§ 2. K.Marks təliminin iqtisadi mahiyyəti

Və xüsusiyyətləri

K.Marks öz iqtisadi fikirlərini formalaşdırmaq məqsədilə ciddi olaraq siyasi iqtisad tarixinə dair, iqtisadi tarixə aid olan və burjua həqiqətini özündə əks etdirən əsərlərlə məşğul olmağa başlayır. Belə ki, o, öz iqtisadi nəzəriyyəsini sistem halına salmağa cəhd edir. K.Marks yazırdı ki, mənim məqsədim müasir cəmiyyətin, yəni burjua cəmiyyətinin istehsalını idarə edən qanunları tədqiq etməkdən ibarətdir.

K.Marks ilk əvvəl D.Rikardonun pul nəzəriyyəsinin tərəfdarı idi. Lakin sonralar o pul haqqında nəzəriyyələr barədə prinsipial mövqe tutur. K.Marksın əlyazmalarında göstərilirdi ki, pul ilə dəyər arasında daxili bir əlaqə mövcuddur. Pulun nəzəri təhlili göstərdi ki, pul ümumi əməyin təzahür formasıdır, onu mübadilə dəyəri yaradır. Nə qədər ki, mübadilə dəyəri məhsulun ictimai forması kimi qalır, yəni, əmtəə mövcud olduqca pul da zəruri vasitə kimi qalacaqdır və pulu ləğv etmək olmaz. Əmtəə təsərrüfatının və mübadilənin dərinləşməsi və inkişafı ilə əlaqədar olaraq məhsul kimi əmtəənin təbiəti ilə onun ümumi təbiəti olan mübadilə arasında ziddiyyət mövcud olacaqdır.

Məlumdur ki, əmtəə-pul münasibətləri kapitalizmə qədər mövcud idi, lakin bu əlaqələr tabeçilik xarakteri daşıyırdı və fəaliyyət dairələri məhdud idi. Klassik burjua siyasi iqtisadı ilə müqayisədə K.Marks qeyd edirdi ki, bu məktəbin əksinə olaraq kapitalın inkişafını, onun yaranma mənbəyini dəyər anlayışı ilə, dəyərin pul forması ilə əlaqələndirdi. İqtisadi əlyazmalarında K.Marks ilk dəfə olaraq göstərirdi ki, kapital dəyərdir və mənfəət gətirir.

Kapitalın dialektik təbiətinin K.Marks tərəfindən açılması, kapitalın daimi hərəkətdə, tədavüldə olmasının açılması prinsipial əhəmiyyət kəsb edirdi. Bu münasibətləri burjua cəmiyyətində sadə anlayış deyil, proses halında götürməklə K.Marks kapitalın elmi təhlilini verirdi. Məhz bu baxımdan kapitala tərif verərək K.Marks göstərirdi ki, kapital mübadilə dəyəridir, o tədavüldən öz hərəkətini başlayır və tədavül vasitəsilə mövcudluğunu saxlayır.

K.Marksın müəyyən etdiyi kimi, kapitalın digər tərəfi, onun digər xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, göstərilən proses zamanı kapital əmək tərəfindən istehlak olunmalıdır. Məhz buna görə də kapital öz ilkin kəmiyyətinə nisbətən artmalıdır. Lakin bu proses xüsusi iqtisadi münasibətlər daxilində olmalıdır, yəni kapitalistlə muzdlu işçi arasında olan münasibətlər əsasında baş verməlidir.

Göstərdiyimiz fikrə uyğun olaraq K.Marks kapitalı keçmiş əməklə və canlı əməklə, yəni canlı əməyin subyekti olan muzdlu fəhlənin əməyilə əlaqələndirirdi. O yazırdı ki, istehlak dəyərini yaradan əmək eyni zamanda dəyəri yaradır. K.Marks göstərirdi ki, bu istehlak dəyəri iki prosesi ifadə edir. Birincisi, sadə mübadilə nəticəsində kapitalist özgə əməyinə sərəncam verir, fəhlə isə əməyinin sərfinin ekvivalentini (əmək haqqı) alır, ikincisi, kapitalist yaşadır, o hətta kapitalı artırır.

Digər tərəfdən, K.Marks artıq zəruri və izafi əmək arasında olan fərqi də aşkar edə bilmişdi. Lakin hələlik izafi dəyərlə mənfəət ararsında olan əlaqəni tam aça bilmirdi. İzafi əməklə zəruri əməyi araşdırdıqdan sonra K.Marks izafi dəyəri və mənfəəti elmi baxımdan izah etməyə başlayır. Beləliklə, o, mənfəətin mahiyyəti olaraq qeyd edirdi ki, mənfəət izafi dəyərin çevrilmiş formasıdır, yəni mənfəət izafi dəyərdən törəyir. D.Rikardo izafi dəyərlə mənfəət arasında olan bu münasibəti bilmədiyi üçün K.Marksın iqtisadi fikirləri artıq D.Rikardonun fikirlərini üstələmişdi.

K.Marksın böyük xidmətlərindən biri də ondan ibarətdir ki, o, siyasi-iqtisad elmində sabit və dəyişən kapitalın tam elmi şərhini vermişdir. O qeyd edirdi ki, məhsuldar qüvvələr artdıqca sabit kapitalın hissələri dəyişən kapitala nisbətən tez artır, yəni maşın və avadanlıqların artım tempi əmək haqqı fondunu üstələyir.

Nəhayət, qeyd edək ki, K.Marks irəliyə doğru daha bir addım ataraq göstərirdi ki, kapitalistlərlə fəhlələr arasında spesifik bir münasibət mövcuddur. Bununla da o, kapitalın spesifik təbiətinin elmi xarakteristikasını vermiş oldu. Öz sələflərilə müqayisədə K.Marksın belə bir elmi nəticəyə gəlməsi o demək idi ki, kapitalın nəzəri anlayışında yeni tarixi bir mərhələ kəşf edilmişdi. Digər tərəfdən K.Marks sübut etdi ki, kapital meydana gəlməklə sonrakı inkişafında öz-özünə artan dəyərə çevrilir. Burjua iqtisadçıları kapitalı yığılmış əmək kimi izah edirdilər. Buradan da belə bir nəticə çıxırdı ki, burjua cəmiyyəti təbii və əbədi istehsal üsuludur.

