21. Дысідэнцкае пытанне ў рп. Першы падзел Рэчы Паспалітай.

Пасля смерці Аўг. ІІ у барацьбе з былым каралём Станіславам Ляшчынскім за карону РП перамог сын першага Аўг. ІІІ (1733-1763). Адзінае, што вызначае гэта кіраванне – адсутн. войнаў. Расія, Аўстрыя і Прусія не жадалі разбурэння слабай дзяржавы. Аднак ва ўнутр. справах кароль не меў ніякіх рычагоў уціску. Аўг. ІІІ жыў у Дрэздэне, дзе ён абсалют. уладар, РП наведваў пад час сеймаў і паляванняў. Пасля яго смерці карона РП пад уціскам Кацярыны ІІ, дасталася яе фаварыту Панятоўскаму (1764-1795), які стаў апошнім каралём РП і князем Літ. Панятоўскі стаўленнік Чартарыйскіх, якія ваявалі супраць Патоцкіх і іх кандыдата – Караля Радзівіла. Без міжусобіц не абыход. выбранне караля. На канвакацыйным і элекцыйным сеймах не дзейнічала права “liberum veto”, таму Чартарыйскія паспраб. правесці рэформы па ўмацав. дзяржавы, якія шляхта правальвала на вальных сеймах.

Перад выбран. караля прыняты рашэнні: аб усталяв. рэгламенту сеймавых паседжанняў; аб адмене права “liberum veto” у вырашэнні гаспад. спраў; правед. змены ў фінанс. і суд. сіст. Адменены ўнутр. гандл. пошліны, правед. рэвізія дзярж. маёнткаў. На сейме 1766 шляхта выступіла супраць гэтых рэформ, якія падрывалі “залатыя шляхец. вольн.” і запрасілі дапамогі ў Расіі. Рус. пасол Рапнін выставіў ультыматум – вярнуць “liberum veto” і ўраўняць “дысідэнтаў” – правасл. у правах з католікамі. 1767  створаны Слуцкая канфедэрацыя правасл. шляхты і Торуньская канфедэрацыя пратэстанц. шляхты. Патрабав. Расіі прынятыя 1768, рэформы Чартарыйскіх праваліліся. Шляхта, падбухторваемая каталіц. святарамі, выступіла супраць ураўноўвання правасл. у правах з каталікамі. У лютым 1768 Юрыем Пуласкім сабраная Барская канфедэрацыя – супраць праваслаўя і Расіі. Канфедэраты разбітыя ўрадав. польск. і рус. войскамі, але паспелі ўцягнуць Расію ў вайну з Турцыяй, якую першая выйграла. Рус. нанеслі параж. войскам канфедэратаў, якімі кір. Міхаіл Пац, Іосіф Сапега, Міхаіл Казімір Агінскі. Апошні разбіты Суворавам у кастр. 1772 пад Сталовічамі. Па прапанове Фрыдрыха ІІ, караля Прусіі, Расія ўзнагароджв. за перамогу над туркамі ўсход. землямі РП, Прусія, разам з далучыўшайся да яе Аўстрыяй, атрымлівалі пэўныя тэр. Згодна з Пецярбургскай дамовай ад 5 жніўня 1772, Расія атрымала ўсход. і паўноч. бел. землі з Полацкам, Віцебскам, Оршай, Магілёвам, Гомелем і захоўвала агульны пратэктарат над РП. Гэта пачатак канца агульнай дзяржавы Польшчы і ВКЛ.

Раздзел дзяржавы астудзіў частку шляхты і магнатаў, і яны пайшлі на рэформы. 1773 маёмасць забарон. рым. папай ордэна езуітаў перадад. створанай па ініцыятыве Іаахіма Храптовіча Адукацыйнай камісіі – першаму ў Еўр. свецкаму міністэрству адукацыі. Камісія правод. рэформу адукацыі. У тым годзе абмеж. “liberum veto” па гаспадар. пытаннях; стварылі Скарбовую камісію, якая кірав. дзярж. фінансамі і выконв. суд. функцыі па фінан. справах і наглядала за гандлем. 1775 створана Пастаян. рада пры каралю з ліку 18 сенатараў. Яны вырашалі пытан. сазыву сеймаў, прызнач. на дзярж. пасады, пякліся аб дзярж. бяспецы. 1775 ўведзена адзіная Генеральная мытная пошліна, абавязк., хто займаецца знешнім гандлем; ўведзена адзіная працэнтная стаўка па пазыкам; шляхце дазвалялася займацца гандлем, а мяшчанам набываць зямельн. маёмасць. У чэрвені 1791 у Пінску сабрана Генеральная кангрэгацыя іерархаў правасл. царквы ў РП, якой дазволена абраць 3 епіскапаў, мітрапаліта. Царква падначалена Канстантыноп. патрыярху. Правасл. выводзіліся з падначал. рус. Свяцейшаму Сіноду. Адсутнасць адзінай цэнтраліз. дзяржавы і цэнтр. уласці. Існаванне выбарнасці каралей, іх залежн. ад шляхты і магнатаў. Уласць караля фармальн., абмежаван. Мясц. феадалы не хацелі падпарадк. цэнтр. уласці, малі свае войска. Ствар. перадумовы для умяшальн. сусед. дзяржаў у справы РП.

