33. Каралеўская улада ў рп. Вальны сойм і павятовыя соймікі.

РП – канстытуцыон. сасл. манархія на чале з каралем. Заканадаўчы орган 2-палатны парламент – Вальны сойм, які складаўся з сената і пасольскай ізбы. Сенат – выш. палата сейма, у яго уваход. выш. ліца дзяржаўн. апарата. Колькасць сенатараў не больш 150 чал. Сейм з ліку сенатараў выбір. 28 чал. в Каралеўск. раду на 2 г. Савет падзяляўся на 4 групы по 7 чал., кожная з якіх працав. ў Каралеўск. радзе па 6 мес. Ніж. палата – Пасольс. ізба. У яе уваход. прадстаўнікі шляхты, дэпутаты ад вялікіх гарадоў. Дэпутаты выбір. шляхтай на павят. сойміках, якія сазыв. у ВКЛ за 6 тыдняў да Вальн. сойма. У Пасольск. ізбу ўваход. 200-236 дэпутатаў. Шляхта ВКЛ з 170 прадстаўн. Пасольскай ізбы на сойміках выбір. 48.

Сеймы былі звычайныя і надзвычайныя. Звычайныя збіраліся каралем, надзвычайныя - главой каталіцкай царквы. Яны сазываліся ў выпадку смерці караля, адхіленні ад трона. Для выбрання новага караля сазыв. 3 сейма: канвакацыонны, на якім вызнач. час і месца выбараў караля, выпрацоўв. умовы дагавора з кандыдатам на трон; элекцыонны, на якім правод. выбары і склад. змовы з кандыдатам на трон; каранацыонны, на якім праход. каранацыя і кароль прыносіў прысягу. Вальны сойм збіраўся каралем праз 2 г. ў Варшаве, з 1673 кожны трэці сейм збіраец. ў Гародні. Сейм абіраў маршалка. Калі сейм праходзіў у Польшы, маршалак - паляк, ў УКЛ - літвін. Пасля гэтага сейм заслухваў справаздачу правіцельства аб сваёй работе за 2 г. Затым палаты засядалі асобна, за тыдзень да канца работы сейма правод. сумеснае заседанне. Пасля зацвярдж. каралем законапроектаў, прынятых сеймом, яны рабіліся законам. Вальны сойм меў права вырашаць любое пытан. дзяржаўн. кір. Калі дэпутат накладваў вета на рашэнне, яны не прымаліся. Каб ізбегчы срыва сейма депутаты аб'яўлялі сейм кпнфедэрац., рашэнне прымалася большасцю галасоў.

Рашэнні сеймаў РП падзял. на 3 групы: рашэнні, якія дакраналіся краіны (выбранне караля). Рашэнні, якія дакраналіся Польшы. Рашэнні, якія дакраналіся ВКЛ. Да сяр. ХVII у. дзейнічаў у Вялікім княжестве орган - Генеральны соймік, які проходзіл у г. Ваўкавыску або г. Слоніме. Сазываўся перад вальным соймам РП. На Генер. сойміке выпрацоўв. інструкцыя амбасадарам, якой яны павінны падтрымлів. на вальнам сойме.

З сяр. XVII Генер. соймік спыніў сазывацца, замест яго – Генер. літ. съезд, выкон. тыя ж функцыі. Выканадаўчую ўласць у РП узнач. кароль, які з канца XVI ст. абіраўся. Прававое становішча караля рэгулявалася заканадаўчымі актамі: “Пактам канвента”", "Генрыхаўскімі артыкуламі", у ВКЛ і Статутам 1588. Каралю без згоды сейма забаранялася усталёўваць падаткі, збіраць апалчэнне. Па закону кароль меў права збіраць Вальны сойм і вызнач. час яго сазыва; ад яго імя дзеялася правасуддзе. За сваю дзейнасць кароль нёс адказн. перад Вальным соймам. У др. пал. XVII адносіны паміж Каронай і ВКЛ ухудш., на вальнам сойме нельга прымаць рашэнні з-за рознагалоссяў, амбасадары Кароны і ВКЛ сталі ў час работы вальнага сойма збірацца на адмысловыя савяшчанні – “сесіі народаў” для дапасав. сваіх пазіцый па пытаннях павесткі дня. Гэты факт сведчыць аб тым, што амбасадары княства паслядоўна адстойвалі суверэн. правы сваей дзяржавы. 1673 ўсталявана, што кожны трэці вальны сойм РП павінен проход. на Бел.

