Бала тәрбиесіндегі халық даналығы, салт-дәстүрлер. Ораза, құрбан айттарының тәрбиелік мәні

Бала – өмірдің жалғасы. Балаға өнер үйретіп, кәсіпке баулу, тиянақты білім беру, абзал азамат етіп тәрбиелеу адамзат қоғамының басты міндеттерінің бірі. Жанұяның жемісі, алтын діңгегі, тіреуі – бала. Осы ойды халқымыз – «Бесіксіз үйде береке жоқ», - деп түйеді. Бұл – әр ошақтың түтіні сөнбесін деген ізгі тілектен туған сөз ғана емес, сонымен бірге елдікті ойлау, елдің ертеңгісі жөнінде қам жеу. Қазақ халқы баланы өмірдің жалғасы, мәні мен сәні деп бағалаған. Ата-бабаларымыздың: «Бір баласы бардың шығар-шықпас жаны бар, көп баласы бардың үйінде жанған шамы бар», «Балалы үй – базар, баласыз үй – қу мазар», «Бала адамның бауыр еті» сияқты пайымдауларында терең мағыналы көзқарас жатыр.

Бала тәрбиесі отбасынан басталады. Оның өмірге белсенді көзқарасының бағыты үлкендер арқылы тәрбиеленеді. Халықта «Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады, ал үлкен ағаш болғанда, оны түзете алмайсың», - деп бекер айтпаған. Сондықтан баланы кішкентайынан ізгілікке, мейірімділікке, адалдыққа тәрбиелеуде отбасының рөлі үлкен. Мектепке дейінгі баланың рухани-адамгершілік дамуы, оның балабақша мен отбасының арасындағы қарым-қатынасының тығыздығы артқан сайын ойдағыдай жүзеге асады.

Тәрбиенің негізгі мақсаты – дені сау, ұлттық сана-сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, парасатты, еңбекқор, іскерлік қасиеттері қалыптасқан ұрпақ тәрбиелеу.

Рухани-адмгершілік тәрбие – бұл дұрыс дағдылар мен өзін-өзі ұстау дағдыларының нормаларын, қарым-қатынас мәдениетінің тұрақтылығын қалыптастырады.

Сананың қалыптасуы – ол баланың мектепке бармастан бұрын қоғам туралы алғашқы ұғымдарының қалыптасуынан басталады.

Мақал-мәтелдер, қанатты, өсиетті сөздер, халық даналығы, жұмбақ, айтыс өлеңдер – адамгершілікке тәрбиелеудің арқауы. Үлкендерді сыйлау – адамгершіліктің негізі. Адамзаттық құндылықтар бала бойына іс-әрекет барысында, әр түрлі ойындар, хиқаялар, ертегілер, қойылымдар арқылы беріледі.

Адамгершілік тақырыбы – мәңгілік. Ол ешқашан ескірмейді. Жас ұрпақтың бойына адамгершілік қасиеттерді сіңіруді бесік жырынан бастау керек.

Ұрпақ тәрбиесі – келешек қоғам тәрбиесі. Сол келешек қоғам иелерін жан-жақты жетілген, ақыл-парасаты мол, мәдени-ғылыми өрісі озық етіп тәрбиелеу – қоғам алдындағы әр азаматтың борышы.

Мектепке дейінгі адамгершілік тәрбиесі – балалардың адамгершілік сана-сезімін, мінез-құлқын қалыптастырады. Дәлірек айтқанда, кішіпейілділік, сыпайылылық, үлкенді сыйлау, инабаттылық тәрбиесінің сатылап қамтитын мәселелері.