K.Marks tərəfindən irəliyə doğru atılan addım o demək idi ki, kapitalın tarixi xarakteri xüsusi qeyd edilməklə açıqlanırdı ki, burjua cəmiyyətində yaranan iqtisadi münasibətlər bir-birinə qarşı ilkin şərt kimi, yəni səbəb və nəticə kimi çıxış edirlər. Bu səbəbdəndir ki, kapitalist istehsal üsulu özünə məxsus daxili dialektik inkişafa malikdir.

Qeyd edək ki, K.Marks "Kapital" haqqında bir neçə kitab yazmaq fikrində idi.

Birinci 3 kitabda (kapital, muzdlu əmək və torpaq mülkiyyəti haqqında) K.Marks göstərirdi ki, burjua cəmiyyətinin üç sinfinin yaşamasının iqtisadi şərtləri şərh ediləcəkdir. Axırıncı üç kitabda isə (dövlət, xarici ticarət, dünya bazarı) o tamam yeni fikirlər üzərində dayanacağını vurğulayırdı.

K.Marksın iqtisadi fikirlərinin formalaşmasının yeni mərhələsində o, aşağıdakı problemlər üzərində düşünürdü: necə olur ki, pul kapitala çevrilir? Və ya hansı yollarla pul sahibi (əmtəə sahibi) kapitalist olur:

Göstərdiyimiz suallara cavab vermək məqsədilə K.Marks öz tədqiqatına kapitalın ümumi formulası P-Ə-P-nin təhlilindən başlayırdı. O göstərirdi ki, P-Ə-P münasibətləri, P-Ə-P olan sadə əmtəə tədavülündən irəli gəlir. Bu formulaların daxili ziddiyyətlərinin açılması o deməkdir ki, kapital haqqında yeni iqtisadi nəzəriyyə yaranacaqdı. K.Marks yazırdı ki, pulun həqiqi kapitala çevrilməsi üçün xüsusi əmtəə olan iş qüvvəsinin mövcudluğu vacib şərtdir. Bu da xüsusi bir tarixi şəraitin olmasını tələb edir: fəhlənin şəxsi azadlığı və onun istehsal vasitələrindən ayrı düşməsi.

K.Marksın iqtisadi fikirlərinin formalaşmasının ilkin mərhələsi ilə bu mərhələ ararsında olan fərq ondan ibarət idi ki, bu mərhələdə iş qüvvəsi əmtəəsinin xarakteristikası üzərində sözün geniş mənasında çox dayanırdı. Burada o daha dəqiq olaraq əmək və iş qüvvəsi arasında olan fərqi artıq açıqlayırdı. Bütün əmtəələrdən fərqli olaraq iş qüvvəsi əmtəəsinin spesifikliyi müəyyən edilirdi.

İlk dəfə olaraq K.Marks spesifik əmtəə olan iş qüvvəsinin dəyərini artıq müəyyən etmişdi. İş qüvvəsinin dəyəri həyat vasitələrinin (yaşayış vasitələrinin) dəyərilə müəyyən edilirdi. O yazırdı ki, iş qüvvəsinin dəyəri müxtəlif ölkələrdə və müxtəlif mədəniyyət şəraitində eyni deyildir.

D.Rikardoya görə əmtəənin istehlak dəyəri iqtisadi kateqoriyaların (mübadilə dəyəri, pul, kapital və s.) sadə ilkin şərtləridir. K.Marks isə göstərirdi ki, iş qüvvəsi əmtəəsinin istehsal prosesi zamanı istehlakı bu iqtisadi münasibətlərin spesifikliyini göstərir və nəticə etibarı ilə izafi dəyər yaradılır. Bu izafi dəyər isə iş qüvvəsi dəyərindən artıqdır.

K.Marksa qədərki siyasi iqtisadda iddia edilirdi ki, əmək və kapital arasında olan münasibətlər "mübadilə" kateqoriyasına əsaslanır və bu çərçivədən kənara çıxmırdı. K.Marks isə ilk dəfə olaraq izafi dəyərin mənşəyinin elmi izahını verirdi. Çünki əməyin alınıb-satılması anlayışını K.Marks iş qüvvəsi əmtəəsinin alınıb-satılması ilə əvəz etdi. Məhz bu səbəbdəndir ki, pulun kapitala çevrilməsi prosesinin təhlilinə iş qüvvəsi əmtəəsi də daxil edilmişdi.

Çünki bu dəyər yeni dəyər yaradır, yeni yaradılan dəyərdə isə izafi dəyər var. Bu izafi dəyər isə kapitalist istehsalının spesifik məqsədini xarakterizə edir. Marks tərəfindən əmək prosesinin və dəyərin artması prosesinin ciddi surətdə elmi baxımdan müəyyən edilməsi sabit və dəyişən kapital anlayfışının açıqlanmasına səbəb oldu. Bu da imkan verirdi ki, kapitalistlər ilə fəhlələr ararsında olan mübadilə münasibətləri dialektikcəsinə başa düşülsün.

K.Marks göstərirdi ki, iş qüvvəsi dəyərinin ödənilməsinə zəruri iş vaxtı uyğun gəlir. İş vaxtının müəyyən hissəsində fəhlə kapitalist üçün işlədiyinə görə bu vaxta izafi iş vaxtı uyğun gəlir. İzafi iş vaxtında fəhlə izafi dəyər istehsal edir ki, bunu da kapitalist özgə əməyinin nəticəsi kimi havayı mənimsəyir. Belə bir anlayış əsasında K.Marks mütləq və nisbi izafi dəyər istehsalının izinə düşə bildi.

İzafi dəyər istehsalını tədqiq edərkən K.Marks belə bir nəticəyə gəlirdi ki, kapitalist münasibətləri o zaman yaranıb meydana çıxır ki, məhsuldar qüvvələr müəyyən inkişaf səviyyəsinə nail olsun, yüksək səviyyəli əmək məhsuldarlığı olsun. Bütün bunları K.Marks təbiətin vergisi deyil, tarixi inkişafın nəticəsi adlandırırdı.

