3. Бағалы қағаздар нарығының қатысушылары

1. Эмитенттер

2. Сатушылар

3. Инвесторлар

4. Делдалдар

Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының басты қатысушылар – эмитенттер болып тадбылады.

Мемлекет эмитентті заң жүзінде белгілейді. Эмитент заңды тұлға, жергілікті басқару орган немесе мемлекеттік орган болып табылады.

Инвестор – (салым иесі) инвестор жеке немесе заңды тұлға болуы мүмкін. Олар бағалы қағаздар өз қаражатының есебінен сатып алады.

Бағалы қағаздар нарығының жұмысын қамтамасыз етіп оның міндетін атқаратын кәсіби мамандар, яғни делдалдар. Бұл бролкерлік және дилерлік ұйымдар

Андерайтер – жаңа шығарылған бағалы қағаздардың белгілі бір санын орналастыру жөнінде міндеттеме алған екінші адам.

Джобберлер - бағалы қағаздар нарығын конъютурасын мәселелер жөнінде кеңес берушілер.

№7 дәріс. Сақтандыру нарығы

1. Сақтандыру нарығының дамуының негізгі аспектілері

2. Сақтандыру нарығының қызмет ету ерекшеліктері.

3. Қазақстанда сақтандыру нарығы дамуы

Сақтандыру нарығы сақтандырушы мен сақтандырушының арасына тығыз байланыс орната отырып, сақтандырудың нәти­жесіне байланысты экономикалық қарым-қатынастардың жиын­тығын қамтиды. Бұл нарықта сақтандыру қызметін жалпылама танып-білу жүзеге асырылады да, оның өмір сүруі­нің негізгі экономикалық заңдары ретінде құн заңы мен сұраныс және ұсыныс заңдары алынады. Сақтандыру нарығы тауар шаруа­шылығы қалыптасуының барысында құрылатындықтан екеуінің де пайда болуының шарты ретінде еңбектің қоғамдық бөлінуі мен түрліше жекеменшік иелері – ерекшеленген тауар өндіру­шілердің болатындығы есептелінеді. Бұл нарық нарықтық қатынас субъектілерінің дербестігін, сақтандыру қызметіндегі сатып алу-сатуға байланысты серіктестіктің тепе-теңдігін қарас­тырады.

Сақтандырудың мән-мағынасына қарай отырып, сақтандыру нарығының мына төмендегідей негізгі міндеттерін бөліп көр­сеткен дұрыс:

• реттеуші – нарық, барша басқалар сияқты мемлекет тарапынан реттеліп отырады;

• коммерциялық – сақтандыру операцияларын жүзеге асы­рудан түсетін табыстарды қамтамасыз етеді;

• бағалық – компанияның сақтандыру қызметінің бағасын белгілеуді қамтамасыз етеді;

• сенімділік функциясы – сақтандыру операциялары қо­лайсыз, тағы басқа жағдайлар туындағанда сенімділікті қамтамасыз етеді.

Сақтандырудың мына төмендегідей түрлері бар:

1. Салалық белгісі бойынша:

өмірді сақтандыру нарығы (бұған, сондай-ақ, ұзақ мер­зімді сақтандырудың барлық түрлері: зейнетақы, ден­саулық сақтау, некелесу, аннуитет және басқалар да жатады);

мүліктерді сақтандыру нарығы;

жауапкершілікті сақтандыру нарығы;

бақытсыздық жағдайлардан сақтандыру нарығы;

2. Ауқымдық жағынан:

ұлттық;

аймақтық;

халықаралық.

3. Сақтандыру индустриясының ұйымдастыру-құқықтық түрлеріне байланысты:

мемлекеттік сақтандыру;

акционерлік қоғамдар жүргізетін сақтандыру;

сәйкес сақтандыру қорларын құрайтын өзара сақтандыру.

4. Жүзеге асырылу түрлері бойынша:

міндетті;

өз еркімен.

5. Объектілер бойынша:

жеке;

мүліктік.

Міндетті түрде – бұл заңдылық актілердің талап ету күшіне сай жүзеге асырылатын сақтандыру. Азаматтық өмірін немесе денсаулығын ешқандай заңдылық актілерімен, келісім­сөздермен сақтандыруға күштеп мәжбүр етуге жол жоқ. Мін­детті түрдегі сақтандыру ерікті түрдегі сияқты келісім негізінде жүзеге асырылады. Міндетті түрдегі сақтандыру келісімі сақ­тандырушымен сақтандырудың нақты осы түрін жүзеге асыруға лицензиясы болған жағдайда ғана жасалады.