Қазақ халқының салт-дәстүріндегі бір ғана бала тәрбиесіне байланысты соңғы жылдарда көптеген ғылыми-көпшілік, ғылыми-әдістемелік әдебиеттер жарық көрді. Бұл еңбектер кейінгі ұрпаққа асыл қазына ретінде тарту етуге тұрарлықтай шығармалар. Мысалы, өмірге ұрпақ жалғасы нәресте келгендегі ел қуанышының жарқын көрінісі – сүйінші, көрімдік сұрау, байғазы беру өте жарасымды дәстүр. Өмір табалдырығын жаңа аттаған нәрестелерге арналған шілдехана, балаға ат қою, бесікке салу, бесік жыры, бесік тойы, нәрестені қырқынан шығару, тіл ашар, тұсау кесу, атқа мінгізу, сүндет тойы – осының барлығы халқымыздың тот баспайтын асыл қазынасы.

Бесікке салу. Шілдехана өткеннен кейін баланы бесікке салады. Бала халықшыл болсын деп, бесіктің үстіне тон, шапан жабады. Ат жалын тартып мінсін деп қамшы іледі, көз тимесін деп тұмар тағады, қырандай көреген болсын деп бүркіттің тұяғын байлайды.

Қырқынан шығару – Туғанына қырық күн толғанда баланы қырқынан шығарады. Әйелдердің үлкені «Отыз омыртқаң жылдам бекісін, қырық қабырғаң жылдам қатсын» деп, баланың үстіне қырық қасық су құяды.

Тұсау кесу. Тұсау кесу – сәби қаз тұрғаннан кейін, жығылмай, тез жүріп кетсін, болашағы жарқын болсын деген тілекпен жасалатын дәстүр. Тұсауды ақ, қара жіпті ширатып, ала жіппен кеседі. Ол балаға болашақта адал бол, ешкімнің ала жібін аттама, шыншыл, әділетті бол дегенді білдіреді.

Атқа мінгізу тойы. Бала 4-5 жасқа толғанда, әке-шешесі ұл балаға арнап ат, ертоқым даярлайды. Тойға келушілер қамшы, садақ, т.б. саймандарды әкеліп сыйға тартады. Бұл – баланы азамат болуға жарадың деген ырымды білдіреді. Ержеткенде еліңді, жеріңді қорғауға дайын болуының керектігін меңзейді.

Ата-бабамыз ұрпақ тәрбиесіне аса зор мән берген. Өйткені ұрпақ – болашақ. Оны жақсы түсінген халық: «Балаңды беске дейін патшаңдай күт, он беске дейін қосшыңдай жұмса, он бестен кейін құрдасыңдай сыйла»,-деп бұкіл тәрбиелік тағылымды үш-ақ сөзге сыйдырған. Қазақ халқының даналық сөздерінің мағынасы, тәрбиелік мәні өте жоғары. Қазақ халқының ұрпақ өсірудегі міндеті осындай қарапайымдылыққа құрылған.

Сөздік:

ізгілік – добро сана-сезім – самосознание; чувство

садақ – лук тағылым – урок; пример

инабаттылық – благонравность

кәсіп – занятие; профессия; специальность

парасат – разум; рассудок; здравомыслие; интеллект; смышленнось

қамшы – кнут; плеть; плетка; бич; нагайка

байғазы – подарки детям в честь обновки

даналық – мудрость; премудрость; гениальность

көрімдік – подарок, дающий право увидеть невесту или новорожденного

558-тапсырма. Мәтіннің бірінші мағыналық бөлігіне берілген сұрақтарға жауап беріңіздер.

1. Бала тәрбиесіне байланысты айтылған қандай халық даналығын білесіздер? 2. Ол айтылған даналық-құндылықтардың мағынасын қалай түсінесіздер? 3. Баланы тәрбиелеуді қай уақыттан бастау керек? 4. Тәрбиенің негізгі мақсаты не? 5. Рухани тәрбие нені қалыптастырады? 6. Баланың санасы қай кезден қалыптасады? 7. Мақал-мәтел, қанатты, өсиетті сөздердің, ертегілердің баланы тәрбиелеудегі маңызы қандай? 8. Адамгершілік тақырыбы туралы не айтасыздар?