Qeyd edək ki, nisbi izafi dəyər istehsalını K.Marks kapitalın inkişafı ilə, fəhlə kooperasiyası, əmək bölgüsü (manufaktura) və maşınlı istehsalla əlaqələndirirdi: Kooperasiya, manufaktura və maşınlı istehsalı K.Marks belə xarakterizə edirdi: əməyin məhsuldar qüvvəsinin artması ilə nisbi izafi dəyər istehsalı və spesifik kapitalist istehsalının, kapitalist istehsal üsulunun qərarlaşması və inkişaf etməsi əmək prosesinin xüsusiyyətlərinə daim diqqət yetirən K.Marks, xüsusilə maşınlı istehsalın, texnologiyanın tarixinin, istehsal prosesinin texniki tərəflərinin, texnikanın və texnologiyanın daxili ünsürlərinin də elmi şərhini verirdi.

K.Marks burjua siyasi iqtisadının tənqidini qarşısına məqsəd kimi qoymamışdı. Onun məqsədi bu idi ki, burjua siyasi iqtisadını tənqid etməklə, ümumiyyətlə, siyasi iqtisadı bir elm kimi inkişaf etdirsin. O göstərirdi ki, izafi dəyərin mahiyyətini açmaq üçün hökmən dəyər anlayışını təhlil etmək lazımdır. Dəyər onu yaradan əməyin miqdarı ilə müəyyən olunur.

K.Marks göstərirdi ki, dəyər istehsal fəaliyyətilə əlaqədar olaraq təzahür edən münasibətlərdir. Lakin dəyərin daxili aləmi ona sərf olunan əməyin miqdarını ifadə edir. Əmtəənin pula mübadiləsi hökmən funksional olmalıdır və bu mübadilə prosesində baş verməlidir. Məhz mübadilə prosesində pul yaranır və dəyərin pulla ifadəsi olan qiymət təzahür edir.

K.Marks göstərirdi ki, dəyərin mahiyyətini açmaq üçün dəyər əməyə müncər edilməlidir, izafi dəyər isə izafi məhsulda ifadə edildiyinə görə izafi dəyər izafi əməyə müncər edilməlidir. Bu problemlər burjua siyasi iqtisadında, ziddiyyətli xarakter daşıyırdı. İzafi dəyər münasibətləri ilə əlaqədar olaraq burjua siyasi iqtisadı iki problemi həll edə bilməmişdi. Birinci, dəyər qanunu əsasında kapitalla əmək arasında olan mübadilədə izafi dəyərin mənşəyini; ikinci, dəyər qanunu əsasında orta mənfəətin yaranması mexanizmini.

Burjua iqtisadçılarının fikirlərini tənqid edərkən, K.Marks belə bir nəticəyə gəlirdi ki, A.Smit və D.Rikardo dəyər, izafi dəyər və mənfəət kateqoriyalarının tədqiqi və təhlilində məhdud və birtərəfli analitik metoddan istifadə etmişlər. Bu iqtisadçılar üçün iqtisadiyyatı tədqiq edəndə hadisələrə dialektik yanaşma məhdud idi. Bu iqtisadçılar üçün bütün iqtisadi formalar, o cümlədən, əmtəə, pul, kapital, mənfəət, əmək haqqı, torpaq rentası və i. guya irəlicədən məlum iqtisadi kateqoriyaları olan empirik kateqoriyalar idi. K.Marksın qeyd etdiyi kimi, klassiklər bu kateqoriyalara bu və ya digər obyektiv iqtisadi proseslərin və münasibətlərin nəticəsi kimi baxmırdılar.

İzafi dəyərlə əmək haqqı ararsında olan nisbətə K.Marks ciddi fikir yetirməklə əməyin formal və real olaraq kapitala tabe olması üzərində geniş dayanırdı. O göstərirdi ki, əməyin formal olaraq kapitala tabe olması mütləq izafi dəyər istehsalına uyğun gəlir. O qeyd edirdi ki, muzdlu əmək sahibi özünün və ailəsinin yaşaması üçün zəruri əmək sərf edir və əvəzində əmək haqqı alır. Eyni zamanda o izafi əmək sərf etməklə izafi məhsul, yəni izafi dəyər yaradır ki, bu izafi dəyəri kapitalist mənimsəyir.

K.Marks göstərirdi ki, əmək bölgüsünə əsaslanan manufaktura əməyi real olaraq kapitala tabe edir və onun nəticəsində nisbi izafi dəyər istehsalı artırılır.

