1. Obowiązek zapewnienia bezpiecznych I higienicznych warunków pracy

    Zasada zapewnienia pracownikom bezpiecznych i higienicznych warunków pracy wyrażona w art. 15 Kodeksu pracy stanowi potwierdzenie na gruncie prawa pracy konstytucyjnej zasady, w myśl której każdy ma prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Obowiązki pracodawcy w tym zakresie oznaczają konieczność zapewnienia pracownikom faktycznego bezpieczeństwa, a nie jedynie formalne wypełnianie obowiązków określonych przez prawo.

    Pracodawca jest obowiązany zapewnić bezpieczne i higieniczne warunki pracy zarówno pracownikom, jak i innym osobom fizycznym wykonującym pracę na innej podstawie niż stosunek pracy w zakładzie pracy lub w miejscu przez niego wyznaczonym. W razie prowadzenia prac w miejscu, do którego mają dostęp osoby nie biorące udziału w procesie pracy, pracodawca jest obowiązany zastosować środki niezbędne do zapewnienia ochrony życia i zdrowia również tym osobom.

    Obowiązki pracodawcy w dziedzinie bhp określają nie tylko przepisy prawa pracy, ale także zasady bhp oraz osiągnięcia nauki i techniki. Zasady bhp są to reguły bezpiecznego wykonywania pracy, które nie są ujęte w formę przepisów, ale wynikają z wiedzy i doświadczenia życiowego. Wykorzystywanie osiągnięć nauki i techniki oznacza stosowanie takich osiągnięć nauki i techniki, które są powszechnie znane i sprawdzone. Stan wiedzy naukowej i technicznej wyznacza przy tym - a nie przepisy bhp - granice obowiązków pracodawcy. Dążenie do zapewnienia bezpieczeństwa i zdrowia w miejscu pracy charakteryzuje zarówno międzynarodowe (konwencje i zalecenia MOP), jak i europejskie (dyrektywy Unii Europejskiej) prawo pracy.

Dział dziesiąty Kodeksu pracy traktujący o bezpieczeństwie i higienie pracy zawiera podstawowe obowiązki pracodawcy (Rozdział I) oraz prawa i obowiązki pracownika (Rozdział II). Najogólniejszym obowiązkiem pracodawcy jest zapewnienie właściwego stanu bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie pracy. Za stan bezpieczeństwa pracodawca ponosi odpowiedzialność i to nie tylko wobec pracowników, ale przede wszystkim wobec odpowiednich służb wyznaczonych do sprawowania nadzoru nad przestrzeganiem obowiązujących norm dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy (m.in. inspekcja pracy, inspekcja sanitarna).¹⁰

Pracodawca zobowiązany jest, w myśl art. 207 &2 pkt.1, do odpowiedniego organizowania pracy, tak, aby zapewnić bezpieczne i higieniczne warunki pracy oraz przestrzegania przepisów i zasad bhp. ¹¹W tym celu pracodawca powinien wydawać polecenia usunięcia uchybień, wykonania nakazów i zaleceń właściwych organów nadzoru oraz kontrolować ich realizację. W razie nieprzestrzegania powyższych zasad oraz niestosowania się pracownika do poleceń przełożonego dotyczących bhp, pracodawca może zastosować wobec niego sankcje wynikające z prawa pracy.

2. Podmioty uprawnione do zapewnienia warunków pracy odpowiadających wymogom bhp

2.1. SŁUŻBA BHP

Zgodnie z zapisami Kodeksu pracy pracodawca ponosi odpowiedzialność za bezpieczeństwo pracowników. Jednak nie zawsze i nie wszędzie on sam jest w stanie zadbać o właściwe warunki pracy w zakładzie. Szczególnie w większym przedsiębiorstwie trudno wymagać, aby mógł osobiście tego dopilnować. W takich sytuacjach prawo przewiduje, a nawet wręcz nakazuje, by pracodawca miał swoją prawą rękę do spraw bezpieczeństwa i higieny pracy. Jej rolę powinna pełnić służba bhp bądź wybrany pracownik. I w jednym, i w drugim przypadku muszą to jednak być ludzie kompetentni, posiadający określone kwalifikacje, znający każdy nowy przepis, potrafiący natychmiast zareagować na pojawienie się najmniejszego choćby zagrożenia i podpowiedzieć przełożonym, co należy naprawić, by do maksimum zmniejszyć ryzyko na stanowiskach pracy.

