Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь

Беларускі дзяржаўны універсітэт культуры і мастацтваў

В.І.САІТАВА

ГІСТОРЫЯ КРАЯЗНАЎСТВА БЕЛАРУСІ

Вучэбны дапаможнік

Мінск 2007

УДК 01 (И) (9)

ББК 78.53 +78.54 (0)ж

С 149

Рэцэнзенты

С.В.Зыгмантовіч, кандыдат педагагічных навук, загадчык кафедры менеджменту інфармацыйна-дакументнай сферы Беларускага дзяржаўнага універсітэта культуры і мастацтваў;

Г.В.Раманішка, галоўны бібліятэкарМінскай абласной бібліятэкі імя А.С.Пушкіна

Саітава, В.І.

С149 Гісторыя краязнаўства Беларусі : вучэб. дапаможнік / В.І.Саітава. – Мн.: Бел. дзярж. ун-т культуры і мастацтваў, 2006. –100 с.

ISBN 695=

Дапаможнік падрыхтаваны ў адпаведнасці з вучэбнай праграмай курса. Паказаны асноўныя этапы краязнаўства Беларусі, арганізацыя краязнаўчага руху на кожным з іх, уклад выдатных дзеячаў і вядучых устаноў, асноўныя вынікі краязнаўчых даследаванняў, асаблівасці тэарэтычнага асэнсавання.

Для студэнтаў, якія атрымліваюць вышэйшую і сярэднюю спецыяльную адукацыю ў галіне бібліятэказнаўства і бібліяграфіі і іншых прафесій, звязаных з вывучэннем гісторыі краязнаўства інфармацыйнага забеспячэння грамадства.

ББК 78.53 +78.54 (0)ж

ISBN 695= © В.І.Саітава, 2007.

ЗМЕСТ

Прадмова 5

Раздзел 1. Краязнаўства як навука і грамадская дзейнасць 10

Глава 1. Азначэнне, сутнасць, задачы, формы і суб’ект

краязнаўства 10

Глава 2. Адміністрацыйна-тэрытарыльная і рэгіянальная структура

Беларусі па розных прыметах як аснова краязнаўчай дзейнасці 15

Пытанні 24

Тэст 25

Раздзел 2. Узнікненне краязнаўства ў Вялікім княстве

Літоўскім 28

Глава 1. Патрыятызм як рыса народнай свядомасці літвінаў-беларусаў

і светапоглядная аснова краязнаўчага руху 28

Глава 2. Узнікненне рэгіянальных гістарычных апісанняў

і даследаванняў 31

Глава 3. Геаграфічныя і прыродазнаўчыя апісанні і даследаванні

беларускіх рэгіёнаў 39

Глава 4. Узнікненне бібліяграфічнага краязнаўства 48

Пытанні ……50

Тэст 51

Раздзел 3. Краязнаўства на беларускіх зямель у перыяд Расійскай

імперыі (1772/1795 – 1917 гг.) 53

Глава 1. Развіццё краязнаўчага руху ў 1772/1795 – 1864 гг. 53

1. Уплыў гістарычных і сацыяльна-культурных ўмоў на

вывучэнне беларускіх рэгіёнаў 53

2. Арганізацыйныя аспекты краязнаўчага руху 55

1.2.1. Грамадскі краязнаўчы рух 56

1.2.2. Краязнаўчыя даследаванні грамадскіх арганізацый 67

1.2.3. Дзяржаўнае і школьнае краязнаўства 73

1.2.4. Краязнаўства ў перыядычным друку 77

1.2.5. Бібліятэчна-бібліяграфічнае краязнаўства 79

Глава 2. Развіццё краязнаўчага руху ў 1865 – 1917 гг. 80

2.1. Уплыў гістарычных і сацыяльна-культурных ўмоў

на развіццё краязнаўчага руху 80

2.2. Арганізацыйныя аспекты краязнаўчага руху 81

2.2.1. Грамадскае краязнаўства 81

2.2.2. Дзяржаўнае краязнаўства 93

2.2.3. Краязнаўства ў перыядычным друку 96

2.2.4. Бібліятэчна-бібліяграфічнае краязнаўства 98

Пытанні 102

Тэст 102

Раздзел 4. Развіццё краязнаўства ў Беларусі ў міжваенны перыяд 108

Глава 1. Развіццё краязнаўства ў бсср 108

1.1. Грамадскі краязнаўчы рух. Дзейнасць Цэнтральнага бюро

краязнаўства 108

1.2 Дзяржаўнае краязнаўства 126

1.3. Школьнае краязнаўства 138

1.4. Бібліятэчна-бібліяграфічнае краязнаўства 139

Глава 2. Краязнаўства ў Заходняй Беларусі (1921–1939 гг.) 142

2.1. Грамадскі краязнаўчы рух, дзяржаўнае школьнае краязнаўства 142

2.2. Краязнаўчая дзейнасць беларускіх нацыянальна-культурных і

навуковых арганізацый 151

2.3. Бібліятэчна-бібліяграфічнае краязнаўства 153

Пытанні 160

Тэст 161

Раздзел 5. Арганізацыя краязнаўства ў БССР у пасляваенны

перыяд (1945–80-я гг.) 165

Глава 1. Аднаўленне краязнаўчага руху і развіццё

школьнага краязнаўства 165

Глава 2. Развіццё дзяржаўнага краязнаўства 169

2.1. Краязнаўства ў вышэйшых навуковых установах 169

2.2. Музейнае краязнаўства 172

Глава 3. Краязнаўчая дзейнасць добраахвотных арганізацый.