Ерікті түрде – екі жақтың бірдей ерік білдірген жағдайында жасалатын сақтандыру сақтандырудың объектісі болып заңға қай­шы келмегенде кез келген азаматтық мүдде немесе заңды тұлғаның мүддесі алдынғы орынға шығарылады. Міндетті түрдегі ерік бойынша сақтандырудың айырма­шылығы – ол келісімнің мерзімі шектеулі болып келеді, сақтандыру жарналарын төлегенде ғана жүзеге асырылады.

Міндетті түрдегі мен ерікті түрдегі сақтандырудың үйлесім­ділік табуы қоғамдық өндіріс пен халықтың сақтану жағынан қорғалуы қамтамасыз ететін жүйе құруға мүмкіндік береді, өйткені сақтандыру әрекеті қандай болған жағдайда да көптеген жандардың мүддесін қорғайды.

Жеке сақтандырудың объектілері болып азаматтардың өмірі, денсаулығы мен еңбекке жарамдылығы жатады. Мүліктік сақтандыруды өздеріне тиесілі немесе жалға алған меншіктеріне тікелей немесе жанамалай зиян келтірмеу мақсатымен жекеле­ген адамдар мен шаруашылық субъектілері жүргізеді. Мүліктік сақ­тандырудың объектілері болып жер бетіндегі, әуедегі және су көлігі, жүктер мен басқа да мүліктер, сондай-ақ, қаржылық тәуелділік саналады.

Мемлекеттік сақтандыру – бұл жағдайда сақтандырушы мемлекеттік ұйым болып есептелінеді де, ол заңдар арқылы реттелініп отырады. Ол сақтандырудың барлық түрлеріне мем­лекеттің бүтіндей үстемділігі болғанда, мемлекеттің сақтан­дырудың тек жекелеген түрлеріне үстемдігі болғанда немесе сақтандырылуға ешқандай да мемлекеттік үстемділік болмаған жағдайларда жүзеге асырыла береді. Қазір ТМД елдерінде сақтандырудың даму барысы өзінің шегіне жетуге жақын. Мы­салы, Ресейде бюджет тарапынан әскерлерді, мили­ция қызмет­керлерін, салық инспекциясы мен полицияны, прокурорларды, соттарды апаттан құтқарушыларды, ядролық қондырғылардың қызметкерлерін, ғарышкерлерді, депутаттарды, донорлар мен басқа да санаттардың қызметкерлерін міндетті түрде мемле­кеттік тұрғыдан сақтандыру жүзеге асырылуда. Ресей Федера­циясының 1991 жылдың 28 маусымдағы №1499-1 РФ азамат­тарын медициналық тұрғыдан сақтандыру Заңы бойынша мемле­кеттік әлеуметтік сақтандыру жүйесіне жататын міндетті түрде медициналық сақтандырылу енгізілген.

Акционерлік сақтандыру – бұл сақтандырушылар ретінде акционерлік қоғамдар саналатын сақтандыру қызметінің түрі, бұл жағдайда жеке байлығы аз құрылтайшыларға ақшалай ре­сурстарды өздеріне тарту арқылы сақтандыру операцияларын жүргізуді тездетуге мүмкіндік беретін акциялар бойынша өзінің жарғылық капиталын құрайды. Бастапқы капиталды құраудың тәртібіне сәйкес ашық және жабық түрдегі акционерлік қоғамда­рын, жауапкершілігі шектеулі серіктестікті ажыратады. АҚ-ның мұндай түрлері бүкіләлемдік іс-тәжірибиеде бар. Қазақстанда акционерлік қоғам түрінде сақтандыру ұйымын құру заңмен анықталған.

Өзара сақтандыру – өзара көмек беруді қамтамасыз етуге бастайтын қауіпсіздікті сақтаудың түрі. Бұл ретте сақтандыры­лушы сақтандыру қоғамның мүшесі де болып табылады.