Ушчамленне сувяр. правоў ажыццяўл. марудна на працягласці ХVII-ХVIII ст. 1696 па пастанове ўсеаг. канфедэрацыі сасловій РП увод. справазнаўства толькі на польскай мове, 1717у выніку правядзення реформы ў войска ў РП войска княжества скарочанае і не павінна правышаць 6200 чал. Распаўсюд. ў XVIII ст. у РП атрымалі канфедэрацыі (съезд аднадумцаў шляхты). Яны ствараліся або ў падтрымку палітыкі, якая правод. каралем РП, або супраць караля з мэтай прымусіць яго дадатна вырашыць пытан. Канфедэрацыя стваралася першапачаткова ў адным воеводстве, а інш. воеводства далуч. да яе. Калі большасць ваяводств ВКЛ далуч. да канфедерацыі, яна наз. Генеральн. канфедэрацыя. Члены канфедэрацыі прыносілі прысягу, акт канфедэрацыі, у якім выкладаліся патрабав. канфедератаў, заносіўся ў суд. кнігі. У кожн. з двух дзяржаў - ВКЛ і Кароне - стваралася свая Генер. канфедэрацыя, якая мела ўласныя органы, дзеючыя паралельна з дзяржаўнымі. Стварэнне канфедэрацый спадарожнічалася грамадзян. вайной, што паслабляла РП.

Няздольнасць дзяржаўн. уласці РП забяспечыць у абодвух дзяржавах - парадак, прывялі да 3 падзелаў гэтай дзяржавы. У выніку РП спыніла існаванне, а тэр. Бел. ў канцу ХVIII ст. увайшла ў састаў Расійскай імперыі. У XVII-др. пал. XVIII ст. у дзяржаўн. ладзе РП адбыліся змяненні: з'яўляюцца - Генеральны соймік ВКЛ (да сяр. XVII ст., у Ваўкавыску, Слоніме), генер. літ. съезд; реформа войска 1717; аб вядзенні справазднаўства толькі на польскай мове (1696); аб пазбаўленні магдебур. права маленькіх гарадоў ВКЛ (1776). У паліт. кіраванні РП панавалі працэсы дэцэнтралізацыі і часта анархіі. У РП адсутнічаў выканадаўча-распарадж. орган. Кожная частка канфедэрацыі мела свой адміністратыўны і суд. апарат, прававую сист. Паўнамоцтвы караля, якія абмяжоўв., не спрыялі ўзмацн. цэнтралізацыі. РП больш падобная на рэспубліку, чым на манархію т.к. кароль абіраўся, уся власць належыла Вальн. сойму і повят. соймікам. Гэта не была дэмакратычная рэспубліка.

Дзяржаўны лад РП па Канстытуцыі 3 мая 1791

Збліжэнне шляхты з буржуазіяй спрыяла ўзнікн. ў паліт. барацьбе блока прагрэс. часткі шляхты і буржуазіі. Гэты блок наз. “патрыятыч. партыя”. Актыўна дзейнічалі патрыёты ў перыяж 4-летнега сейма (1788-1792), які абвясціў сябе конфедэрацыяй, каб палярушаваць дзеянні прынцыпа "либерум вета" і ўсе пытанні прымаліся большасцю галасоў. Па сказе патрыётаў съезд падоўжыў свае паўнамоцтвы на 2 г. і стаў 4-гадовым. У выніку з 359 депутат. 181 прадстаўнікамі патрыетаў. Перабудову дзярж. ладу краіны сейм пач. з ізлажэння асн. прынцыпаў канстытуц. права. 1791 сейм прыняў “Кардынальныя правы”. У іх аб'яўлялася дамінаванне каталіц. рэлігіі ў краіне, пераход з каталіц. веры ў іншую разгляд. як преступленне. Адначасова гражданам, якія падтрымліваюцца іншых вераіспаведанняў забяспеч. воля у выкананні реліг. культаў. Дэкларыравалася унія Польшы і ВКЛ у саставе РП. РП аб'яўлялася прававой державай, у якой пануе закон, прыняты сеймам. Реформы правод. па класс. прынцыпу.