§ 3.iᱢa㡅ǂ挭̀ٍ耠పǙᣒƣぐŰ抩a잃[輅'ᚨwⵐL婤}됄x根q큒ƂꁨÕ䆛ƈ腓ĶɡХѐలࠅ壕ၐㅏ 拐䈈얅耥譋.ẍ2⴦r婚¡i桱u큳´ꁅś䂯ɦ腽Ӥɹॊѹ቙࡮╥၂䡬⁁遻䌹⃪脱䄥b芾BӕAब სĭ▓*伢Ü陼ĬⲠɐ奠Ҫ닑६摕በ쫠⑞霁䠍⪒适唡ₖꩆ䄩呰艽꫑ӣ儦७ꃝዚ䕄▖訹䭮ᑤ陵⡩⻙側奱ꃢ닮䅐敟艦쫵ѽ霴࠻⣫ဲ啔⃤ꩨ䅢员聊꣡С儀ࡋꋣၵ䔤⃢訽凼ᒑ莢⠷ݷ倨๮ꃣ㱴䅼㠣船烸Ժ࡭숲ၫ蒰⃋৬䄥᎜艂❢Ц䰗ࡹ鲠ჲ㡥⃵炅䇲莔쉯ܬ鑂๑ࡸᰧ僵㡾Ⅵ炘䉞蓭ॣ蓥ᙯூ␢Ꭶ䫘❸釡乐℠䙍㠀豪炇᡽べ슖恣萭샢⨙腎傥ɠⅫѰ䉿ࡌ蓠᭹ै⃃ဨ䄬⑤聥壦ө醐hᡁð〡ǣ怂͆숃؟耮పyᣒsㅴg抡y얓 謏eᛪk⵰g婠˩둠lq큶䁣ꁭÅ䃝č腲̖Ƞةт౮衦᪙၈ㅨ‥揰䉙얤耡輙/ᚇ›㴯p娈 됩h桩.큠©ꁅ.䂮ɺ腰ⓡɲऄѩ቙ࡱ⑼၄䠯∨逰䀋⃱耱䅥d舢lҒ୐′Ꮩ&▉n䬣Ü阪脰ⳬɑ奠Ҧ닃।攃ቫ쫫┎销䡭⫀遏啙↗꩖䄥啮艽꣱Ӷ內ॠꊬዋ䕚▿꩸䭨ᐼ陽⡹ⳬ偗孯ꂠ니䥗敞艦쫪ҥ锴ࠛ⫣ၺ啅ꋥꨨ䍨呰舐ꪉХ十ࡲꋩံ䘤⋨誨䇃ᐟ華⠱ݶ偫๢尻䄠㡢舷烘Ӽࢥ숸倨蒱⋷৩䌮ᎄ쉍╴д乳ࡹ鱫ူ㡉⃥狉䇪莀쉝ܱ虛དྷ࠰ᰧღ㡵Ⅾ炐䉨蒹쉠ॶ蒡ቫ৏┫Ꮴ䣩❢놫丠ℎ鱱䙭㥆豮炤᡹ひ숋慦葵식ࠈ臛僱ɴ⥫Ѷ䉧ࠄ蓨᠀ख़⃲ᘲ慵␴艐䧎Ӭ鎙qᡁóつϡ恚Ĭ쀀٤舘ఌlᣖaㅨc拡m었Ż謄 ᛮï⵰~婠\됬}桨ɡ큦cꁬÉ䋻Ɓ腲̝Ȁءѡ౩ੳᦴ၂ㄹ₠抱䁓얮耥譋?ᚏ2⵮⁸婍$둸ũ桹v텛½ꀁů䃩ɳ腤ӡɩ褆Ѱ቞ࡴ⑱ၭ䠤‘遉䀈⋩舱䅥i舲aӄIतŲዙ'▗N䬥Ǘ阠ļⷺɹ奶Ң닎।攓ሠ쩦♐锉䨑⣣遊嗸₄꩖䄭呩艹ꦱӲ儦बꋄႻ䕌┶詽䭬ᐤ陽⡩Ⳬ倠女ꃡ닫䅔攡艤쫲Ѭ镯࠻⫯ဲ啝⃥ꨩ䅉吰菢꣉С共५ꊦဣ䕬⃢訡䟕ᑃ菫⡳ݥ倨๬ꉝᱥ䥻㡫荻烤ᑻࡷ쀹ၾ蓠⃄觩䄺ᎌ舎❣ؽ乿ࡹ鰸ၰ㡝⃤炋䇪菄젬ܹ葵๗ࡻᰳ僱㡮ꅭ炜䉽薳쉱१蓩ቯ১⑎Ꭴ䢨✠釅丙⌎鱩䘡㡊豭炜᡹ち쉂懫萧샷ࡈ腊傱ɴÅѨ䉶ࡅ蓩ဉढ़ヶᙡ䅬Ⱶ艔䣭蓬醲pᡪù〤ǧ扩̓쀙٥쁡ഩ࡛ᦒ1ㅦq拰ɛ얂Y謇5ᛢk⵲f婩%됴(桫q텱rꀭ䃛ƺ脲̘∨حѩరࡣᢴ၀ㅩ…惐䁋엡聣譂ķᚇĻ⴮(塿l뒱y桱v큦Ҥꅧů䂥ɲ腮ӭȲ䤋ѡ቉蠮⑵၄䠬ⅈ遻䀀⃣聁䅣b芢LӐ ।;ዑ.▓A䬤陊ı⻙ə奥Ҧ니ࡤ攞ጹ쪠⑛锄䨗⪀遒唙₆꩒䅽呠艶꣱Ҷ兢ॽꋶዚ䕔▧訨䭪ᐴ陹⡻Ⳬ偢奴ꋩ늮䅅敹舀쪮ى镤ࠚ⣢ၫ嗔⁡ꭩ䅚呸色꫉Ԡ兡ࡢꊣၳ䕧⃫訝䇣ᰒ菣⢳ݟ偬๨ꃻᴵ䕾㡮艡烀㑬࡝숨偨蒬⋶ঠ䄭ᎌ艜㝩в乻ࡱ鰠ၺ㡁⃵炉䗤菌쩭ݻ葯ཋ⡾Ḧ僰㡯ꅫ狥䉷蒼쉠ॷ쓡቉ৢ①Ꭴ䦱❬醡买⌆鱢䘭㥖賾炬ᤠぷ쉓悧萷샮ࡋ腃ႍTꅩѥ䉴ౙ蓴቙ख़⃣ቲ䄠⑵艐䣩Ӡ釻|ᡢˡ㡤ǡ恂Į쀀م舘ఫiᣑYㅤf抣}얙Q謇ĵᛪW㱐o婤l뚌h栲ɳ큮0ꁩ÷䃉Ƌ腳ķɤభѡ౻ࡅ᧱၎ㄠ․揙䁋엱耩譄-ᚎȓ⴪ၤ婅m`桠V퉳ڹꁖŻ䂮ɹ脠ӵȡऊѱቜࡱ⑲ဏ䠬 遽䀊⋹聑䍡r舦艄ӀI६ዉv▛r䬡”陉न⻘Ƀ孼⒪०ሉ쫰⑐锔䠥⫤逊唡ₖ꩒䌈呠艹꣮ӱ兮बꏍዓ䕡▷訸䭯ᐴ陵⣨⻛偂奿ꃡ닣䅑荦쪨ѭ镤࠻⫠ᅒ啅⃦ꨨ䅣呰艢꣬е兡੪ꎦᐡ䕆⃪詍䇱ᐓ菫⢷ݵ倯༪ꃻᱥ䤿㱯荽煛♸ࡥ숩逡蒠₋ঠ䄮ᎌ艔❡м乣࠸鱚ၲ㡑⃱犉䇪致숥ܢ葧๒ࡻᱯ僧㡄ℨ烎䉩蒢쉹୧蓠ባঠ⑺Ꮰ䣨❨釶买⍃鰩䙬㧂豾炧ᡩべ쨖恣萭샮⡋腂ᒵͳÅѡ䉣౬蒵᠁क़⃶ታ䅪⑥艖壩蓬釹lᱨc㡥ǫ͂쀙Є쀅ఫɨᢖm㍙`拡ɝ엄A轇uᛊ-ⵐv婧ô됬ၻ楼é큯*ꀱÍ䣛Ɖ腦̗∤ؤѧ౻ࠤᣴ၄㍘†拠䃉얰胶襭.