W celu prawidłowego wypełniania obowiązków w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy przez pracodawcę ustawodawca nałożył na niego obowiązek tworzenia służby bezpieczeństwa i higieny pracy, pełniącej funkcje doradcze i kontrolne w omawianej dziedzinie. Podstawę prawną działalności służby bhp stanowi art. 237¹¹ Kodeksu pracy oraz rozporządzenie Rady Ministrów z 2 września 1997 r. w sprawie służby bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. nr 109, poz. 704). Zarówno obowiązujące do końca 2003 roku, jak i obecne przepisy zmienione ostatnią nowelizacją kodeksu pracy z 14 listopada 2004 r. wymagają od pracodawców tworzenia służb bezpieczeństwa pracy w tych zakładach, które zatrudniają więcej niż 100 pracowników. Nie zmieniła się też rola tych służb. Nadal pełnią one funkcje doradcze i kontrolne w sprawach dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy.

W ustawie z dnia 14 listopada 2003 roku o zmianie ustawy-Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. nr 213, poz. 2081) precyzyjnie określone są obowiązki tych

pracodawców

którzy zatrudniają do 100 pracowników. W takich przedsiębiorstwach wykonywanie zadań służby bhp należy powierzyć pracownikowi zatrudnionemu przy innej pracy. Dopiero w przypadku braku kompetentnych pracowników ma prawo powierzyć wykonywanie zadań służby bhp specjalistom spoza zakładu pracy. Natomiast niezależnie od tego, czy ma je realizować własny pracownik czy z firmy specjalizującej się w omawianej dziedzinie, każdy z nich powinien spełniać wymagania kwalifikacyjne niezbędne do pełnienia powierzonej mu roli, a także ukończyć szkolenia z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy, organizowane dla pracowników tej służby. W takich szkoleniach musi też uczestniczyć pracodawca, który chce sam wykonywać

zadania służby bhp. Bowiem pracodawca posiadający ukończone szkolenie niezbędne do wykonywania zadań służby bhp może sam wykonywać zadania tej służby, jeżeli: zatrudnia do 10 pracowników albo zatrudnia do 20 pracowników i jest zakwalifikowany do grupy działalności, dla której, ustalono nie wyższą niż trzecia kategorię ryzyka na podstawie przepisów o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych.¹²

W tym drugim przypadku chodzi o kategorie ryzyka, (czyli mówiąc w dużym uproszczeniu, o stopień zagrożeń wypadkami przy pracy) określone na podstawie obowiązującej od 2003 r. tzw. ustawy wypadkowej. Wymienia je załącznik nr 2 do rozporządzenia ministra pracy i polityki społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. Zgodnie z nim, do trzeciej kategorii (obecnie najniższej, czyli najbezpieczniejszej) zalicza się dwie grupy działalności:„Hotele i restauracje” (grupa oznaczona kodem H w Polskiej Klasyfikacji Działalności) i „Pośrednictwo finansowe” (kod J). Dla przykładu, do kategorii czwartej należy handel detaliczny, jak i hurtowy, do piątej –m.in. obsługa nieruchomości, wynajem i nauka, a do ostatniej (związanej z największym ryzykiem), tj. piętnastej – górnictwo i kopalnictwo surowców energetycznych. Wniosek z tego, że pracodawca prowadzący pensjonat, do którego obsługi zatrudnia 15 osób, ma pełne prawo osobiście zajmować się zadaniami służby bhp – pod warunkiem, że ukończy odpowiednie szkolenie.