Қазақстан Республикасының «Сақтандыру қызметі туралы» Заңында сақтандырудың трансшекаралық деп аталатын түрі де қарастырылған, ол бойынша сақтандыру сыйлықақысы респуб­ликада да, онан тыс жерлерде де жүргізіле береді. Сақтанды­рудың мұндай түрін жүргізудің шарттары мен тәртібі Қазақстан Республикасының заңымен немесе біздің республикамызда ратификацияланған халықаралық келісімдерімен анықталады. Қазақстан Республикасының сақтандыру ұйымдық-резидентінің өзі қабылдаған сақтандыру тәуекелін қайтадан сақтандыру үшін елден тыс жерлерге беру қайта сақтандыру ұйымының ҚР-ның резиденті еместерге тікелей немесе ҚР-ның сақтандыру брокер-резиденті арқылы, егер осы ұйымдардың рейтингісі болған жағдайларда берілуі жүзеге асырылуы мүмкін.

Қазақстандық сақтандыру нарығының құрылымы оған қа­тынасушылар мен сақтандыру салалары арқылы көрсетілген.

Аталмыш нарықтың қызметі ҚР-дың Конституциясына, ҚР-дың Азаматтық Кодексіне, «Сақтандыру қызметі туралы» заңға негізделген нормативтік-құқытық актілерменмен, сондай-ақ ҚР-дың басқа да нормативтік-құқықтық актілерімен рет­теледі.

«Сақтандыру қызметі туралы» Заңға сәйкес Қазақстан Рес­публикасы сақтандыру нарығына қатысушылар болып сақтан­дыру (қайта сақтандыру) ұйымы, сақтандыру брокері, сақтан­дыру агенті, сақтандырылушы, сақтандырылған, табыс табушы, актуарий, өкілеттілігі бар аудиторлық ұйым (өкілеттігі бар аудитор), өзара сақтандырушыға байланысты басқа да жеке және заңды тұлғалар саналады.

ҚР-ның сақтандыру нарығында сақтандыру қарым-қатына­сының мына төмендегідей қатысушылары айрықшаланады:

сақтандыру нарығының қызметіне сұранысты жасаушы сақтандырушылар;

осы сұранысты қанағаттандырушы тікелей сақтандыру (сақтандырушылар) компаниялары;

келтірілген зиянды сақтандыру операцияларына таратып отыруды, сақтандыру нарығының қаржылық тұрақтылы­ғын жалпы түрде қамтамасыз етуші қайта сақтандыру компаниялары;

сақтандыру қызметтерін сақтандырушы мен сақтанды­рылушының арасында ретке келтіріп отыратын сақтан­дыру сарапшылары;

сақтандыру инфрақұрылымының ұйымдары.

Сақтандыруға бақылау жүргізуші өкілетті мемлекеттік ор­ган ҚР-ның қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды ретке келтіріп қадағалап отыратын Агенттігі болып табылады. (ары қарай Агенттік). Оның сақтандыруда реттеп отыру сала­сындағы негізгі міндеттері:

елде тұрақты сақтандыру жүйесін құрып, оған қолдау көрсету және ұлттық сақтандыру нарығының инфра­құрылымын орнықтыру;

сақтандыру нарығын реттеу, сақтандыру қызметін қа­дағалау;

сақтандырудың негізін заңды түрде бекіту, міндетті түр­де сақтандыру түрлерін, республиканың сақтандырудың халықаралық жүйесіне қатысты принциптерін белгілеу;

сақтандырушылардың, сақтандырылғандардың және пайда табушылардың құқығы мен заңды мүдделерін қорғау.

Агенттікке ҚР-сының заңды актілерінде тікелей қарастырыл­ғандардан басқа жағдайларда сақтандырушы ұйымдар мен сақ­тандыру брокерлерінің қызметіне араласуға тыйым салынады.

Сақтанушы – сақтандырушымен сақтандыру келісімін жасайтын тұлға. Заңды және жеке тұлғалар, коммерциялық емес мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар, шағын және орта бизнес, ірі өндіріс кәсіпорындары, қаржы институттары және басқалар сақтанушылар бола алады. Сақтанушыға сақтандырушыны өз еркінше де, сақтандырудың міндетті түрлері бойынша да таң­дауға ерік беріледі. Оған өзіндік ерекшелігі бар қызметке ұқсас сақтандыру компаниясының қызметі ұсынылады. Сақтандыру келісім шартына сәйкес сақтандырушы сақтану жағдайы туын­дағанда сақтанушыға жәрдем көрсетудің кепілі болып саналады. Келісім-шарт сақтанушының қажетті шарты ретінде есептеледі, өйткені сақтандырушының қорында шоғырланған көптеген тәуекел жарналарды сақтандырушы бизнесте меңгеру оңай.