ᚄ*⴮ø稐f됲i聶킬,ꁅř䢪ɠ腝ӱɼ䤞ѡቈࡡ␴ᅧ䠪“遹䀐₱耩䁭b艾eӉ[ॴ$ዉc░l䬷 陲Ġⳣs奥Ҡ닉ࡄ鈫쫲␚锐䨙⫆過啙↖꡶䄭呠舾ꢹҔ兦ॴꋬዛ䕟ⓧꩼ䭨ᑤ陽㡩Ɑ倲夷ꃎ닭䕘敹艦쫣ѭ锤ࠠ⪋ၳ啜⃲ꪨ䄋呸聓꫑Х兡ࡻꋧဲ䝧⃣詭䇡᐀菫⠓ݷ偻౲ꃿᰰ섽㩚艼狝ᑺ䣴술ၲ蒰⃚෨䁮Ꮬ舎❨ٽ乳ࡻ鰠ၴ㡅⃩犉䇫菔쪥ܩ葳๞࠸ᰕქ㡏Ⅶ碜䉽蒑쉢द蓫ቯঊ␳Ꮲ䣠❰釡乴⌐鱠왥㡪踾炠᥸㉑쩋扝葥샧ࠀ腋ႳɴꅥѮ䉧ࠌ蒬ဨॐ⃰ሲ䅨⑥艗䣩Ӡ놩lᡙʠㅡǣ慛́쀀ڧ耥లi᧓rㄠ`拫m엗K謆Aᓊn㵐j婤t됬Š桱ə퉦ţꁶnj䃞Nj荙̒ɀإѩ౲ࡍᣤ၀ㅮⅵ惐䀋얡聏襑/ᛋ0⵮ၱ婎Ť됨M棱聲큑 ꅅś䂠ɚ脬ӭɩऒѣ鉓ࡡ⑤၀䠴 遙䀐⃭耩䅣r航ࡡђ䅴।8ቁ%▔Ġ䭮阠ĩⳲɐ孤Ӣ늙ॡ攙ሩ쫰⑂锌䡱⫄運啩₞ꩂ䄭呠艿꫙Ҧ兦୙ꋥዋ䕞➴詬䯼᰼阹⠦⻙判奴ꃩ냴䅀攨艧쪪ᑭ镭࠹⫺ᅲ啔⃭ꬡ䅏呴茳ꣲЭ儠ࡋꪢဵ䕠⃪訩䇱ᑘ莫ꠢݯ偩ཬꃛḶ셛㡷聱烙Ѷࡤ숩ၳ蒴₂ন䄿᎔艞❨й乓ࡼ鰠ჶ㡅⃥炏䇺菕숯ܠ葍๓⡮ᰯბ㡮⇬磔䉽蒹싸व쓡ቹ০⑻Ꮸ嫱❉釢乸⍁䙭㡂豮炤᡹ひ쉸恦蔽샢ࡈ腋ႜɼⅬѡ䈢౑ꓬၼ䥙ピሲ䅹┡舚䦫Ӿ醱Ƹ᱂ùねϩ怌܀쀁ٽ耠ഫsᣐ!ㅠc拱쁠엙謅Ƚᛙmⵠû婨8됢t核q큓bꁵˉ䣜Ƌ腲ȆȠؿѣౘ蠱ᢤ၆ㅨ‱拱䀉엣茕謀Ыᚁ?⴪0婌ɤ됸A楱f텣¥ꃇĻ䇹ተ腶ҬȨॆ䓱ቊࡣ␠၇䠼∨遙䀈⃶舱䅤b舨|Ӑ तs቙%▱h䬥F鹪İ⳾ȑ奸Ң닉襅攽቉쫱␒镁䠭⫄遴唙₦ꩆ䄩呬艹꣩Ҷ卸६ꋠჳ䕌▟詼䭮ᰬ锝ꡫ㲾儂奴ꃠ닧䯙敽艪쪠Э靕࠻⫪ၢ啖⋯ꨠ䄀噐艵꫰؍卉ࠠꊩၳ䕆⃧訨䇷ᑛ菨꠵ݷ卭ศꃯᱵ䅶㥯艴烙Ѹࡲ숭ဩ蒡⋻觬䄯᎙艚❹д乃࡫鱨ၺ㠡₡炉䇸菁숧ܩ葭ใ࠸ᰢ僵㡯ꀤ炜䉽蒲쉱ढ쒠ቻৣ⑿Ꮴ䣠❢釡丰⍕鰱䙋㡆豷炲᠘ぱ숒懋营싃ࡘ荨႕ɬÅѤ䈢ࡌꓭ᠉॑ヶሥ䅩⑧艝䣪Ӝ놡h᱓ǰ㩅Ǣ恉̀쀛Є聤ซy᫐sㅠn惙a엃Y訁ůᛨJ㵠N婤|h格ɑ큽@ꅩÍ䃞ˋ腠̖ɠ٩ѩ౫ࡡᣴ၁ㄠⁱ拱䉫엡腟謁&ᛋ:ⴎa婞g됙i桹f탧­ꁖı䂮ɢ腬Ӡɰञбዞࣣ①၆䡭‌適䀘₱ꀲ䅥b耆hӘy॥vዉ ░b䭥™陚Ġ⳶ə夤ұ냭ଡ଼攑鉩쫢┐镁䠡⩌遍啩₃꩖䄡呱艓ꣳҶ入ॴꋭዋ䕎▵詫䭻鐓陥⡩ⳣ側奿ꂩ닯䅔敹艢쪮я镴⢫⫩ၲ啖ꃯꩨ䄛噙艠ꪃе兵ࡪꊣ္䕧⃪詝䏙ᐂ菫⠠ݲ剩๫ᱵ䅺㡫良烉Рऱ쉨遫蒴⃇২䄥Ꮤ艊❻ؼ习ࡡ鲢ၻ㡥⃣炉䏋莄쉫ݩ虝౫ࠬᰯჭ㡮ℰ烔䉭蒭쉢ࡲ藁鉊ৰ⑋Ꭴ䣠❨醣丰⅁鱳䙝㡒豫炧ᡨ뀱쉖恫萭샠ੈ腒ႁɠⅫѪ䉧ࡌ蓬း॒⃞ሰ䅬⑤舄䫉ӹ酵ų᩠ˠだDZ怋̢쀣إ耬ప聹ᢑwづf揩y엁Y謁6ỡg⵱n嬁n됤tq퀀èꁯÁ䃛Ɖ腠̖ɠؿѥ౺ਜ਼ᣴᅣㅢ‥抠䄋잤耕譃࡯ᚃ⴨r嫜"됱ɘ桠f큡¥ꁩठ䂪ɪ脬ӥɘॏ䑴ቐࡹ␰ၣ䠩“遉䀘⃿聱䇍x航gב䄂।3኉/➓q䬡Ô鸡ĬⳐɑ奬ӣ닉ॠ攂ኼ쫶␞锌䠥⫊遙啘₆ꩂ䄭呉艘ꫵӴ卢हꋭኈ䕚◥詽䥧ᐵ陽론⳪偂奴ꆨ닮䅀摍驦쫛ӭ镳⠡⣫ၸ啕⃦꠩䅅啔聂꫰в冪ࠨꋃု䔮₺詹䇳ᐁ莩⠼ᝑ偧เꃹṱ䅬㠰荹烎Ѥ⣴刬蒰⃂ড়䄣ᆼ艎❼Ҭ乡ࡹ鱲ቑ㭕⃬炛䇺莄쭹ԣ葭๓⩺ᰦჴ㩚⤠炜䉝蒹쉰ॳ蒨ቫৢ⑺እ䧛❨냋丰⍅鱱䙤㥁豾炬ᡸば숚恣葥샏ࠊ臚債RⅫѴ䉷ࠌ蒬ဈख़⃶ሓ䅺②舜䫍Ә醐k堮í㉁Dz恋ɲ쀀٤耽఩Yᣲ3ㅤnm쟁[蹁ᚠnⴼh婤ɼ될h桹ɤ큶"ꁵ˝䃙Ɖ腰ɆȠ٭ѡ౼ࠁᣦ၅㍉‡拸䁃엮耵譙įᚣ¢ⴧ 婜Ȁ됴i桩W큡ҥꄱů䂤s脮ӭɸमѱቘࡡ⑼ၘ䠮‍遻䀑⃧耷䅯#舊$ӔÁॢ¡ჩl░x䤳Õ陳ĨⳂɑ奦ҩ닍ॠ教ቭ쫠♛需䠬⫌道啸ₗꩊ䄷周艽ꦱѦ堲६ꋭ჻䕎◵詽䬮ᐴ陹⡢⳻具奵닼䡓敽般쪢ٌ靵࠱⫋ቛ啐⃩ꨩ䅛呱艢ꢡС六ऋꏥᄳ䕦⃠証䇵ᑑ華⠳ݥ偯འꃻᱵ䥶㡶艽犰ٸࡥ수ᄱ蒤⃃觹䄩Ꮜ荟✱о湹ࡡ鱦ዘ㡕⋁炚䇪膴쉼ԡ鑼๒ࡾᰧჲ㡯Ⅳ磘䈱蒱숰ॻ藹ሳ৲⑎Ꮰ䣨❨醁买⌀옯㤃貎烬᥸㉑숂惣鐣샥ࡠ腈ႳɠⅮѴ勭औ藬ဘॱ⃽ᘰ䄬⓬聤䫩Ӭ釽lᡚù㡩ǫ怀Ũ쀎ч耩ഛiᣒ"ㅬɠ握m쓣Y謓űẊѯ⵴f婦$됸ɴ桸ɵ큮"ꁭÅ䃛ǂ腠̖`ؤу๙࡭᣽ቑ㇪‭戠䉩엁耴褣+ᛁ;⴯p婈ì됺e根 큫¥ꁆͫ䆎ɰ脞ⓩɲࡎѩቈࡡ⑰ၔ䠠ℬ遹䌑⅛耱䅳p舮dӐॄsዘɧ▒78䬳Õ阩Ĭⰼɑ奤Ҫ닚।