Służbą bezpieczeństwa i higieny pracy jest wyodrębniona w zakładzie pracy komórka. Może być ona jednoosobowa lub wieloosobowa, co z pewnymi wyjątkami zależy od pracodawcy. Liczbę pracowników służby bhp ustala pracodawca. Zgodnie z rozporządzeniem

Rady Ministrów z dnia 2 września 1997 r. w sprawie służby bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. Nr 109, poz. 704), decyzję w tej sprawie należy podjąć zależnie od stanu zatrudnienia, warunków pracy w zakładzie i związanych z nimi zagrożeń zawodowych oraz od uciążliwości pracy. Przepisy wskazują, że w przedsiębiorstwie liczącym od 100 do 600 zatrudnionych służba bhp może być komórką i wieloosobową, i jednoosobową, pracodawca może też zatrudnić w niej pracownika służby w niepełnym wymiarze czasu pracy. W firmie zatrudniającej ponad 600 osób powinien być, co najmniej jeden pracownik służby bhp na każdych 600 pracowników.

Służba bhp pełni funkcje doradcze i kontrolne, a lista jej zadań nie jest krótka. Wśród

określonych rozporządzeniem należą m.in.:

• przeprowadzanie kontroli warunków pracy oraz przestrzegania przepisów i zasad bhp,

• informowanie – na bieżąco – pracodawcy o stwierdzonych zagrożeniach zawodowych, wraz z wnioskami zmierzającymi do usuwania tych zagrożeń,

• sporządzanie i przedstawianie pracodawcy, co najmniej raz w roku, okresowych analiz stanu bhp z propozycjami przedsięwzięć technicznych i organizacyjnych dla zapobiegania zagrożeniom życia i zdrowia pracowników oraz dla poprawy warunków pracy,

• udział w opracowywaniu planów modernizacji i rozwoju zakładu pracy oraz przedstawianie propozycji dotyczących uwzględnienia w tych planach rozwiązań techniczno-organizacyjnych zapewniających poprawę stanu bezpieczeństwa i higieny pracy,

• udział w ocenie założeń i dokumentacji dotyczących modernizacji zakładu pracy albo jego części, a także nowych inwestycji, oraz zgłaszanie wniosków dotyczących uwzględnienia wymagań bhp w tych założeniach i dokumentacji,

• udział w przekazywaniu do użytkowania nowo budowanych lub przebudowywanych obiektów budowlanych albo ich części, w których przewiduje się pomieszczenia pracy, urządzeń produkcyjnych oraz innych urządzeń mających wpływ na warunki pracy i bezpieczeństwo pracowników,

• zgłaszanie wniosków dotyczących wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy w stosowanych oraz nowo wprowadzanych procesach produkcyjnych,

• przedstawianie pracodawcy wniosków dotyczących zachowania wymagań ergonomii na stanowiskach pracy,

• udział w opracowywaniu zakładowych układów zbiorowych pracy, wewnętrznych zarządzeń, regulaminów i instrukcji ogólnych dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy oraz w ustalaniu zadań osób kierujących pracownikami w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy,

• opiniowanie szczegółowych instrukcji dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy na poszczególnych stanowiskach pracy,

• udział w ustalaniu okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy oraz w opracowywaniu wniosków wynikających z badania przyczyn i okoliczności tych wypadków oraz zachorowań na choroby zawodowe, a także kontrola realizacji tych wniosków,

• prowadzenie rejestrów, kompletowanie i przechowywanie dokumentów dotyczących wypadków przy pracy, stwierdzonych chorób zawodowych i podejrzeń o takie choroby, a także przechowywanie wyników badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy,

• udział w dokonywaniu oceny ryzyka zawodowego, które wiąże się z wykonywaną pracą,

• doradztwo w zakresie organizacji i metod pracy na stanowiskach pracy, na których występują czynniki niebezpieczne, szkodliwe dla zdrowia lub warunki uciążliwe, oraz doboru najwłaściwszych środków ochrony zbiorowej i indywidualnej,

• współpraca z laboratoriami upoważnionymi, zgodnie z odrębnymi przepisami, do dokonywania badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia lub warunków uciążliwych, występujących w środowisku pracy, w zakresie organizowania tych badań i pomiarów oraz sposobów ochrony pracowników przed tymi czynnikami lub warunkami.

