Заходнееўрапейская філасофія другой паловы хіх ст.

Пераасэнсаванне класічнай філасофскай спадчыны ўвогуле і нямецкай класічнай філасофіі ў прыватнасці пачынаецца прыкладна з сярэдзіны ХІХ ст. і ажыццяўляецца ў двух напрамках – матэрыялістычным і ірацыяналістычным. Першы напрамак прадстаўлены творчасцю Фейербаха, Маркса і Энгельса, погляды якіх ужо разгледжаны вышэй. Дзейны чалавек і соцыум набываюць тут статус галоўнай праблемы філасофіі, а яе асноўнай функцыяй становіцца крытыка як перадумова здзяйснення сацыяльнага ідэала.

Асаблівасці асэнсавання класічнай філасофскай спадчыны з пазіцый ірацыяналізма найбольш выразна праявіліся ў творчасці А.Шапенгаўэра, С.Кіркегора і Ф.Ніцшэ. Шапенгаўэр быў першым філосафам, які выступіў супраць гегелеўскага рацыяналізма і панлагізма. Сістэмна яго погляды выкладзены ў творы “Свет як воля і ўяўленне”. Крытыка рацыяналізма тут такая радыкальная, што яна ставіць пад сумненне само паняцце розуму як асэнсаванай дзейнасці чалавечай свядомасці. Інтэлект, паводле Шапенгаўэра, функцыянуе не па сваім рацыянальным плане, а пад уплывам волі. Гэтая воля ёсць абсалютнай асновай быцця, якая стварае свет і чалавека і носіць ірацыянальны характар. Інтэлект – усяго толькі сродак волі да жыцця. Інтэлект стамляецца, воля ж нястомная. Таму яна, а не розум, сапраўдная аснова свету і перадумова асабістай волі чалавека. У свеце, як і ў чалавеку, няма нічога рацыянальнага, ім уласціва ненасытнае жаданне, цёмны глухі парыў. Свет недарэчны сам па сабе, а ўся гісторыя свету – гэта гісторыя валявых флуктуацый, якія не маюць ніякага сэнсу.

Не мае сэнсу і воля да жыцця, бо само жыццё безсэнсоўнае, асабліва жыццё чалавечае. Яно безсэнсоўнае таму, што кожнаму чалавеку наканаваны хваробы, пакуты, старасць і смерць. Менавіта воля закінула нас у гэты свет без нашага ведама і дазволу, спакушае нас падманлівымі прыманкамі, найгоршай з якіх ёсць аптымізм – самы бязлітасны і безсаромны здзек над чалавецтвам. Жыццё чалавека – гэта няспынныя пакуты, а тое, што называюць шчасцем, на самой справе з’яўляецца толькі спробай вызвалення ад пакут, за якой прыходзяць новыя пакуты і нязбыўны сум. Жыццё – гэта плата па векселю, што падпісаны не намі. Так аптымізм і давер да розуму разбіваецца аб трагізм чалавечага існавання ў свеце.

Гэтая ірацыяналістычная крытыка гегельянства знайшла свой працяг у творчасці дацкага філосафа Сёрэна Кіркегора. Для яго непрыймальны аб’ектывізм і рацыяналізм Гегеля. Ён абвяргае ўсялякі адзіны ідэальны пачатак свету, бо розум, воля, пачуцці – гэта ўсё толькі абсалютызаваныя элементы свядомасці. Пошук адзінай духоўнай субстанцыі, тварэнне ўсеабдымнай універсальнай сістэмы містыфіцыруе прыроду і гісторыю, дзе пануе адзінкавае, а не ўніверсальнае. Мэта філасофіі – не ўніверсальныя законы Сусвету, а асобны чалавек у яго адметнасці і ўнікальнасці. Насуперак Гегелю з яго ідэяй адзінства і неабходнасці гістарычнага працэса, Кіркегор абвяшчае абсалютнасць кожнага чалавека і самакаштоўнасць кожнага імгнення, перажытага чалавекам, самакаштоўнасць яго існавання (existenz) . Экзістэнцыя азначае, што чалавек ёсць не наступства дзеяння нейкіх знешніх прычын, а вынік працэса самаздзяйснення, распачаты ў яго суб’ектыўнасці. Чалавек – не наступства чагосьці знешняга. Ён творыць сябе сам і ў гэтым сэнсе ёсць абсалютным пачаткам.

