3. Społeczna inspekcja pracy

Społeczna Inspekcja Pracy jest „służbą społeczną” pełnioną przez pracowników mającą na celu zapewnienie przez pracodawców bezpiecznych i higienicznych warunków pracy oraz ochronę uprawnień pracowniczych określonych w przepisach prawa pracy. Ta służba społeczna ma reprezentować interesy wszystkich pracowników w zakładach pracy bez względu na ich przynależność związkową i jest kierowana przez zakładowe organizacje związkowe. Podstawowym aktem prawnym, regulującym działalność społecznych inspektorów pracy jest ustawa z dnia 24 czerwca 1983 r. o społecznej inspekcji pracy ( Dz.U. Nr 35, poz. 163 ze zm.). Ponadto dla działalności sip bardzo ważne jest Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 lipca 1998 r. w sprawie ustalenia okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy oraz sposobu ich dokumentowania, a także zakresu informacji zamieszczanych w rejestrze wypadków przy pracy ( Dz. U. Nr 744 z późniejszymi zmianami.). Społeczna inspekcja pracy jest organem całej załogi, ponieważ reprezentuje interesy wszystkich pracowników. Wbrew poglądom niektórych pracodawców nie jest tylko organem związków zawodowych. Owszem, jest kierowana przez zakładowe organizacje związkowe, ale podlega im tylko w sprawach organizacyjnych (wybór społecznego inspektora pracy jest przeprowadzany przez zakładowe organizacje związkowe). Jeżeli w zakładzie pracy działa kilka organizacji związkowych, to w kwestii wyboru SIP powinny one zawrzeć stosowne porozumienie. Jeśli do porozumienia nie dojdzie, działające w zakładzie pracy związki zawodowe mogą samodzielnie dokonać wyboru społecznego inspektora pracy.

Społeczna inspekcja pracy ma podwójną naturę. Reprezentuje ogół pracowników zakładu pracy i z tej racji jest organem załogi. Jednocześnie jest ona kierowana przez zakładową organizację związkową i jej celem jest zapewnienie związkom zawodowym niezbędnych warunków do sprawowania skutecznej kontroli przestrzegania przepisów prawa pracy, a społecznym inspektorem pracy, co do zasady może zostać tylko członek związku zawodowego.

3.1. Organizacja I struktura społecznego nadzoru nad warunkami pracy.

Szczególną zasadą organizacyjną, ściśle związaną z zasadą załogowego charakteru struktury i celu działania społecznej inspekcji pracy, jest reguła wyłaniania społecznych inspektorów pracy w drodze wyborów oraz zasada trójszczeblowej struktury społecznej inspekcji pracy.

W zależności od struktury organizacyjnej zakładu społeczną inspekcję pracy tworzą:

• zakładowy społeczny inspektor pracy - dla całego zakładu pracy,

• oddziałowi (wydziałowi) społeczni inspektorzy pracy - dla poszczególnych oddziałów (wydziałów),

• grupowi społeczni inspektorzy pracy - dla komórek organizacyjnych oddziałów (wydziałów). ⁹

Oznacza to, że zarządy zakładowych organizacji związkowych rozstrzygają i dostosowują organizację społecznej inspekcji pracy do potrzeb wynikających ze struktury danego zakładu pracy.

Organizacja społecznej inspekcji pracy jest ściśle uzależniona od struktury organizacyjnej zakładu pracy (jeżeli zakład pracy nie ma wydziałów lub grup roboczych to nie ma możliwości powołania oddziałowych lub grupowych społecznych inspektorów pracy), a jednocześnie zależy od struktury organizacyjnej i decyzji podejmowanych przez związki zawodowe, których zakładowe organizacje związkowe pełnią funkcje kierownicze wobec tej inspekcji. Równocześnie społeczna inspekcja pracy stanowi organ załogi, powołany do reprezentowania jej interesów, czego gwarancją jest zwłaszcza ustanowienie zasady kreowania organów inspekcji w drodze wyborów powszechnych i - w pewnym zakresie - bezpośrednich, jak również oparcie jej działalności na idei służby społecznej pełnionej przez pracowników danego zakładu pracy. Zasadniczo budowa społecznej inspekcji pracy jest trójszczeblowa, przy czym wiodącą rolę i pozycję w jej strukturze posiada zakładowy społeczny inspektor pracy. Organizuje on i kieruje pracą pozostałych społecznych inspektorów pracy, lecz podporządkowanie ich inspektorowi zakładowemu nie ma charakteru hierarchicznego, między innymi z tej racji, że nie ma on wpływu na ich wybór ani odwołanie. Z tego punktu widzenia znamienne jest, że z wnioskiem o odwołanie społecznego inspektora pracy nie może wystąpić inspektor zakładowy, a jedynie zakładowa organizacja związkowa i co najmniej jedna piąta pracowników.

Społeczni inspektorzy pracy są wyłaniani w drodze wyborów na okres 4 lat. Wybór społecznego inspektora pracy przez pracowników zakładu pracy nie podlega żadnej kontroli zewnętrznej, co jest wyrazem stanowiska Sądu Najwyższego (postanowienie SN z dnia 9 listopada 1995 r., III PO 16/95 , OSNAPUS 1996, nr 12, poz. 176).

Organizatorem wyborów społecznych inspektorów pracy są wyłącznie zakładowe organizacje związkowe, które winny opracować i uchwalić regulamin wyborów SIP.