Наяўнасць “залатых шляхец. вольн.”, “ліберум вета”, згодна якога кожны пасол-шляхціч меў магчымасць пуцем фарм. незгоды сарваць работу сейма. З 1652 па 1764 створана 42 з 55 сеймаў. З др. пал. 17-пач. 18 польск.-бел.-літ. шляхта асвабадзілася ад каралеўск. уласці на аснове самакір. У дзяржаве анархія. У караля не было арміі. РП мела усяго 16 тыс. салдат, у той час як Расія – 350 тыс., Аўстрыя – 280 тыс., Прусія – 200 тыс. Шляхта баялася прытока сялян у армію, так як ліч., што гэта перапона для “залатых шляхец. вольн”. Адметнай рысай “шляхецкай рэспублікі” - панаванне феад.-магнатаў як у Польшы, ў ВКЛ. Магнаты ВКЛ знаход. ў апазіцыі да імкнен. польск. феад. злучыць ВКЛ з Польшай. Узаімаадносіны паміж магнац. групіроўкамі пераход. да канфліктаў, якія паслаблялі дзяржаву. Унутрыпаліт. палаж. удаскладн. тым, што ва ўмовах Паўноч. вайны ўтвар. 2 лагеры: Сапегі перайшлі на бок Карла 12, лідэры антысапег. апазіцыі знайшлі падтрымку ў Пятра. З часу Паўн. вайны спачатку Расія, затым Прусія і Аўстрыя ўзялі пад кантроль знешн. і унутр. палітыку РП. Палітыч. крызісу спрыяла рэлігіезная палітыка. каталіц. шляхта і духавенства маглі занімаць дзярж. пасты. Правасл. духавенства шукала падтрымкі ў Маскве. Расія, Аўстрыя, Прусія – моцныя цэнтраліз. манархіі, заінтарэс. ў пашырэнні тэр. сваіх дзяржаў. 1763 пасля смерці караля Аўг. 3 выбарн. кампанія. Групіроўкі магнатаў шукалі падтрымкі ў сусед. дзяржавах: Чартарыйскія і Масальскія - у Расіі, Патоцкія і Радзівілы – ва Францыі і Прусіі, Браніцкі – ва Францыі і Прусіі.

Выбар паў на Панятоўскага. Новы кароль сумесна з Чартарыйскімі пытаўся правесці рэформу дзярж. ладу: абмеж. ліберум вета, павяліч. армію, спарадк. суд, фінансы. З дапамогай расійскага пасла Репніна і рус. арміі створаны працестанская ў Таруне і правасл. ў Слуцке канфедзерацыі. Католікі ствар. канфедзерацыю ў Бары, якой аказ. дапамогу Францыя. У дзяржаве разгортыв. грамадзян. вайна. Восен.1768 Турцыя абвясціла вайну Расіі. Станіслаў Аўг., які паслаў войска на падаўл. канфедзератаў, спыніў супраць ніх баяв. дзеянні. Яго палітыка ў дачын. Расіі змянялася ў залежн. ад навін з поля баявых дзеянней. Варожыя Расіі дзяржавы пабуждалі канфедзератаў да дзеянняў.