Кіркегор выдзяляе тры стадыі экзістэнцыі: эстэтычную, этычную і рэлігійную. На эстэтычнай стадыі найбольш выразна праяўляецца індывідуальнасць чалавека, яго жыццё паўстае як мноства не звязаных паміж сабой дыскрэтных падзей. Гэтую стадыю экзістэнцыі характарызуе не пастаянства, а прыступы зменлівасці, навізны – параксізм. На гэтай стадыі няма ніякіх абавязкаў, свабода нічым не абмежавана і праяўляецца без перашкод. Але менавіта праз гэта недасягальнай аказваецца “ісціна” існавання, што нараджае незадаволенасць і адчай, гэтую смяротную хваробу душы. Ад адчаю душа гіне, але яна гіне і без адчаю.

На этычнай стадыі пераважае дабрачыннасць і абавязак. Сумненне ў правільнасці жыцця толькі дзеля сябе нараджае імкненне рабіць дабро для іншых, выконваць свой абавязак у адносінах да чалавека. Але ж жыццё паводле абавязка – гэта жыццё дзеля ўсеагульнага, якое разбурае індывідуальнасць. Калі я жыву дзеля іншых, то ці не парушаю я сваё прызначэнне, ці не адмаўляю гэтым сваю чалавечую існасць? Сумненне, няўпэўненасць, разгубленасць і адчай не толькі не пераадольваюцца на этычнай стадыі, яны становяцца невыноснымі. І тады ў чалавека застаецца толькі адно – вера як увасабленне трэцяй стадыі экзістэнцыі.

На рэлігійнай стадыі чалавек усведамляе той факт, што ні эстэтычная разнастайнасць асалоды, ні этычны абавязак не апраўдваюць прысутнасць чалавека ў свеце, не прыносяць яму задавальнення і не здымаюць адчаю. Жыццё – гэта пакуты, разгубленасць і адчай. Іншага не дадзена, бо іншага няма. Таму трэба выбіраць: альбо асалода індывідуальнай распушчанасці, альбо дабрачыннасць паводле абавязку. І трэба верыць, што дабрачыннасць пажаданая Богам. Гэта не вызваляе нас ад пакутаў, але надзяляе свабодай: выбіраць і пакутаваць. Жыць без веры немагчыма. Але ніхто не можа верыць у бога ў хрысціянскім разуменні гэтага слова. Як жа тады жыць? Верыць, што твой выбар – гэта твая свабода, а звязаныя з ёю пакуты і адчай – патаемнае боскае ўказанне на магчымасць выратавання.

Рацыяналізм і сістэмнасць філасофскай класікі, яе гіпертрафіраваная разважлівасць падвяргаюцца радыкальнай крытыцы ў “філасофіі жыцця”. Яе праграмныя ўстаноўкі даюць нам падставу для высновы, што “філасофія жыцця” была своеасаблівай рэакцыяй на рацыяналістычны аптыміз асветнікаў, але найперш – на панлагізм і абстрактны рацыяналізм Гегеля. Асновы гэтай філасофіі былі закладзены Фрыдрыхам Ніцшэ, удакладняліся і развіваліся ў творах Дыльтэя, Зіммеля, Бергсона і іх паслядоўнікаў.