Regulamin wyborów sip winien, zatem określać:

• strukturę organizacyjną społecznej inspekcji pracy,

• sposób wyboru przewodniczącego zebrania,

• uchwalony porządek zebrania,

• wybór komisji (wyborczej, skrutacyjnej, wniosków)

• zgłaszanie kandydatów na sip i sposób wyborów sip (jawne czy tajne),

• prawomocność wyborów sip,

• terminy wyborów sip.

Ustawa o społecznej inspekcji pracy nie precyzuje czy wyboru zakładowego sip należy dokonać spośród już wybranych oddziałowych inspektorów, czy też może to być osoba pełniąca funkcję sip w ostatniej kadencji. Należy, zatem przyjąć zasadę, że to zakładowe organizacje związkowe w treści regulaminu wyboru sip winny rozstrzygnąć i zapisać tę kwestię.

Społecznym inspektorem pracy może być pracownik danego zakładu pracy, który jest członkiem związku zawodowego i nie zajmuje stanowiska kierownika zakładu pracy (pracodawcy) lub stanowiska kierowniczego bezpośrednio podległego kierownikowi zakładu. Zakładowe organizacje związkowe mogą jednak postanowić, że społecznym inspektorem pracy może być również pracownik, który nie jest członkiem związków zawodowych. Kwestie te winny być szczegółowo uregulowane i zapisane w treści regulaminu wyborów sip. Kandydat na sip powinien posiadać niezbędną znajomość zagadnień wchodzących w zakres działania społecznej inspekcji pracy oraz odpowiedni staż pracy w branży, do której zakład należy i co najmniej dwuletni staż pracy w danym zakładzie, a oddziałowy lub grupowy sip – co najmniej dwuletni staż pracy w tej pracy i rok pracy w danym zakładzie. Powyższych warunków nie można jednak interpretować jako warunków funkcjonowania sip, gdyż np. w zakładach nowo powstających nie byłoby możliwości powołania struktur sip. Społecznych inspektorów pracy wybierają i odwołują ( na okres czterech lat) pracownicy zakładu pracy. Mandat każdego z inspektorów pochodzi z wyboru. Każdy sip wykonuje swoje zadania określone ustawą. Miedzy inspektorami nie zachodzi stosunek nadrzędności i podległości.

W zależności od wielkości zakładu pracy wybory sip przeprowadzane są w formie bezpośredniej lub pośredniej i tak:

• zakładowych i oddziałowych sip wybiera się w zakładach pracy lub oddziałach (wydziałach) liczących do 300 pracowników – ogólne zebranie pracowników zakładu pracy lub oddziału.

• w zakładach pracy lub oddziałach (wydziałach) liczących powyżej 300 pracowników, zakładowego sip wybiera zebranie oddziałowych i grupowych sip, a oddziałowego (wydziałowego) sip – zebranie grupowych społecznych inspektorów pracy,

• grupowych sip wybiera zaś ogólne zebranie pracowników komórek organizacyjnych oddziału (wydziału).

Konsekwencją założenia, iż społecznym inspektorem pracy może być pracownik danego zakładu pracy jest to, że z chwilą ustania stosunku pracy przestaje on pełnić swoje funkcje. Skutek następuje tu z mocy samego prawa, podobnie jak i w wypadku zrzeczenia się przez niego funkcji społecznego inspektora pracy. Oznacza to, iż w momencie ustania stosunku pracy lub zrzeczenia się pełnienia funkcji traci on prawo do dokonywania czynności, które należą do zakresu kompetencji społecznego inspektora pracy, gdyby zaś je wykonywał to nie wywołują one skutków prawnych. Przepisy nie zawierają unormowań dotyczących formy złożenia oświadczenia o zrzeczeniu się funkcji społecznego inspektora pracy oraz tego, czy jego skuteczność zależy od przyjęcia go przez jakiś organ. W tym stanie rzeczy należy przyjąć, że zrzeczenie się funkcji społecznego inspektora pracy powinno być adresowane do zakładowej organizacji związkowej, z tym że wywołuje ono skutek polegający na zaprzestaniu pełnienia funkcji, niezależnie od tego w jaki sposób organizacja ta się do niego ustosunkuje.

Społeczny inspektor pracy może być odwołany z powodu nie wywiązywania się ze swoich obowiązków, a to oznacza, iż przepisy ustawy mówiące o określonych jego uprawnieniach, należy pojmować w ten sposób, że równocześnie nakładają one na niego powinność korzystania (czynienia użytku) z przyznanych mu uprawnień. W przeciwnym razie przepis przewidujący odwołanie z powodu nie wywiązywania się z obowiązków nie mógłby w ogóle być zastosowany, to zaś oznaczałoby, iż ustawodawca w swych działaniach jest nieracjonalny. Teoretycznie może zdarzyć się, że wniosek o odwołanie danego społecznego inspektora pracy jest bezzasadny, a mimo to dojdzie do jego odwołania, zwłaszcza, iż dokonywane jest ono w drodze głosowania określonej grupy pracowniczej (zebrania ogólnego pracowników, zebrania społecznych inspektorów pracy). Odwołanie to nie podlega kontroli prawnej, w szczególności sądowej, gdyż nie jest czynnością prawną o charakterze cywilnoprawnym czy prawnopracowniczym, ani też nie może być uznane za akt administracyjny (decyzją administracyjną czy też aktem, do którego należy stosować przepisy dotyczące tych decyzji).