34. Паўстанне т.Касцюшкі

У др. пал. 18 ст. РП перажыла крызіс грамадск. і паліт. ладу. Нарастала класавая барацьба сялян за свае вызваленне. Законам ад 19 мая 1655 падцвярдж. забарона польскім войскам пераход. граніцу ВКЛ. Сувярэн. правы ВКЛ атрымалі юрыд. замацав. ў Статуце ВКЛ 1588. У РП кароль без улады, сейм без сілы. 1764 – паспрабавалі наладзіць работу сейма і абмеж. Выкарыст. дэпутатамі “ліберум вета”. 1767 правасл. шляхцічы Бел. абвясцілі саюз у Слуцку з патрабаван. ураўноўвання ў правах правасл. і пратэстантаў з католікамі. Люты 1768 у Варшаве заключ. дагавор з Расіяй, згодна з якім фармальна абвяшч. роўнасць у правах правасл. з католікамі. У гэты падрыхтав. Кардынальныя правы РП. У іх замацоўв. непахіснасць “Ліберум вета”, шляхец. прывілеі і недапушчальн. рэформаў дзяржа.ладу. Кардынальнымі правамі ліквідав. рэформы, праведзеныя 1764. Супраць Варшаўск.дагавору 1768 аб ураўноўв.ў правах правасл. з католікамі ў г. Бары ўтвор. рэакцыйнымі коламі РП канфедэрацыя, якая заклік. да барацьбы за аднаўл. пераваг каталіц. рэлігіі, за захаванне правоў шляхты. Прусія і Аўстрыя акупір. частку польскіх зямель і прапанавалі Расіі прыняць удзел у падзеле РП. 5 жніўня 1772 у Пецярбургу падпіс. канвенцыя аб 1 падзеле РП. Да Аўстрыі далуч. паўд. Польшча і частка зах. Укр. з г. Перамышлем, Львовам, Галічам, да Прусіі – паўн.-зах. частка Польшчы з г. Хелмно, Быдгашч, да Расіі – Латгалія і усх. ч. Бел. з г. Полацк, Віцебск, Орша, Магілеў, Гомель.

1775 –спроба стварыць у дзяржаве калегіяльны выканаўча-распарад. орган, які выконваў бы функцыі ўрада. Створана Пастаянная рада. Яе дзейнасць знаход. пад уплывам групы магнатаў і рус. пасла, у сувязі з чым гэтая рада прызнана “радай здрады” і не здольна кіраваць дзярж. справамі. Яна ліквід. 1789. У апош. чвэрці 18 ст. у РП узмацн. прцэс разлаж. прыгонніцтва і актывізав. дзейнасць прыхільнікаў правядзен. рэформаў дзярж. ладу. 1788 сабраўся 4-гадовы сейм, які пачаў правод. рэформы ў РП. Сейм РП прыняў шэраг законаў, накір. на ўмацав. органаў дзярж. улады. У студ. 1791 прыняты закон аб кардынальн. правах, які прадуглед. прызнанне становішча за каталіц. царквою, непарыўнасць саюзу Польшчы і ВКЛ, незалеж. РП. За мяшчанамі прызнана права асабістай недатыкальнасці, права набыцця маенткаў.

Законы аб сейміках і аб гарадах з’явіліся пачаткам буржуаз. рэформаў у РП. Завяршэннем іх з’явілася канстытуцыя, прынятая 3 мая 1791. Гэтым законам устан. прынцыпы арганізацыі выш. органаў улады, якія павінны будавацца па прынцыпу падзелу ўлады. Каталіц. рэлігія абвяшч. пануючай, захоўв. залежн. сялян ад памешчыкаў. Дзярж. лад вызнач. як канстытуц. манархія, улада караля абмежавана сеймам. Новаўвядзеннем па канстытуцыі - адмена “ліберум вета” і ствар. ўрада для ўсей РП. Урад наз. “Вартавы правоў”. Канстытуцыя 3 мая з’яўлялася вынікам кампрамісу класа феадалаў з маладой буржуазіяй. Пасля прыняцця канстытуцыі сеймам 29 чэрв. 1791 створаны 2 дэпутац. камісіі: польская і ВКЛ, якія павінны падрыхтав. праект прававой рэформы, выпрацаваць асновы кадыфікацыі крымінальн. і грамадзян. права. Калантай прапанаваў у аснову пакласці Статут ВКЛ 1588. Ідэя статута – зацвярдж. прававога парадку, пры якія дзярж. органы абавязаны дзейнічаць у адпаведнасці з правам, што адпавядала інтарэсам буржуазіі.

1792 – ускладнілася міжнарод. становішча РП. Прусія імкнулася пасорыць РП з Расіяй, а затым пайшла на змову з царызмам. У пач. 1792 актывізав. дзейн. рэакцыйных магнатаў і вярхоў катал. духавенства. Пасля перагавораў з Кацярынай 2, заручыўшыся яе абяцаннем падтрымаць іх бунт, правадыры старашляхец. партыі 27 красав. 1792 падпіс. акт канфедэрацыі. Акт аб’яўляў незакон. дзейнасць сейма, які “парушыў кардынальн. правы, адмяніў шляхецкія вольнасці. Канфедэрацыя ўтвор. ў імя абароны каталіц. рэлігіі, захавання цэласнасці граніц РП. Царскі ўрад накір. 18 мая 1792 армію на дапамогу таргавічанам. Варшава занята таргавічанамі і царск. войскамі. Студзень 1793 Прусія дамовілася з Расіяй аб адарванні ад РП часткі тэр. Да Расіі адышла частка Бел. і Зах. Укр., а да Прусіі – польскія землі з г. Торунь, Гданьск, Познань. У адпаведнасці з канстытуцыяй 1793 аднаўлял. Прастаян.рада, абнаўлялася выбіральнасць каралеў, вышэйшы орган – сейм.