Канфедзерацкая вайна - цэпь мелкіх сутычак паміж атрадамі царскіх войск і няпрочнымі атрадамі канфедзератаў. Канфедзераты не смаглі арганіз. ваен. сіл. Кіраўнікі канфедзерацыі разліч. на пагром рус. войск у ходзе рус.-турэц. вайны, на ўступл. Аўстрыі ў вайну супраць Расіі. 1770 пабеды аружжа пад Ларгой, Кагулом і Часмой паказалі, што разлічв. на поспех турак не прыход. Саюзнік Екацерыны 2 падняў пытанне аб падзеле РП. Царскае правіцельства спач. адкланіла гэты праект. Прусія настаівала. Пытанне аб падзеле РП перанесен у плоскасць практыч. перагавор. 1770 пруск. войскі уступілі ў Польшу і Памор’е для таго, каб прадатвраціць пранікн. з Польшы эпідэміі. Годам раней Аўстрыя заняла закарпатскае улад. Польшы – Спіж. Так пач. падзел Польшы. Прусія прэтэнд. на польскае Памор’е і частку Вялікай Польшы. Аўстрыя патраб. паўдн. частку Кракаўск. і Сандамірскага ваяводстваў, Люблін. ваяводства, Рус. і Белзскае ваяводствы, частку Валыні. Аўстрыйцы увялі у Польшу войскі, прадвігаліся да Львова. Аўстрыйскае кіраўніцтва дамаг. Львова, сустрак. супраціўл. з боку Расіі. Перагаворы паміж дзяржавамі падзела прывялі да таго, што Расія настаяла на адказе Прусіі ад прытязаній на Гданьск і Тарунь, Аўстрыі адказ. ад Люблін. ваяводства і Валыні. Львоў дастаўся аўстрыйцам.

5 авг. 1772 ў Пецярбургу падпіс. канвенцыя аб падзеле. Канвенцыя склад. з 3 частак: паміж Аўстрыяй і Расіяй, Расіяй і Прусіяй, Прусіяй і Аўстрыяй. Падзел тлумач. неабход. аднаўл. пакоя ва ўнутр. справах рэспублікі. Аўстрыя і Прусія не мелі праў на польск. і заходнеукр. землі. Прускі маніфест аргументаваў захоп прэтэнзіямі паморскіх князеў на польскія землі ў 13 ст., Аўстрыя – Галіцкае княства захопл. ў 13 ст. венгер. феад. Па 1-му падзелу Аўстрыя атрымала княствы Асвенцымскае і Заторскае, паўдн. частку Кракаўск. і Сандамірскага ваяводстваў, Рус. ваяводства і Белзскае ваяводства. Прусія захап. Вармію, Памор. ваяводства, Мальборкскае і Хелмінскае ваяводства, частку Куявіі і Вялікай Польшы па праваму берагу р. Ноцень – польскія землі. Да Расіі - Латгалія і частка ўсх. Бел. па лініі рр. Зах. Дзвіна, Друць, Днепр. З захопам Памор’я і ніж. плыні Віслы Прусія падпарадк. сабе знешні гандаль Польшы. Землі, захопл. Прусіяй – карэн. польск. землі. Землі, захопл. Аўстрыяй былі польск. і ўкр. землямі. Ні Аўстрыя, ні Прусія не малі праў. Расія не атрымала па 1-му падзелу карэн. польскіх зямель. Для далучан. ею латвійскіх і бел. зямель пераход пад уласць Расіі павінен ацэньвацца сам па сабе інакш, чым пераход пад кір. Прусіі і Аўстрыі польскіх і ўкр. зямель.

Удзел царызма ў падзеле РП зрабіў магчымым для Прусіі і Аўстрыі захоп польск. і укр. зямель. Прусія і Аўстрыя баяліся захоп. тэр., якія былі ў саст. РП да тых пор, пакуль не атрымалі на гэта санкцыі царск. правіцельства. Захваты, якія зроблены згодна канвенцыі 1772 не задаволілі Прусію і Аўстрыю. РП аказ. без абароны перад удзельнікамі падзела. Прусіі, Аўстрыі і Расіі заставалася толькі дабівацца прызнан. падзела РП. Для гэтага паслы дзяржаў арганіз. канфедзерацыю. 18 вер. 1773 сеймавая дэлегацыя прыняла ўмовы падзела, 30 вер. яны ратыфіцыраваны сеймам. Сейм заставаўся выш. заканад. органам дзяржавы. Яны маглі быць ардынарныя, сазываемыя праз каждыя 2 гады, экстраардынарныя. Усе рашэнні прымаліся большасцю галасоў. Вярхоўная палата сейма – сента – магла прыпыніць прынятага пасольскай ізбой закона толькі на 2 г. Выканадаўчай уласць належала каралю і яго савету “Страже законаў”, які саст. з міністраў паліцыі, ваенага, фінансов. Судзебная арганіз. сберагала сасл. характар. Канстытуцыя стварала ўмовы для развіцця капіталіст. адн. у дзяржаве, ліквід. феад. анархію.