Нямецкая класічная філасофія

Нямецкая класічная філасофія – гэта магутная інтэлектуальная плынь у гісторыі нямецкай культуры сярэдзіны XVIII – першай паловы ХІХ стст., звязаная з імёнамі Імануіла Канта, Йогана Фіхтэ, Фрыдрыха Шэлінга, Георга Гегеля. Яна была існспіравана тымі сацыякультурнымі працэсамі, якія адбываліся як у Германіі, так і ў Еўропе гэтага перыяда. Эканамічна адсталая, тэрытарыяльна раздробленая, палітычна рэакцыйная Германія патрабавала радыкальных перамен, здзейсніць якія ў гэтых умовах было немагчыма. Усё жывое і таленавітае прыцяснялася, рэакцыя палітычнага рэжыма выключала магчымасць практычнага рэфармавання грамадства. У гэтых умовах актыўнасць немцаў пераносіцца ў духоўную сферу. Тое, чага немцы не маглі здзейсніць практычна-палітычна, яны ажыццяўлялі ў літаратуры, якая перажывала перыяд росквіту. Пераадоленне адсталасці, палітычнае і нацыянальнае аб’яднанне краіны, дэмакратызацыя палітычнага жыцця – вось галоўныя намаганні найбольш свядомай часткі нямецкага грамадства.

Магутным стымулам развіцця нямецкай філасофіі была французская буржуазная рэвалюцыя 1789 – 1794 гг. Яна інспіравала разважанні аб перспектывах сацыяльнага развіцця, тэарэтычнае абгрунтаванне ідэалаў новага грамадства, пошук новай рацыянальнасці. А адсутнасць палітычных свабод і ўсеўладная цэнзура вялі да таго, што гэтыя разважанні прынялі форму абстрактных і часта знарок складаных тэкстаў.

Вялікі ўплыў на тэматыку нямецкай класічнай філасофіі аказала і новае прыродазнаўства. Спроба асэнсаваць гэтую новую з’яву, выявіць механізмы функцыянавання гэтай навукі, вызначыць яе метадалагічную базу ў той ці іншай ступені праяўляюцца ў творах усіх аўтараў азначанага перыяда.

Непасрэдным ідэйным папярэднікам нямецкай класічнай філасофіі было асветніцтва. Дастаткова сказаць, што Кант высока цаніў творчасць Русо, а з нямецкімі асветнікамі быў звязаны асабістымі сувязямі. Вольф, Крузіус, Ламберт, Тэтэнс, Мендэльсон, Гердэр, Лесінг, Гётэ былі гістарычнымі сучаснікамі пачынальніка нямецкай класічнай філасофіі і тэарэтычнымі папярэднікамі яго. Асветніцкія ідэі былі ўспрыняты ў Германіі XVIII ст. і развіваліся тут у вострай барацьбе з прымхамі, фанатызмам, палітычнай і рэлігійнай нецярпімасцю. Менавіта тут найбольш выразна праявіліся галоўныя маральныя ўстаноўкі Асветы: цярпімасць, дабрачыннасць, гуманнасць. Нямецкія асветнікі следам за сваімі еўрапейскімі аднадумцамі бачылі свой навуковы і грамадзянскі абавязак у тым, каб адкрыць людзям праўду аб іх уласнай прыродзе, вывесці на шлях ісціны, здабыць свабоду ў найлепшым грамадскім ладзе.

Развіццё

Асветнікі былі ўпэўненыя ў дасягальнасці гэтых мэтаў. Гістарычны аптымізм – характэрная ўласцівасць Асветы, галоўнай заваёвай якое сталася абгрунтаванне ідэі сацыяльнага прагрэса. Менавіта тут палягаюць карані гістарызма. Для філасофіі нямецкай Асветы гэтыя асаблівасці ўласцівы перш за ўсё. Малады Кант, Гердэр, Лесінг, Шылер, у рознай форме і з розным талентам праводзяць ідэю развіцця ў прыродазнаўства і грамадскія навукі.