Стварэнне Беларускага Краязнаўчага Таварыства 175

Глава 4. Бібліятэчна-бібліяграфічнае краязнаўства 179

Пытанні 181

Тэст 182

Раздзел 6. Беларускае краязнаўства на сучасным этапе

(1991 – 2000-я гг.) 184

Глава 1. Грамадскі краязнаўчы рух 184

Глава 2. Школьнае краязнаўства 191

Глава 3. Дзяржаўнае краязнаўства 196

3.1. Удзел органаў адміністрацыйна-тэрытарыльнага кіравання ў краязнаўчым руху 196

2. Развіццё краязнаўчай дзейнасці навуковых устаноў 197

3.2. Развіццё краязнаўства ва універсітэтах 200

Глава 4. Бібліятэчна-бібліяграфічнае краязнаўства 199

Пытанні 203

Тэст 204

Літаратура 208

Прадмова

Краязнаўства з’яўляецца адным з важнейшых кірункаў дзейнасці бібліятэк усіх тыпаў і відаў на сучасным этапе. Паспяхова развіваюцца краязнаўчыя бібліятэчна-бібліяграфічная практыка і навука. Падрыхтоўка да краязнаўчай дзейнасці з'яўляецца запатрабаваным кампанентам прафесійнай бібліятэчна-бібліяграфічнай адукацыі. Будучыя бібліятэкары-бібліёграфы ўсіх спецыялізацый вывучаюць дысцыпліну “Бібліятэчна-бібліяграфічнае краязнаўства”. Найбольш грунтоўна рыхтуюцца да краязнаўчай дзейнасці студэнты спецыялізацыі “Бібліятэчна-бібліяграфічнае краязнаўства”. “Гісторыя краязнаўства Беларусі” з'яўляецца адной з дысцыплін гэтай спецыялізацыі. Згодна вучэбнага плана гэта дысцыпліна вывучаецца студэнтамі ФБІС і ФЗН спецыялізацыі “Бібліятэчна-бібліяграфічнае краязнаўства” як дысцыпліна спецыялізацыі на V і ІV курсах. Асноўнай мэтай данай дысцыпліны з'яўляецца вывучэнне беларускага краязнаўства як гісторыка-культурнага феномена. У працэсе яе вывучэння студэнты набываюць веды аб развіцці краязнаўчага руху ў Беларусі, яго арганізацыі і формах у розныя гістарычныя перыяды, выніках даследаванняў, знакамітых краязнаўцах. Тым самым дысцыпліна дапамагае звязаць веды, набытыя ў галіне бібліятэчна-бібліяграфічнай краязнаўчай дзейнасці, з дасягненнямі айчыннага краязнаўства як навукі і практычнай дзейнасці.

Краязнаўства ў гістарычным аспекце выкладаецца ва універсітэтах пераважна для студэнтаў гісторыкаў, географаў, філолагаў. У вучэбных дапаможніках Я.М.Мяшэчка (“Географическое краеведение”, 1986, 2002), “Историческое краеведение” (1980) і іншых асобныя главы прысвечаны развіццю краязнаўства ў Беларусі. Гісторыка-краязнаўчы матэрыял у гэтых дапаможніках спецыялізаваны з улікам будучай галіны дзейнасці спецыялістаў. Яго паўната і паслядоўнасць залежыць ад сфарміраваных у розныя гістарычныя перыяды ўяўленняў аб гістарычным мінулым Беларусі, аб прыналежнасці да суб’ектаў айчыннай культуры пэўных асоб, арганізацый і ўстаноў. Гісторыка-краязнаўчыя веды займаюць пэўнае месца і ў шматлікіх праграмах вучэбных дысцыплін “Краязнаўства Беларусі”, выкладаемых у ВНУ¹.

Спецыфіка адлюстравання гісторыка-краязнаўчых ведаў для студэнтаў бібліятэкараў-бібліёграфаў заключаецца ў шырокім, неабмежаваным пэўнай галіной краязнаўства, падыходзе. Дасягненні краязнаўчага руху па кожнай галіне прадстаўляюць інтарэс для гэтых спецыялістаў, што выцякае з інфармацыйнага, культурнага і адукацыйнага характару бібліятэчна-бібліяграфічнай дзейнасці. У вучэбным дапаможніку з улікам бібліятэчнай прафесіі зроблены акцент і на выніках дакументавання краязнаўчых ведаў, краязнаўчых інфармацыйных рэсурсах.