Для жыхароў гарадоў і весак значэнне меў закон “Гарады нашы каралеўск. вольныя ў краінах РП”. Гэтым законам мещане атрымалі такое ж права асабістай непрыкаснавен., якім карыст. бел.-літ. шляхта па Статуту 1588. Закон аб гарадах стварыў спрыяльныя ўмовы для развіцця гарадоў і збліжэнні мещан са шляхтай, што дазволіла ўмацаваць паліт. пазіцыі шляхецка-буржуаз. блока і працягн. реформы дзярж. ладу. Кансалідацыя патрыятыч. сіл у сейме дазволіла 3 мая 1791 прыняць Закон аб уласці, які наз. Канстытуцыяй РП. Прыхільнікі рэформ, баючыся, што сойм у поўным саставе не прыме Канстытуцыю, пач. сесію сойма, калі значная частка реакцыон. дэпутатаў і сенатараў не звярн. з канікул. 3 мая да каралеўск. замка ў Варшаве, дзе засядаў сойм, выстаўлены вайсковыя часткі, якія падтрымлівалі рефарматараў, на вуліцы выйшлі гаражане. У зале паседжанняў прыехалі прадстаўнікі мяшчан, якія паказв. падтрымку Канстытуцыі.

Канстытуцыя 3 мая склад. з прэамбулы і 11 падзелаў. У прэамбуле на імя Станіслава Аўг. гавар., што, улічваючы недахопы кіраван. ў РП і жадаючы выправіць становішча ў якім знаход. Еўр., для ўсеагульн. дабрабыту сцвярджаецца гэтая Канстытуцыя. Рэлігіяй аб'яўлялася “святая рым. каталіц. рэлігія. Пераход з каталіцк. веры ў іншую забаран. Пацвярдж. правы, дадзеныя шляхце Польшы і ВКЛ. Шляхта прызнав. роўнай між сабой. Пацвярдж. закон аб гарадах і аб'яўляўся часткай Канстытуцыі. Паказвалася структура і паўнамоцтвы сойма, які склад. з 2 палат: палата дэпутатаў, палата сенатараў пад кір. караля. У яе ўваход. 204 депутата, абавязкам якіх абмеркаванне законапраектаў. Сенат, які складаўся з каталіцк. епіскапаў, ваяводаў і міністраў пад кір. караля налічаў 132 чал. Закон, прыняты ў палаце дэпутатаў, перадаваўся ў сенат, які мог яго ўхваліць або адкласці да паўторн. паседжання сейма. У гэтым выпадку абедзве палаты збіраліся разам, і рашэнне прымалася большасцю галасоў, адмянялася вольнае вета, забаран. канфедэрацыі.

Выш. выканадаўчы орган - правіцельства - “Абарона законаў”. У правіцельства ўваходзілі кароль, як глава, кір. каталіцк. царквы, як глава камісіі народ. адукацыі і 5 міністраў: паліцыі, міністр унутр. спраў, міністр замеж. спраў, ваенны міністр, міністр финансаў. Назнач. 2 сакратара, адзін з якіх вёў справазнаўства "Абарона законаў", другі – замеж. справы. Міністраў назн. кароль. Спадчыннік караля, дасягнуўшы 18 год і прынясучы прысягу, мог прысутніч. на паседж. правіцельства без права вырашальн. голасу. Кароль прызнаваўся кір. узброен. сіл, назн. і здымаў генералаў, чыноўнікаў. Акты караля павінны падпіс. міністрам, які адказваў перад соймам за акт. Калі ні адзін з міністраў не падпіс. рашэнне, кароль адступаў ад гэтага рашэння, калі ён настаўваў, пытанне перанос. на разгляд сойма. Прадугледж. стварэнне нязмен. камісій пры правіцельстве. 4 камісіі - прасвяшчэння, паліцыі, ваенная і финансаў абіралі сеймам, а раней створан. камісіі парадку падлягалі ўрадаваму нагляду. Стварэн. адзінай уласці для РП ператварала канфедэрацыю ў федэрацыю. Памянялася структура і характар суд. органаў. Аб'яўляўся прынцып правосуддзя судом. Суды дзяліліся на першай і другой інстанцыі. Суды першай павінны разгляд. справы не па сесіях, а стаць нязмен. і працаваць на працягласці года. Ствараліся суды для вольных селянінаў, выш. суд - суд сейма. Апошні займаўся крымінальн. справамі па дзяржаўн. прэступлен. супраць народа і короля. Канстытуцыяй прадпісыв. выдаць новы кодэкс па грамадзянск. і крымінальн. справах. Вызнач. парадак выбрання рэгента на выпадак хворы, палону караля. разам з апалчэннем стварал. войска рекрутаў з селянінаў. Войска павінна заставацца ў падчын. выканадаўч. уласці і прымаць прысягу на вернасць каралю і на абарону канстытуцыі.