Дамыған сақтандыру нарығына сақтандыру агенттері мен брокерлер белсенді түрде қатысатын болып саналды.

Сақтандыру агенті – өзіне берілген өкілдікке сәйкес сақ­тандыру ұйымының атынан және оның тапсыруы бойынша сақтандыру келімшарттарын жасауға сарапшылық ететін жеке немесе заңды тұлға. Сақтандыру ұйымы сақтандыру келісімі бойынша қабылданған міндеттемелерді, сол сақтандыру ұйымы­нан алынған өкілдіктің шегінде оның атынан сақтандыру агенті жасаса, егер өзі тікелей қабылдап алған болса, сақтандыру ұйымы орындауы керек.

Сақтандыру брокері – сақтандыру мен қайта сақтандыру мәселелері бойынша кеңес беруді және өз атынан және сақтан­дырушының тапсыруы бойынша немесе өз атынан және цедент­тің тапсыруы бойынша келісімшарттары жасауды жүзеге асы­руға сарапшылық ететін заңды тұлға.

Кез келген мемлекеттің заңында брокерлік қызметтің ли­цензиялану барысы көрсетілген, осы қызметтің тәртібі мен шарттары, брокердің атқаратын ісі, құқығы мен міндеті анық­талған. Сақтандыру брокерінің құрылтайшылары мен қызмет­керлері бір мезгілде сақтандыру ұйымының лауазымдық қыз­метін атқара алмайды. Қазақстан Республикасының «Сақтан­дыру қызметі туралы» заңы бойынша сақтандыру брокері болып саналмайтын сақтандыру ұйымына немесе оның қызметкер­леріне, сондай-ақ резидент емес ұйымдарға сақтандыру брокер­лігін құруға және қызмет етуге қатысуына рұқсат етілмейді. Оның үстіне, Қазақстан Республикасының резиденті емес сақ­тандыру брокеріне республика территориясында филиалдар мен өкілдіктер ашуға да рұқсат жоқ.

Қазақстанның заңдылық іс-тәжірибесінде тұңғыш рет ак­туалдық қызмет деген түсінік ендіріліп отыр. Актуарий – сақтан­дыру (қайта сақтандыру) ұйымының төлей алушылық және қаржылық тұрақтылығының қажетті деңгейін қамтамасыз ету мақсатымен сақтандыру және қайта сақтандырудың келісім­шарты бойынша міндеттемелердің мөлшерін экономикалық-математикалық есептеулермен байланысты қызметті жүзеге асыратын жеке адам. Актуарийдің негізгі міндеті компанияның өзіне алған міндеттемесін орындауды жеткілікті түрде қамта­масыз ете алатын төлей алушылық деңгейін бір қалыпта ұстауға арналған ұсыныстар дайындау болып табылады.

Актуарий болып қызмет атқаруға ҚР-ның Ұлттық банкісі берген лицензиясы бар жеке тұлға құқылы. Оған ие болу үшін «Сақтандыру туралы» Заңда көрсетілмеген, құқықтық норма­тивтік актілерге сілтеме жасалынатын біршама шарттар қажет. Актуарийдің қызметі сақтандыруды қамтамасыз ету процесінің барлық құрыстырушыларының мониторингісі мен сақтанушы­ның алдындағы міндеттерге байланысты резервтердің жеткілік­тігі үшін сақтандыру ұйымдарын үнемі тексеріп отыруды қарас­тырады.

Өкілетті мемлекеттік органның тиісті лицензиясының негі­зінде сақтандырушы және қайта сақтандырушы ұйымының аудиті бойынша қызмет ететін аудитор немесе аудиторлық ұйым сақтандырушы нарықтың кәсіпқой қатысушысы бола алады. ҚР-ның «Сақтандыру қызметі туралы» заңы бойынша сақтандыру ұйымдары әр жыл сайын өзінің жұмысына аудит жүргізіліп, оның қорытындысын шығарып отыруға және көшір­месін ҚР-ның Ұлттық банкіне тапсырып отыруға тиіс. Міндетті түрдегі сыртқы аудитпен қатар сақтандыру компания­сының заң бойынша өзінің құрылымында лицензиялауға жатпайтын ішкі аудит қызметі де болуы міндетті. Ішкі аудит компаниясының ішкі саясаты бойынша анықталады, бірақ бұл жағдайда өкілетті мемлекеттік органның талаптары да ескеріледі.