Ідэі кантавай “Усеагульнай гісторыі і тэорыі неба” разбуралі ўяўленні аб боскім паходжанні і нязменнасці прыроды. Ідэя эвалюцыі станавілася галоўным светаўяўленчым і метадалагічным арыенцірам.

Творчасць Лесінга і Гердэра пераадольвала міф аб боскай завершанасці чалавека. Няспыннае ўдасканаленне – вось яго асаблівасць. Чалавек ніколі не бывае завершаным. Развіваецца яго інтэлект, мова. Гісторыя мовы непарыўна звязана з гісторыяй мыслення, а абедзьве яны – часткі грамадскай гісторыі, у працэсе якой індывіды і народы засвойваюць назапашаны вопыт, асэнсоўваюць дасягненні мінулых эпох. Гэта свет культуры, якія перадаецца ад народа да народа. Гісторыя чалавека – гэта гісторыя чалавечай культуры.

Але культура – вынік дзейнасці чалавека. Таму паўстае пытанне аб вытоках гэтай дзейнасці. А паколкі культура ў гэты перыяд разглядаецца выключна як духоўная культура, то вытокі дзейнасці як субстанцыі культуры спрабуюць адшукаць ў ідэальнай сферы свядомасці. Адсюль і ідэалізм, гэтак характэрны для нямецкай класічнай філасофіі.

Ідэя актыўнасці свядомасці

Найбольш істотным вынікам гэтых пошукаў сталася ідэя актыўнасці свядомасці, упершыню распрацаваная Кантам. Калі філасофія папярэдняга перыяда разглядала чалавека як пасіўна-сузіральную істоту, а працэс пазнання – як простае сузіранне, то Кант упершыню адкрывае творча-актыўную, сінтэтычна-канструктыўную прыроду чалавека, а пазнанне разглядае як працэс стварэння свету з’яў, альбо свету культуры. Падставы гэтай дзейнасці адначасова выступаюць і падставамі існавання культуры. Пры гэтым Кант мяркуе, што спосабы і мэты пазнання заўжды падпарадкаваны маральна-практычнай дзейнасці і сваю магчымасць набываюць дзякуючы ёй. Веды маюць каштоўнасць толькі ў той ступені, у якой яны спрыяюць чалавеку ў дасягненні дасканаласці. Гэтая ідэя мае для нас падвойнае значэнне: па-першае, у суб’ектыўна-ідэалістычнай форме Кант упершыню паспрабаваў абгрунтаваць залежнасць пазнання ад практыкі і, па-другое, паказаць актыўнасць пазнання як канструявання свету культуры, у якім чалавек набывае свабоду і рэалізуе маральны ідэал.

Варта адзначыць той факт, што, паводле Канта, гэтая дзейнасць разгортваецца ў свеце прыроды, ў сферы “рэчаў саміх па сабе”, якая абмяжоўвае розум і вымушае яго лічыцца з неабходнасцю прыроднага існавання. Гэта, на думку Канта, засцерагае розум ад празмернага суб’ектывізма. З гэтага пункту гледжання далейшае развіццё нямецкай класічнай філасофіі ідзе па шляху вызвалення ад гэтага матэрыялістычнага “давеску”. У сістэмах Фіхте і Шелінга дзейнасць з атрыбута пазнання і культуры ператвараецца ў аснову свету. Прызначэнне чалавека – свабода. Сродкам яе дасягнення ёсць культура. Гэтая культура з’яўляецца вынікам чалавечай дзейнасці. Яна і ёсць свет чалавека, і ніякага іншага свету няма. Так фарміруецца ўяўленне аб дзейнай і таму супярэчлівай прыродзе чалавека і таго свету, які ён стварае. Але адначасова нарастае і суб’ектывізм. Яго пераадоленне пачынаецца ў творчасці Гётэ, братоў Гумбальдтаў, у рамантызме, але заслуга ў гэтым найперш належыць Шэлінгу з яго ідэяй усеадзінства. Шэлінг усё жыццё імкнуўся ажыццявіць сінтэз спіназізма з яго абсалютнасцю прыроды і фіхтэанства з яго абсалютызаванай суб’ектыўнасцю. Гэтае імкненне, часта незалежна ад самога Шэлінга, прыводзіць да нарастання аб’ектывізма ў ацэнках мыслення, якое ўсё больш і больш набывае рысы ўсеадзінага Бога, супярэчлівага па самой сваёй сутнасці. Бог – гэта і розум, і сам свет. У ім змагаюцца рэальнае і ідэальнае, эгаізм і любоў. Станаўленне свету (і Бога) – гэта пераадоленне эгаізма праз любоў.

