31. Становішча сельскай гаспадаркі ў другой палове 18 ст.

У др. пал. 18 ст. узрасла колькасць насельніцтва. Пры росце фальварач. гаспадракі і паншчыны частку павіннасцей сялян склад. грашов. рэнта. У складзе шляхты ўзрасла доля бяднейш. праслойкі, якая жыла на жалаванні. У буйнай памеснай гаспадарцы развів. прадпрымальніцтва. Змянілася ўнутрыпаліт. абстаноўка ў РП. У маенткаў, якія займаліся прадпрымальніцтвам павяліч. зацікаўленасць у бесперашкод. развіцці рынку. Па меры таварызацыі фальварач. гаспадракі слаі сярэд. шляхты надавалі ўвагі паляпш. агульных умоў развіц. эканомікі краіны. На гаспадар. дзейнасць уплыў зрабіла заснаванне дзярж. Скарбавай камісіі. Яна сканцэнтр. ў сваіх руках кіраване фінансамі, нагляд за гандлем. 1764, 1775 урад РП уводзіць адзіную пошліну, якая раней яне не плацілі і адмяняе унутр. пошліны. З мэтай абмежав. ліхвярства сейм ВКЛ уводзіць даўгавы працэнт.

Побач са спрыяльнымі унутр. умовамі развіццю с/г садзейн. рост цэн на збожжа на замеж. рынку. Побач з выкарыст. некат. агрыкульт. паляпшанняў рэзка павялічв. эксплуатацыя сялян. З гэтай мэтай ўсталеўваецца нормы рабоч. часу на ворыва, жніво. Рост панскага заворвання, павеліч. колькасці жывелы зрабілі ўплыў на структуру даходаў. Калі ў пер. пал. 18 ст. амаль увесь даход ад маентка давалі чынш, натур. аброк, то ў др. пал. даволі зн. стала доля прыбытку ад продажу сельскагасп. прадуктаў. У буйных маентках, каралеўскіх уладаннях зах. і цэнтр. частак Бел., каб павысіць прадукцыйн. працы, ужыв. прымус. найманне прыгон. сялян з натур. і грашовай аплатай іх працы ў жывелагадоўлі. Радзей ужыв. прымус. наем сялян ў фальварач. паляводстве. Перабудову гаспадаркі зрабіў магнат Храптовіч у маентках Шчорсы ў Навагруд. і Вішнява ў Ашмянск. паветах. Частка зямель тут вызвалена ад паншчыны і апын. ў становішчы арандатараў. Кожны з іх атрымліваў ад памешчыка 10 маргоў зямлі, за што плаціў шынш – 90-100 злотых у год. Бяднйшыя сяляне захоўвалі за сабой 2-3 маргі зямлі на двор і ператвар. ў агароднікаў. Агароднікам забаран. ісці на заработкі за межы маентка. Яны наймаліся на заворванне панскай зямлі, вывазку гною, касьбу. Сяляне, пазбаўленыя зямлі, рабіліся батракамі, якіх прымусова наймалі на службу ў панскі двор.

Аддаючы зямлю ў арэнду сялянам, спрабавалі павялічыць даходы ад сваіх маенткаў і некат. інш. феадалы. У апошняй чвэрці 18 ст. у буйных феадальных уладаннях зах. і цэнтр. частак бел. робяцца спробы рацыяналізаваць гаспадарку, каб павялічыць даходнасць маенткаў шляхам павышэння прадукцыйнасці працы сялян. Акрамя спробаў рацыяналізацыі сельскагаспад. вытвор.і, феадалы стваралі прамысл. прадпрыемствы. Да канца 18-пач. 19 ст. у Бел. без вінакурных і піваварных было звыш 250 прадпрыемстваў, аднесеных да ліку “фабрык”. Тэхн. аснашч. буйных вотчын. прадпрыемстваў дасканалае, чым рамесных мастэрняў. Пераважную большасць работнікаў мануфактур складалі прыгоныя сяляне. раб.дзень іх працягв. 13-15 гадзін. На многіх мануфакт. працавалі замеж. спецыялісты. Хоць у аснове вотчын. мануфактуры феадальн., усе ж па некат. рысах у іх праяўл. капіталіст. тэндэнцыі. Іх развіцце садзейнічала разлажэнню устояў феад. сістэ. гаспадаркі і росту ў ей асноў капіталізму. Мануфактуры тармазілі ўзнікн. і рост капіт. прадпрыемстваў. Да 60-х г. 18 ст. сельск. гаспад. Бел. адноўлена. Яе развіцце связана з агульным працэсам эканам. ажыўл., пашырэннем таварна-граш. адносін, ростам гарадоў. Павяліч. вытворчасці сельскагаспад. вытворч. спрыяў рост сельск. насельніцтва.

На аснове росту сельск. насельніцтва павяліч. плошча ворных зямель. Павысіл. культура земляробства, ўдасканальваліся сельскаг. прылады, павяліч. колькасць раб.жывелы. Развів. рынач. сувязі. У др. пал. 18 ст. выразнай стан. параенная спецыялізацыя сельскагасп. вытворч. Адбыліся змены ва ўзроўні эксплуатацыі і суадносінах формаў рэнты. Зн. частка сялян, пераведзеных у перыяды разарэння на чынш, вернута на становішча паншчынных. У др. пал. 18 ст. у Бел. панавала змешаная рэнта. Сялянскія павіннасці павялічв. Цяжк. становішча аброчных сялян. Граш. чынш – асн. іх павіннасць – павліч. намінальна ў параўнанні з пер. пал. 18 ст. больш як на 1/3 – да 100 злотых. Сяляне нераўнамерна забяспеч. зямлей і скацінай. На сялян. гаспадрку ўздзейн. 2 фактары. Эканам. развіцце вескі, звязан з ростам таварнасці, садзейніч. паглыбл. дыферэнцыяцыі. Большасць феадалаў імкн. да нівеліроўкі вескі, таму што сярэднязабяспечаны селянін - лепшы аб’ект паншчын. эксплуатацыі. Заможныя сяляне пашыралі надзелы за кошт прыемных зямель. У сувязі з развіццем сельск. гаспад. і ростам яе таварнасці ў весцы павяліч. колькасць заможных сялян. Маемасная дыферэнцыяцыя сялянства з’яўл. эканам. асновай для выкарыст. найму. У др. пал. 18 ст. ужыва. стымуляв. працы шляхам дыферэнцыр. грашовай платы. Сялянства заставалася бяспраўным. Захоўв. сялянская абшчына. Органы абшчыны - сельская сходка, войт, лаўнікі. Войт сачыў за выканан. павіннасцей. Абшчына абараняла інтарэсы сялян. У апошняй чвэрці 18 ст. у Бел. атрымала пашыр. новая форма крэдыту – сялян. ссыпныя магазіны – страхавыя склады, заснав. на штогадовых прымус. узносах у натуры, якія паступалі ад сялян воласці. Збядненне часткі сялянства, страта ею сродкаў вытворч. стварала перадумовы для фармір. ў будучым класа сельскіх рабочых.