аб прадвызначанасці ўсяго існага, яго падпарадкаванасці волі Бога, які перманентна правіць светам, людзкой гісторыяй і лёсам кожнага чалавека.

Псіхааналіз – уплывовы напрамак у посткласічнай філасофіі, які прыроду чалавека выводзіць з бессвядомага як галоўнага матыватара яго паводзін.

Рацыяналізм – спосаб філасофствавання, які асновай пазнання і паводзін чалавека прызнае розум.

Рэалізм – філасофскае вучэнне сярэдневякоўя, якое адстойвала рэальнае існаванне агульных паняццяў (універсалій), што ўтвараюць іерархію духоўных існасцей начале з Богам.

Рэвеляцыянізм – прынцып сярэдневяковай філасофіі, рэлігійнае вучэнне аб Боскім абвяшчнні як крыніцы ўсіх магчымых ісцін і самым надзейным спосабе пазнання.

Рэдукцыянізм (ад лац. reduktio – адсоўванне назад, вяртанне да пачатковага стану) – метадалагічны прынцып звядзення вышэйшых форм існавання да ніжэйшых.

Рэлігія – гістарычны тып светапогляду, заснаваны на веры ў існаванне іншага свету, заселенага звышнатуральнымі сіламі, якія абумоўліваюць існаванне свету і вызначаюць паводзіны чалавека.

Секулярызацыя – працэс вызвалення грамадскай і індывідуальнай свядомасці ад уплыву рэлігіі і царквы, сацыяльных адносін і інстытутаў ад рэлігійнага санкцыянавання.

Сенсуалізм – спосаб філасофствавання, які пачуцці абвяшчае адзінай крыніцай ісціннага пазнання.

Скептыцызм – філасофскае вучэнне, прыхільнікі якога адмаўляюць наяўнасць механізмаў суаднясення ведаў і аб’ектыўнай рэальнасці і на гэтай падставе сумняваюцца ў здольнасці чалавека да ісціннага пазнання і сцвярджаюць гіпатэтычнасць яго.

Субстанцыя (ад лац. substantia – існасць, тое, што ляжыць у аснове) – тое, што існуе само па сабе, залежыць толькі ад сябе, а не ад нечага іншага, і з’яўляецца ўмовай узнікнення, існавання і змянення разнастайных элементаў свету.

Суб’ектыўны ідэалізм – напрамак у філасофіі, прыхільнікі якога сцвярджаюць залежнасць свету і яго ўласцівасцей ад свядомасці чалавека. Крайнім выражэннем суб’ектыўнага ідэалізма з’яўляецца саліпсізм, які прызнае толькі існаванне аднаго Я.

Схаластыка – этап у развіцці сярэдневяковай філасофіі, форма рэлігійнага філасофствавання, для якой характэрна прынцыповае падпарадкаванне філасофіі, навукі і розуму багаслоўю і імкненне спалучыць рэлігійныя догматы з рацыяналістычнымі сродкамі пазнання.

Філасофія – тэарэтычная фарма светапогляду, навука аб універсальных законах развіцця прыроды, грамадства і мыслення.

Экзістэнцыялізм – уплывовы напрамак у посткласічнай філасофіі ХХ ст., філасофія існавання.

Эмпірызм – напрамак у тэорыі пазнання, прадстаўнікі якога прызнаюць вопыт крыніцай пазнання і сцвярджаюць, што змест яго ўяўляе сабой апісанне гэтага вопыту.