攋ሩ쩪⑖锌䨤⣄遫啡ₓ꩛䄬呴艙꣥ӿ其३ꋬ჻䕎➼詾䬪ᐰ鑉⡻㲳偵孽ꃤ닲䥱敭試쮸ٍ镽࠳⫪倲啔⃵ꨬ䌠呰艳꣰Э兠ࡣꋢᄵ䕦⃪ꩭ䇥ᑚ菩⡮܁偧ཫꃂᱵ䕮㠿譹烙Ѻࣧ쉤偲萶⃙௬䅮ㆼ艎㜙؎䱣ࡹ鱡ၺ㡀⃤炃䇢菔쩩ެ鑩๗ࡻᰧᇟ㡗Ⅶ熕䉮蒹싶ॿ蓱ቫ诃⑾Ꭴ壪❩釢丰⬄鳙䙵㩊갟炬᡹っ숊恥處삣⡎腋ႵɡⅣѠ䉢ࡩ꒾၉ॱ⃶ဨ䅨␡芔䣥Ө釶hᡠ¹びǡ扉̓쀔ٯ耭ణpᣢ5ㅮf拡 엃A謌Ⱦᛈn⵨n婬qŨ桅ə큠"ꁩÇ䣙Ƌ腩̄ȩ䘭ё౳ࡑᣴ၊ㅡ‡拼䀉엡艖譇+ᘇ:⴯j婜f뒚a聶퉱¥ꁇŻ䂨ɰ膶ӤɺঌѰჲ੢╿ᅌ䨠“週䈺₿耵䅧v舎aӒK१"኉G▏z伭”陡ĨⲠȐ孼⒲닙०攓ቮ쫤♛销䡥⫆道啠ₓ꩖䄭周艼꣩Ң八७ꋭዊ䕏▥詸䭫ᐴ陵⡩ⲣ匶奱ꁪ닯䥐敩舦쫦ٍ镡࠻⣣ሰ啔⃡ꭈ䄛呰艳꣢Р入࣫꫉ြ䕥⋻詭冥ᑛ莫⢿ݲ火ཫꃟᱭ䅬㡼艩烍٬ࠤၣ蒣⃂觉䅷ᎄ艚❲м乗ਖ਼鲠ၲ㡕₥炩䇾菕쉧ܩ鑣౓ࡴᰦკ㡆™炜䉹蒻쉰ୣ藠陯ࣺ⑴Ꭰ䣩❊釥丹⌂鳩왥㡂豷烮夙ど쁢恡鑤슛⠊药僵ɡ⁺Ь䈶ࡌ蓬ၙ୘⃔鈺䄨␤耤䫫Ӥ釳iᡢñ㉅dz怊̀쀖١聨ఫyᣓɳ㇨e拃í얡A謇/ᛣcⴠ~塬k됄l橛v큜°ꁉ„䃙Ɖ腲͖ɠحѠ౺ࡃ᣶ၘㅪ‡拽䉉역聵轟.ᛅ:⴮0嫎l됾k桱Ȇ큫 ꁌſ䪚ɳ鍚ⓡȠऒѱቚࡣ♵ቌ䠦∍遙䀈₧耤䅇j舨聤֐Ï७2ዑä▓ɲ䭁Õ黩Ĩ⻐ɑ奴ҡ닉ॳ၎쫪⑒镃䨑⩖運唠ₗ꩖䄭器荟꣥ӱ兢भꋡዛ䕎▧ꩱ䬲ᐴ陷⠨⳧僶奷ꃨ닚䅒敩艢쫦ѭ鑴ࠫ⫪ြ啤⃧ꨨ䅘呰艴ꫠХ兡࡫ꋰሐ䕨⃻詴䇥ᑛ臻㢧ݥ刳๎ꎳ᳼䄴㠮艭烉ѫऱቹ蒲⃕৬䌿᎖艍❼Ѽ䱣ࡩ鰠ၲ㥁⃧犃䇣臔쩧ԩ萪๑ࣼᰦ僤㩟⥲炜䉯蒪숰୧蓡ሯ৊ⴻᇆ䢹❡釡丰⌄鱈䙭㡠豗炵ᡐひ숖怣萁샷ࠀ臊ჱɥⅩѬ䈦ࠉ蓪᠙ज⃱ᚴ䅬④舄䣨Ӽ醧üᣊɱ㠤ǣ恉́숱٦쀸ఢiᣐ0ㅥd拡욁J譍2ᛩgⱱn婤n뒬Ū根p큲bꁩÄ䇉£聰̐ȴٍՅ౹࡛᣶၊ㄠ⠥拜䁋쓥舕譃«ᚋ)ⴏ 婟!쁩桠_큁үꁍ͹䢮ɠ脦ӹɬࡎݱሚࡢ␷჎䠬‍適䀈⃩脵䇧࡫航tӐ′ॴȚዋɥ◂h䬧˜陨Ĩ⻑Ɂ夬Ҫ닛ॼ故ቩ쫣␒锄䨤⫄遣啳ₓꣶ䌉呬艙꣱Һ兦६ꋙዊ䕜▥詸䭮ᐲ阵⧭ⲫ偧奵ꃩ달䅍敹荦쨠Ѭ靹ࠡ⫲ၲ嗜⋯ꪸ䅊呰艢꧓Ф共࣯ꋷံ䕂⃫詭䇥ᑉ膫⠺䝙偪๡ꃻ᱑䅼㠮艽烾Ӝࣴ쌘偋蒰ꃓ৩䅷ㆼ艒✻ؤ䱳੩鳠ၱ롄⣣烁䇲菕쉭ܱ葫๒ࡱᰦ僭㡳ꅬ碠䉭蓻쉰ॡ葱ቅৠ摺Ꭶ䣡❨釠乴⤠鱣䑍㡔豞犤ᡸべ쪚恣蔯싋⡪腈ႱɵꇮѬ䉯ࡎ蒭ၙख़⃶ᘰ䅸⑬艅䣢Ӭ釮|᱉°ㄭǶ灓̓쁔٥耨ఫYᣀbㄠh拡i엩謁3ᚡⵠg婤4됬ɲ桼y큦cꁬˑ䃒֩腴͖ɠ؝ѫస࡭ᢵ၊ㅤ‭惖䀂얩腟轇/ᚁ0ⶾr婞ɕ됙i桱ɵ큠éꁇʹ䂭ɳ腭ӡɲऊѵቄࡩ⑰ဎ䠌℄遵䀙⃙萡䅧`航hҡX७Ȗዉa▛s䭤€陨ģⳔɁ奬Ң닁।攒၀쫲⑛锕䠧⫐遉唡₴꩓䄬周艛꣧Ӯ兦थꃍዟ䕄▢詌䥶ᐶ阝㡳Ⳬ偄奿ꃪ䅑敽艴쫫ᑼ镥䠹⫫큲啖₠꠰䍉呰艛꣠ة兡࡫ꋉၧ䔤⃨詭䇴ᑑ菩⡵ݥ火สꃯᱬ䅴㡮艭烕⑺⡤숱ၺ蒬⃇৩䅷᎔艟❛ش丣ࡼ鰠ၶ㡅⃧炉䇾菌쉭ܣ萻๚⩹ᰮფ㡾ⅼ灈䃙蒸쩹ॷ蓣ሮ০⑛Ꮲ䫐╄釱买⍔鱁䙮㤀豯犴ᡸ㉌숒恣萭쇏ࠀ肹ႜɲ℧ѱ䉷ࡈ蓬ၙख़⃢ቱ䅛⑤쉐䣣Ӭ釧rıdır.