• współdziałanie z lekarzem sprawującym profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami, a w szczególności przy organizowaniu okresowych badań lekarskich pracowników,

• współdziałanie ze społeczną inspekcją pracy oraz z zakładowymi organizacjami związkowymi przy podejmowaniu przez nie działań dla przestrzegania przepisów oraz zasad bhp i przy podejmowanych przez pracodawcę przedsięwzięciach mających na celu poprawę warunków pracy,

• inicjowanie i rozwijanie na terenie zakładu pracy różnych form popularyzacji problematyki bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ergonomii.

Służba bhp nie może być obciążana innymi zadaniami od wyżej wymienionych. Nie dotyczy to jednak pracownika, któremu powierzono wykonywanie zadań tej służby. Służba bhp ma także wiele uprawnień. Kontrolę stanu bhp, a także przestrzegania przepisów oraz zasad w tym zakresie, może przeprowadzać nie tylko w zakładzie pracy, ale także w każdym innym miejscu wykonywania pracy. Ma prawo występować do osób kierujących pracownikami z zaleceniami usunięcia stwierdzonych przez nią zagrożeń wypadkowych i szkodliwości zawodowych oraz uchybień w zakresie bhp. Może też wnioskować do pracodawcy o nałożenie kar porządkowych na pracowników odpowiedzialnych za zaniedbanie obowiązków w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, ale także występować o nagradzanie pracowników wyróżniających się w działalności na rzecz poprawy warunków bhp. Ponadto do uprawnień tej służby należy:

• niezwłoczne wstrzymanie pracy maszyny lub innego urządzenia w razie wystąpienia bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia pracownika albo innych osób,

• niezwłoczne odsunięcie od pracy pracownika zatrudnionego przy pracy wzbronionej,

• niezwłoczne odsunięcie od pracy pracownika, który swoim zachowaniem lub sposobem wykonywania pracy stwarza bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia własnego albo innych osób,

• wnioskowanie do pracodawcy o niezwłoczne wstrzymanie pracy w zakładzie pracy, w jego części lub w innym miejscu wyznaczonym przez pracodawcę do wykonywania pracy, w przypadku stwierdzenia bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia pracowników albo innych osób.¹³

Jednostki organizacyjne uprawnione do prowadzenia działalności szkoleniowej w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy prowadzą szkolenia dla pracowników służb bhp, którzy wykonują swoje zadania w zakładach zatrudniających do 100 pracowników. Rodzaj szkoleń i ich program określa rozporządzenie ministra pracy z 28 maja 1996 r. Ogólnie rzecz biorąc, powinny one zapewniać:

• zaznajomienie się z zagrożeniami wypadkowymi chorobowymi związanymi z wykonywaną pracą,

• poznanie przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie niezbędnym do wykonywania pracy na określonym stanowisku oraz związanych z tym stanowiskiem obowiązków i odpowiedzialności w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy,

• nabycie umiejętności wykonywania pracy w sposób bezpieczny dla siebie i innych osób oraz postępowania w sytuacjach awaryjnych, a także umiejętności udzielania pomocy osobom, które uległy wypadkom.¹⁴