Клас. супярэчн. выклік. пратэст слаеў народа, пач. падрыхтоўку да паўстан. Касцюшка накіраваўся ў Парыж, дзе веў перагаворы з міністрам замеж. спраў і перадаў яму мемарыял пра задачы рэвалюцыі ў РП. У ім гавар. аб ліквідацыі каралеўскай улады, ліквідацыі сената, адхіленні выш. духавенства. Мемарыял абвяшчаў тыповыя мэты бурж. рэвалюцыі. Сярод арганізатараў паўстан. вызн. 2 плыні – умераных, якія жадалі захаваць станвоішча, што існавала да ўварвання замеж. войскаў і радыкальн., якія імкнул. далучыць да паўстання пласты гараджан і сялян. 1794 – актывізав. работа па падрыхтоўцы паўстан., якое павінна нач. адначасова ў Кракаве, Варшаве, Вільні. Касцюшка разумеў, што пры слабасці гарадской буржуазіі на барацьбу трэбы ўзняць шляхту. 24 сак. 1794 у Кракаве паўстанне, у якім прынялі ўдзел шляхта, мяшчане, частка сялян. На чале – Касцюшка. Абвешчаны акт паўстання грамадзян, жыхароў Кракаўск. ваяводства. Акт паўстан. пач. з выкрыцця подласці Кацярыны 2 і пруск. караля Вільгельма.

У акце К. ўказаў, што мэтай Кац.2 і Фр.В. жаданне распаўсюд. панаванне тыраніі і падаўл. свабоды не толькі ў сваіх дзяржавах, але і ў сусед. Паліт. кіраўніцтва паўстан. ускладалася на Выш. нац. раду. 17-18 крас. 1794 створана Галоўная нац. рада. У радзе ішла барацьба паміж правымі рэфарматарамі і рэвалюцыйна настроен. дзеячамі. Акт абавязваў К. і Выш. раду выпускаць часцей звороты да народу.

Рухальнымі сіламі нац.-вызвален. руху - гараджане, буржуазія, гарад. інтэлегенцыя, сяляне, шляхта. каб прыцяг. сялян да паўстан. К. лічыў неабход. адмену прыгон. права. 4 крас. – першая бітва паміж паўстанцкай арміяй і царскімі войскамі пры в. Рацлавіцы, якая закон. перамогай паўстанцаў. 17-18 крас. паўсталі гарад. масы ў Варшаве. 19 крас. аб’яўлены Акт Мазавецкага ваяводства аб яго далуч. да паўстання. Створана часовая замяшчальная рада. 23 красав. паўстанцы захап. Вільню і створана Выш. рада на чале з Ясінскім. 7 мая 1794 К выдаў Паланецкі універсал, якім абвяшч. апека ўрада над сялянамі, сяляне аб’яўляліся вольнымі, але без зямлі, устанаўліваліся льготы ў адбыванні паншчыны. Сяляне заклік. старанна адбываць астатнія дні паншчыны. Паланецкі універсал не адмяніў поўнасцю прыгон. права, але дазваляў сялянам ісці ад памешчыкаў, што ў інтарэсах буржуазіі. Ідэалам грамад. ладу К лічыў грамадства, якое склад. з вольных сялян, купцоў пры захаванні памешчыц. землеулад. У пач. чэрв. аб’яднаныя рус.-пруск. войскі у бітве каля м.Шчакаціны прымусілі армію К адступіць. 15 чэрв. Прус. войскі занялі Кракаў, а К вымушаны адступіць да Варшавы. У сяр. ліпеня да Варшавы падышлі прус. войскі і рус. К прымусіў іх адступіць.

8 жніўня рускі пасол у Стамбуле атрымаў абяцанне Турцыі захав. мір з Расіяй, што дазволіла К2 перакінуць з турэц. граніцы на РП корпус Суворава. З’яўленне у верасні паставіла ў крыт. становішча дывізію паўстанцаў. Корпус Ферзена пач. наступл. з паўд. захаду. 10 кастр. ен нанес паражэнне войскам паўстанцаў у бітве пад Мацяевічамі. К узят у палон. 4 ліст. войскі Суворава авалодалі Прагай, пасля чаго кароль РП даў згоду на капітуляцыю Варшавы. Параж. Паўстан. непазбежн., яго не падтрымлівалі маса сялянства, буржуазія. Сабатаж падрывалі сілы паўстання. Прычыны параж.: эканам. адставанне і захаванне прыгон. права, адсутнасць добра арганізав. органаў улады, імкненне феад. сусед. дзяржаў знішчыць прагрэсіўны рух у РП.