"Kapital" əsərində izafi dəyər istehsalının təhlili göstərir ki, kapital keçmiş əməkdir. K.Marksın təbirincə desək kapital izafi əməyə hərisdir, o qəddarcasına hər cürə sərvətin mənbəyi olan cəmiyyətin iş qüvvəsini mənimsəyir.

K.Marksın bu şah əsərində kapitalın yaranmasının maddi ilkin şərtləri də tədqiq edilmişdir, yəni "Kapital" əsərinin müəllifi ilkin kapital yığımı prosesini də nəzərdən qaçırmamışdır. İlkin kapital yığımı prosesi dedikdə, K.Marks onu nəzərdə tuturdu ki, bilavasitə maddi nemətlər istehsal edənlər, cəmiyyətin sərvətini yaradanlar zorakılıq yolu ilə istehsal vasitələrindən və yaşayış vasitələrindən məhrum edilmişlər. Beləliklə, K.Marks "Kapital" əsərində burjua məddahlarının uydurduğu "guya kapital dinc yolla yaranmışdır" ideyasına növbəti zərbəsini endirmişdir. Deməli, kapitalın dinc yolla meydana gəlməsi tarixi həqiqətlə heç bir uyğunluq təşkil etmir.

"Kapital" əsərində K.Marks nəinki hərtərəfli olaraq izaifi dəyər istehsalını tədqiq etmişdir, o hətta göstərir ki, nisbi və mütləq izafi dəyər istehsal olunur. Bununla əlaqədar olaraq K.Marks "Kapital" əsərində kapitalist istehsalının üç əsas tarixi inkişaf mərhələsini də öyrənmişdir. Bu mərhələlər sadə kapitalist kateqoriyalarından, manufakturadan və iri maşınlı sənaye istehsalı prosesindən ibarətdir. İqtisadi təlimlər tarixi elmində ilk dəfə olaraq K.Marks sübut etmişdir ki, maşınlı istehsal bütün ənənəvi istehsal növlərini inqilabiləşdirir, iri sənaye istehsalı sistemi yaradır. İri maşınlı sənaye istehsalı əsasında əmək real olaraq kapitala tabe etdirilir. Bunun əsasında da kapitalist istehsal üsulunun ziddiyyətləri daha da dərinləşir və kəskinləşir, proletariatın isə həyat səviyyəsi aşağı düşür, yoxsulluq artır. Bu yolla da istismarçı siniflərin sərvəti çoxalır. "Kapital" əsərində göstərilir ki, uzun-uzadı iş günlərinin qısaldılması uğrunda proletariat mübarizə aparır. Kapitalizmin eninə və dərininə inkişafı kapitalizmin ziddiyyətlərini kəskinləşdirir ki, bu da kapitalizmin əsas ziddiyyətinin təzahür etməsinə gətirib çıxarır. Kapitalizmin əsas ziddiyyəti dedikdə, K.Marks istehsalın ictimai xarakteri ilə mənimsəmənin xüsusi kapitalist forması anlayışını nəzərdə tuturdu.