Rozporządzenie przewiduje dwa rozdaje szkoleń – wstępne i okresowe. Pracownicy służb bhp powinny odbyć szkolenie wstępne podstawowe w okresie nie dłuższym niż 6 miesięcy od rozpoczęcia pracy związanej z pełnieniem tej służby. Szkolenie okresowe powinno być dla tych osób przeprowadzane nie rzadziej niż raz na 6 lat. Jego celem jest aktualizacja i ugruntowanie wiadomości i umiejętności nabytych w czasie szkolenia wstępnego oraz zaznajomienie z nowymi rozwiązaniami techniczno-organizacyjnymi. We wstępnych szkoleniach podstawowych mają obowiązek wziąć udział osoby, które rozpoczynają albo rozpoczęły pracę w służbie bezpieczeństwa i higieny pracy. Ponadto w myśl zapisów kodeksu pracy pracodawca musi konsultować z pracownikami lub ich przedstawicielami wszystkie działania związane z bhp, w tym także dotyczące tworzenia służby bhp lub powierzania wykonywania jej zadań innym osobom oraz wyznaczania pracowników do udzielania pierwszej pomocy. Przedstawicielami pracowników są osoby wybierane przez zakładowe organizacje związkowe. Natomiast, jeżeli takie organizacje w przedsiębiorstwie nie działają, reprezentantów załogi wyłaniania się w trybie przyjętym w danym zakładzie pracy. Konsultacje są wyraźnie przez kodeks wymagane. Nie tylko wtedy, gdy taką chęć wyrazi pracodawca. Musi on je przeprowadzić, niezależnie od tego, że jemu bezpośrednio podlega służba. Z kolei u pracodawcy będącego jednostką organizacyjną służba ta podlega bezpośrednio osobie zarządzającej tą jednostką lub osobie wchodzącej w skład organu zarządzającego, upoważnionej przez ten organ do sprawowania nadzoru w sprawach z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy. Te zasady stosuje się także do pracownika, któremu powierzono wykonywanie zadań tej służby.

2.2. KOMISJE BHP

Komisję bhp powołuje pracodawca, który zatrudnia powyżej 250 pracowników. Komisja jest organem opiniodawczym i doradczym pracodawcy, a jednocześnie w jej skład wchodzi pracodawca będący osobą fizyczną lub osoby zarządzające zakładem pracy w imieniu pracodawcy będącego jednostką organizacyjną, a także inne osoby będące przedstawicielami pracodawcy. Pracodawca lub osoba przez niego upoważniona jest z urzędu przewodniczącym komisji. W skład komisji bhp wchodzą w równej liczbie przedstawiciele pracodawcy, w tym pracownicy służby bhp i lekarz sprawujący profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami, oraz przedstawiciele pracowników, w tym społeczny inspektor pracy. Przewodniczącym jest pracodawca lub osoba przez niego upoważniona, a wiceprzewodniczącym – społeczny inspektor pracy lub przedstawiciel pracowników. Przedstawiciele pracowników wybierani są przez zakładową organizację związkową, a w nieuzwiązkowionym zakładzie pracy – bezpośrednio przez załogę.

Do zadań komisji bhp należy przegląd warunków pracy, okresowa ocena stanu bhp, opiniowanie podejmowanych przez pracodawcę środków zapobiegających wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym, formułowanie wniosków dotyczących poprawy warunków pracy oraz współdziałanie z pracodawcą w realizacji jego obowiązków w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Posiedzenia komisji bhp odbywają się w godzinach pracy, nie rzadziej niż raz na kwartał. Za czas nieprzepracowany w związku z udziałem w posiedzeniach komisji bhp pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia.

Zgodnie z art. 237[13] § 3 ustawy z dnia 14 listopada 2003 roku o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw ( Dz. U. nr 213, poz. 2081 ) komisja może zlecać sporządzenie ekspertyz i opinii specjalistom spoza zakładu pracy tylko po uprzednim uzgodnieniu tego z pracodawcą. Koszt opinii lub ekspertyzy ponosi pracodawca. Trzeba jednak zaznaczyć, że komisja nie może w ogóle zawrzeć umowy ze specjalistą spoza zakładu pracy o sporządzenie opinii lub ekspertyzy, gdyż nie ma zdolności prawnej i nie może zaciągać zobowiązań. Stroną umowy może być tylko pracodawca.

ROZDZIAŁ III ZASADY NADZORU NAD BEZPIECZEŃSTWEM PRACY NA PRZYKŁADZIE KONTROLI PRZEPROWADZANEJ PRZEZ INSPEKTORÓW PRACY