Вучэбны дапаможнік “Гісторыя краязнаўства Беларусі” напісаны на падставе вучэбнай праграмы курса і ахоплівае асноўныя падзеі, з’явы, тэндэнцыі айчыннага краязнаўства ад пачатку яго ўзнікнення да сучаснасці.

Матэрыял размеркаваны па буйнейшых гістарычных перыядах развіцця краязнаўства, асобна адлюстраваны пытанні агульнай характарыстыкі краязнаўства і прыметы тэрытарыяльнага падзелу краіны. У аснову перыядызацыі пакладзена перыядызацыя гісторыі Беларусі. Матэрыял, прадстаўлены ў дапаможніку, адабраны з улікам значнасці фактаў і з’яў для таго, каб адлюстраваць шляхі развіцця краязнаўства, яго грамадскую ролю, сувязі з іншымі сферамі і галінамі. Важнае месца адведзена суб’ектам краязнаўчай дзейнасці: асобам, арганізацыям і ўстановам. Колькасць іх велікая і пры адборы імён ўлічвалася значнасць укладу ў краязнаўчую дзейнасць, удзел у стварэнні і дакументаванні краязнаўчых ведаў, развіцці інфармацыйнай інфраструктуры краязнаўства. Перавага аддавалася тым асобам, якія жылі і працавалі ў Беларусі, арганізацыям і ўстановам, што дзейнічалі на яе тэрыторыі. Але, улічваючы значнасць укладу некаторых, не беларускіх даследчыкаў, падарожнікаў, адміністрацыйных чыноўнікаў, вайскоўцаў, а таксама ўстаноў і арганізацый, у навуковыя інтарэсы, прафесійныя і службовыя абавязкі якіх уваходзіла вывучэнне беларускіх рэгіёнаў, асвятляецца і іх дзейнасць. Гэта паказвае складанасць краязнаўчага руху як грамадскай з’явы, яго шырокія знешнія сувязі, тлумачыць у пэўнай ступені прасторавую і галіновую рассеянасць краязнаўчых ведаў. Вывучэнне “Гісторыі краязнаўства Беларусі” дапаможа ў фарміраванні прафесіянальнай свядомасці будучых спецыялістаў, інфармацыйна-рэгіянальнага стылю іх мыслення.

Мэтавая накіраванасць дысцыпліны вызначае кола задач, скіраваных на фарміраванне ў студэнтаў адпаведных ведаў і уменняў.

У выніку вывучэння дысцыпліны студэнт павінен уяўляць:

• значэнне краязнаўства для ўсебаковага развіцця рэгіёнаў, культурнага, грамадзянскага і патрыятычнага выхавання рэгіянальнай супольнасці;

• рэгіянальную структуру Беларусі па сукупнасці прымет;

• асноўныя перыяды развіцця краязнаўства Беларусі;

• асаблівасці арганізацыі і формаў краязнаўства ў асобныя перыяды;

• выдатных краязнаўцаў і арганізацыі, якія ўнеслі значны ўклад у развіццё краязнаўчага руху, у даследаванне асобных рэгіёнаў;

• змястоўныя кірункі краязнаўчых даследаванняў у асобныя перыяды;

• асноўныя краязнаўчыя крыніцы.

Студэнт павінен умець выкарыстоўваць:

• дакументныя крыніцы розных відаў, часу стварэння (выдання), на розных мовах для атрымання краязнаўчай інфармацыі і ведаў:

• гістарычныя веды па краязнаўстве як кампанент прафесіянальнай падрыхтоўкі для бібліятэчна-інфармацыйнай дзейнасці па краязнаўстве.

Студэнт павінен валодаць:

• галоўнымі фактамі і вынікамі развіцця краязнаўчага руху;

• паглыбленымі комплекснымі краязнаўчымі ведамі;

• гуманістычным падыходам да разгляду важнейшых падзей і ролі асоб.

Студэнт павінен мець вопыт:

• аналізу ўплыву гістарычна-культурных умоў на развіццё краязнаўства;

• ацэнкі дасягненняў выдатных краязнаўцаў, арганізацый па вывучэнні рэгіёнаў;

• выкарыстання вядомых фактаў пры разглядзе прычынна-выніковых сувязей гісторыі краязнаўства.

Дадзеная дысцыпліна цесна звязана з наступнымі курсамі: “Гісторыя Беларусі”, “Ідэалогія беларускай дзяржавы”, “Міфалогія беларусаў”, “Этнаграфія беларусаў”, “Фальклор беларусаў”, “Гісторыя нацыянальнай культуры”, “Бібліятэчна-бібліяграфічнае краязнаўства”.

Для лепшага засваення матэрыялу ў вучэбны дапаможнік уключаны тэсты па раздзелах і пытанні для самакантролю.