Галоўным аб’ектам філасофіі Ніцшэ з’яўляецца чалавек, але не як носьбіт сістэмы ўніверсальных аб’ектыўных ведаў, а як істота, напоўненая суб’ектыўнымі перажываннямі. Рацыянальнымі сродкамі нельга спасцігнуць аб’ектыўную ісціну, не таму, што такіх сродкаў няма, а таму, што адсутнічае такая ісціна. Прырода свету і чалавека шматзначная і разнастайная і існуе шмат розных пунктаў гледжання дзеля тлумачэння свету, але ніводны з іх не мае большай каштоўнасці, чым усе іншыя. Свет у аснове сваёй нявызначаны і неакрэслены і толькі фактам волі яму можна надаць пэўную форму. Вышэйшая ісціна нараджаецца ўнутры чалавека дзякуючы самастваральнай волі. Чалавек не нараджаецца чалавекам, а становіцца ім. І гэтае станаўленне чалавека як жывой рэчаіснасці ёсць актам тварэння тут і зараз самавызначальнай асобы. Такая асоба самое сваё жыццё ператварае ў мастацкі працэс, у якім яна зноўку вынаходзіць сябе, ужыўляе сябе ў быццё і гэтым актам тварэння надае парадак і гармонію безсэнсоўнаму хаосу Сусвету. І тады Бог, што панаваў над чалавекам, нараджаецца ў яго душы і звонка гучаць пад сонцам яго словы: “Свет, ты чуеш голас свайго творцы?” Бо ісціна – гэта не тое, што не6абходна даказаць ці абвергнуць, а тое, што трэба стварыць.

Чалавек ніколі не задаволены дадзеным, бо ў ім няма свабоды. Гэта адносіцца не толькі да рэчаў, але і самога чалавека. Воля да жыцця і ўлады не дае чалавеку супакоіцца, дасягнуць задавальнення. Чалавек толькі тады крочыць дарогай да чалавечнасці, калі імкнецца пераўзыйсці сябе, узвысіцца над сабой цяперашнім, стаць звышчалавекам – валадаром свабоды. Рухацца наперад, пераўзыходзіць самога сябе, імкнуцца да вышэйшага, расці і ўдасканальвацца – гэта ўсё і ёсць воляй да жыцця і ўлады. Звышчалавек – не бялявая шэльма, для якой не існуе ні маралі, ні сумлення, гэта звычайны чалавек, якім ён хоча, але не можа стаць.Гэта ідэал чалавека будучага. Паняцце звышчалавека азначае, што чалавек не задаволены тым, чым ён ёсць, і гэтая незадаволенасць з’яўляецца падставай для тварэння ўласнай гісторыі. І ў гэтым тварэнні толькі і адбываецца чалавек.

Галоўнай перашкодай на шляху да звышчалавека з’яўляецца традыцыйная мараль, Ёю прасякнута не толькі рэлігія, але і філасофія. Гэтая мараль пазбаўляе чалавека волі, адрывае ад жыцця, робіць яго недзеяздольным. Хрысціянства з яго аскетычнай мараллю непазбежна вядзе да распаду духоўнасці, “паўстання мас” і ўзыходжання на трон “будучага хама”, які нівелюе чалавека пад знакам усеагульнай роўнасці. Вось чаму настае час “пераацэнкі ўсіх каштоўнасцей”, пераадолення “чалавечага, занадта чалавечага” і тварэння “новай дабрачыннасці” – гэтай дарогі, што вядзе “па той бок дабра і зла”, у вясёлы свет звышчалавека, дзе няма абражальных правіл і метафізічных межаў, а сухі апалонаўскі розум падпарадкаваны дыянісійскаму буянству пачуццяў, якое і ёсць сапраўднае жыццё. У гэтым свеце няма нічога дадзенага, а толькі – станаўленне, буйны танец вечнага вяртання, у якім чалавек пераўзыходзіць самога сябе, узвышаецца над сабой, дасягае свабоды ў трагічнай містэрыі жыцця.

На жаль, побач з Ніцшэ-паэтам, Ніцшэ-рамантыкам, які праслаўляў вольнага чалавека, здольнага да самаўдасканалення, існуе і іншы Ніцшэ – амаральны чалавеканенавіснік, забойца бога. Гэты вобраз стварылі людзі, якія ніколі не чыталі Ніцшэ, а толькі “крытыку” яго. Іх погляды не маюць нічога агульнага з думкамі і словамі сапраўднага Ніцшэ. Мы не можам, і не павінны, успрымаць яго як узор для пераймання, але і ігнараваць не маем права, бо еўрапейскую філасофію без Ніцшэ ўжо нельга нават уявіць.

Пасля Кіркегора і Ніцшэ Еўропа не магла больш верыць у традыцыйнага бога і традыцыйныя маральныя каштоўнасці, хоць як ніколі раней мела патрэбу верыць.