Гэтыя напалову рэлігійныя, напалову піетычныя ўяўленні позняга Шэлінга становяцца непасрэдным разумовым матэрыялам для маладога Гегеля. У “Жыцці Ісуса” і ў “Духу хрысціянства” ён спрабуе пераадолець разрыў паміж існым і належным у маралі, знайсці такую агульную сферу, якая б адпавядала асобнаму чалавеку.

Дыялектыка

У гэтых пошуках і нараджаецца гегелеўская дыялектыка – галоўнае дасягненне нямецкай класічнай філасофіі. Сутнасць дыялектыкі коратка можна характарызаваць наступным чынам. Ніякі стан свету і ніякія веды аб ім не бываюць нязменнымі. І свет, і яго пазнанне – гэта працэс, які няспынна мяняецца, і гэтая зменлівасць ёсць істотнай уласцівасцю іх. Усякі стан, любыя веды ўтрымліваюць у сабе сваю супрацьлегласць, сваё адмаўленне. Душой, крыніцай гэтай зменлівасці з’яўляецца супярэчлівасць усяго існага. Штосьці існуе толькі ў той ступені, у якой яно ўнутры сябе ўтрымлівае сваю супрацьлегласць – гэты корань усякай жыццяздольнасці і сілы. Пераадоленне гэтых супярэчнасцей і ёсць працэс развіцця. Яго нельга прыпыніць, ад яго нельга адмовіцца. Тое, што яшчэ ўчора было жыццядзейным, сёння робіцца састарэлым і асуджаным на адмаўленне. Справядлівае ў адным выпадку паўстае як вышэйшая несправядлівасць у другім. Сапраўднае ўчора перастае быць такім сягодня і альбо само павінна саступіць месца новаму, альбо падлягае прымусовай ліквідацыі з боку больш развітай рэчаіснасці. Але гэта – рэчаіснасць свядомасці, рэальнасць духа. Прырода ж – гэта “акамянелы дух”. Яе таму нельга ні абагаўляць, ні ставіць вышэй за чалавечыя здзяйсненні. Прыродныя формы не ведаюць развіцця. Такой здольнасцю валодае толькі дух. І менавіта ў духу завяршаецца развіццё, бо менавіта ў развіцці духу дасягаецца вышэйшая мэта – пазнаць самога сябе. Дух заўважае, што ўсё, што адрозніваецца ад яго, толькі здаецца такім. На самой справе гэта сам дух на розных стадыях свайго развіцця. Так розум замыкаецца на самім сабе і гэтым пазбаўляе сябе той асновы, на якой толькі ён і можа функцыянаваць. Рэальнае развіццё прыроды тут падмяняецца рухам і зменлівасцю паняццяў. Але як ў працэсе гэтага руху ўзнікае свет? Як развіццё паняццяў прыводзіць да з’яўлення прыроды?

Гэтыя пытанні адносяцца да самага ўразлівага месца ў філасофіі Гегеля. І паставіў іх яшчэ Шэлінг. І гэтыя ж пытанні сталіся падставай для самай бязлітаснай крытыкі з боку Людвіга Фейербаха.