559-тапсырма. Мәтіннің екінші мағыналық бөлігіне сұрақ-жауап (сұхбат) құрастырыңыздар.

Ү л г і:

– Қазақ халқының салт-дәстүрлеріндегі бала тәрбиесіне байланысты зерттеулер,

әдеби басылымдар бар ма?

– Қазақ халқының салт-дәстүрлеріндегі бала тәрбиесіне байланысты соңғы

жалдарда көптеген ғылыми-көпшілік, ғылыми-әдістемелік әдебиеттер жарық

көрді.

560-тапсырма. Мәтіннен алынған сөз және сөз тіркестерімен

сөйлемдер құрастырыңыздар.

Өмірдің жалғасы, адамзат, бала, адалдық, мейірімділік, отбасы, қарым-қатынас, негізгі міндет, дағды, мақал-мәтел, халық даналығы, құндылықтар, салт-дәстүр, кішіпейілділік.

561-тапсырма. Бала тәрбиесіндегі салт-дәстүр қандай мән-мағына береді? Жауаптарыңызды көрсетілген жолдарға толтырыңыздар.

1. Сүйінші сұрау ------------------------------------------------------------------------

2. Көрімдік беру-------------------------------------------------------------------------

3. Балаға ат қою--------------------------------------------------------------------------

4. Бесік. Бесік тойы----------------------------------------------------------------------

5. Сүндет тойы---------------------------------------------------------------------------

6. Тілашар тойы--------------------------------------------------------------------------

7. Базарлық--------------------------------------------------------------------------------

8. Тыйым салу----------------------------------------------------------------------------

562-тапсырма. Мәтіннен бірнеше сөйлемді алып, оның негізгі мағынасын сақтай отырып, одағайы бар сөйлемдер жасаңыздар.

Одағай (Междометие)

Дербес мағынасы жоқ, адамның алуан түрлі көңіл-күйін білдіретін сөз табын одағай деп атайды.

Мысалы: Япырым-ау, қайда сол күндер?! Аухау-аухау деп кешкі тымық даланы басына көтерді.

Междометие – это часть речи. Междометиями называются неизменяемые слова, служащие для передачи различного рода чувств, эмоций, переживаний, боль, тоску, радость, удивление, гнев и так далее. Междометие отдельно не имеет лексического значения.

Междометия по значению делятся на 4 вида:

1. Көңіл-күй одағайлары (Эмоциональные междометия);

2. Жекіру, ишарат одағайлары (Императивные междометия);

3. Шақыру одағайлары (Призывные междометия);

4. Тұрмыс-салт одағайлары (Бытовые междометия).

563-тапсырма. Сөйлемдерді қазақ тіліне аударып, ондағы одағайлардың оқылуына назар аударыңыздар.

Ах, как сегодня чудесно! Ох, что теперь будет? Ура, мы идем на каникулы! Ой, какая у кошки мягкая шерсть! Э, тогда ты будешь волком. Эй, иди сюда! Большое спасибо, друг мой! Эй, прекрати говорить!

564-тапсырма. Одағайларды тауып, мәнерлеп оқыңыздар.

Па, шіркін, жер деп осыны айтсаңшы! Ой, мынау әнші екен ғой! Мынаның дауысы қандай, ей! Қарағым-ау, босағада тұрғаның не, үйге кірсеңші! Қап, әлгі әртіс қызды мына Жанай ағасына көрсететін едім. Әттең, кетіп қалғанын қарашы! Уһ, осындай семсерім болып, мен де кезінде Ұлы Отан соғысына барсам ғой! Бәрекелді, көп жаса, балам! Жолың болсын! Моһ-моһ, іше ғой! Уһ, жүктің ауырын-ай! Пай-пай! Шіркін, қазақтың келіндері-ай! Бәрекелді, жаңа бір күш біткендей болды!

565-тапсырма. Ораза, құрбан айттарының тәрбиелік мәнімен танысып, өздеріңізге үлгі-өнеге тұтыңыздар.