Антрапалагічны матэрыялізм і крытыка ідэалізма

Фейрбах быў першым крытыкам нямецкага ідэалізма. Заслуга яго заключаецца ў тым, што з пазіцый матэрыялізма ён выявіў вытокі і ўмовы існавання рэлігіі і ідэалізма. Ён паказаў зямныя прычыны гэтых з’яў духоўнай культуры. У сапраўднасці прырода папярэднічае як Богу, гэтак і духу. “Так дзейнасць чэрава папярэднічае дзейнасці галавы, першае ў жыцці – ежа і пітво”, – пісаў Фейербах. Ідэалізм абсалютызуе дзейнасць галавы, прыпісвае ёй такую моц і такія функцыі, якімі ў сапраўднасці яна не валодае. Ідэалізм і рэлігія падвойваюць свет, у рэлігіі і ідэалізме аб’ектывізуеца немач і недасканаласць чалавека. З дапамогай духа і Бога чалавек пераадольвае свае недахопы. У дух і ў Бога змяшчае чалавек тыя праблемы, якія ён сам вырашыць не можа. Бог – гэта створаны чалавекам яго ўласны цень. Сапраўдным жа богам ёсць сам чалавек. Яго боскасць праяўляецца ў любові. Любоў гэта аснова маральнасці і чалавечнасці, падстава грамадзянскасці. Любоў – гэта Бог у чалавеку. Гэтая зямная гуманістычная скіраванасць Фейрбаха не можа не імпанаваць. І ён мае рацыю, калі сцвярджае Любоў як аснову чалавечых адносін. Але чаму ў рэальным жыцці гэтая любоў вядзе да войнаў, сварак, гвалту? На гэтае пытанне Фейебах не адказвае, ды і не можа адказаць. Яго заслуга ў іншым. У антрапалагічным матэрыяліме Фейербаха класічная заходняя філасофія завяршыла сваё развіццё. Пасля яго крытыкі ідэалізма і рэлігіі далейшае развіццё галоўных праблем традыцыйнай класічнай філасофіі магчыма было толькі на шляху разбурэння падмурку гэтай філасофіі, на прынцыпова новай метадалагічнай і светаўяўленчай аснове.

Якія ж галоўныя здабыткі нямецкай класічнай фіасофіі?

1)Значным дасягненнем нямецкай класічнай філасофіі сталася перакананне ў тым, што асэнсаваць існасць чалавека ні з пазіцый яго эмпірычнага існавання, ні з пункту гледжання “чыстага розуму” немагчыма. Свет чалавека – гэта не першапачатковая дадзенасць, ён культывуецца чалавекам і толькі ў гэтым працэсе набывае статус сферы спецыфічна чалавечай жыццядзейнасці. Гэта свет культуры, які гістарычна ствараецца чалавекам. Без яго і па-за ім існаванне чалавека немагчыма. Спосабам жа рэалізацы культуры, асновай яе ўзнікнення і існавання з’яўляецца дзейнасць;

2)асновай гэтай дзейнасці, яе глыбіннай крыніцай ёсць дыялектыка як адзінства супрацьлеглых тэндэнцый і іх барацьба. Гэта галоўнае дасягненне нямецкай класічнай філасофіі. На ідэалістычнай аснове дыялектыка тут была распрацавана гэтак грунтоўна, што адкрыла перад чалавечым мысленнем дагэтуль невядомыя абшары. Яна ўкараняла прынцып гістарызма як аснову мыслення і вяла да вельмі радыкальных высноў. У межах гэтай інтэлектуальнай плыні была радыкальна пераасэнсавана трактоўка пазнавальнай дзейнасці. Калі ў папярэдняй філасофіі сузіральны суб’ект альбо паглынаецца быццём як яго элемент, альбо адмяжоўваецца ад быцця і супрацьпастаўляецца яму, то нямецкія філосафы XVIII – ХІХ стст. абгрунтавалі творчую актыўную прыроду пазнання, у якім суб’ект і аб’ект цесна ўзаемазвязаны і ўтвараюць цэласную сістэму пазнавальных адносін, функцыянаванне якой абумоўлена сацыякультурнымі фактарамі. Так упершыню распрацоўваецца ідэя практычнай абумоўленасці пазнання;

3)сістэматычнасць, грунтоўнасць і завершанасць, ідэалізм, рацыяналізм і лагіцызм, перавага гнасеалагічнай тэматыкі – вось галоўныя рысы нямецкай класічнай філасофіі.