K.Marks göstərirdi ki, kapitalist yığımının ümumi qanunu hər an fəhlə sinfinin mütləq və nisbi yoxsullaşmasını yaradır. Kapitalın təmərküzləşməsi və mərkəzləşməsi kiçik istehsalın iri istehsal tərəfindən sıxışdırılması və s. cəmiyyətdə iki qütbün, iki ziddiyyətli sinfin yaranmasına gətirib çıxarır. K.Marks tərəfindən "Kapital" əsərində verilən kapitalizmin təhlili burjua cəmiyyətində siniflər arasında olan və getdikcə kəskinləşən ziddiyyətlərin təhlili idi. Bununla K.Marks burjua ideoloqlarının irəli sürdükləri kapitalizmdə mənafelərin harmonik ideyasını alt-üst edirdi.

"Kapital" əsərinin ikinci cildində K.Marks kapitalın dövranı və dövriyyəsini öyrənərək kapitalist təkrar istehsalının bütövlükdə götürülmüş halda tədqiqini vermişdir. Burada K.Marks göstərilən problemlərlə əlaqədar olaraq klassik burjua siyasi iqtisadının görkəmli nümayəndələri olan A.Smitin və D.Rikardonun buraxdıqları səhvlərin həm təhlilini vermiş və həm də onların səmərəli fikirlərini inkişaf etdirmişdir.

Klassiklər belə bir fikir irəli sürürdülər ki, gəlir əmək haqqından, mənfəət və rentadan ibarətdir. K.Marks isə göstərirdi ki, əmtəənin dəyəri həqiqətən istehsal vasitələri dəyərindən, işçi qüvvəsinin dəyərindən və izafi dəyərdən ibarətdir. Deməli, K.Marksa görə sabit kapitalın (s) dəyərindən, dəyişən kapitalın (v) dəyərindən və izafi (m) dəyərdən ibarətdir.

Bu prinsipə uyğun olaraq iqtisadi təlimlər tarixində birinci olaraq K.Marks bütün ictimai istehsalı iki bölməyə ayırmışdır:

Birinci bölmə - istehsal vasitələri istehsalı, İkinci bölmə - istehlak şeyləri istehsalı. Hər iki bölmədə istehsal olunan məhsulun, yəni sadə və geniş təkrar istehsalda yaranan məhsulun reallaşdırılmasını K.Marks sxemlər vasitəsilə izah etməklə iqtisad elmində iqtisadi hadisələrin və proseslərin modelləşdirilməsi prinsiplərinin əsasını qoymuşdur.

"Kapital" əsərinin ikinci cildində K.Marks göstərirdi ki, həm sadə, həm də geniş təkrar istehsalda istehsalın külli miqdarda qeyri-normal inkişafı böhranlar yaradır, bu böhranlar iqtisadi inkişafın sabitliyini və ümumi müvazinəti pozurlar, nəticədə isə disproporsional inkişaf yaranır.

"Kapital" əsərinin üçüncü cildində K.Marks mürəkkəb mexanizm olan izafi dəyərin müxtəlif kapitalist qrupları arasında bölüşdrülməsi prosesini tədqiq və təhlil etmişdir. K.Marks göstərirdi ki, belə bir bölgü prosesini orta mənfəət qanunu tənzimləyir. Beləliklə, sənayeçi kapitalist mənfəət, ticarət kapitalisti ticarət mənfəəti, borc kapitalisti faiz, torpaq sahibləri isə renta əldə edirlər. Bütün istismarçı siniflərin əldə etdikləri bu qeyri-əmək gəlirlərinin mənbəyi muzdlu fəhlənin əməyi ilə yaradılan izafi dəyərdir.

Üçüncü cilddə K.Marksın bu tədqiqatları ilə yanaşı dövlət strukturlarının əldə etdikləri mənfəətin də mənbəyi tədqiq edilir. K.Marks qeyd edirdi ki, burjua dövləti vergilər hesabına varlanır. Göstərilən bütün problemlərlə yanaşı "Kapital" əsərinin müəllifi K.Marks tacir və sələm kapitalının mənşəyini, onların oynadığı rolu, əhəmiyyətlərini və ziddiyyətli cəhətlərinin də təhlilini vermişdir. Sonra isə K.Marks tacir və sələm kapitalına, renta formalarına əsaslanaraq kapitalizmin mənşəyini öyrənrir. Digər tərəfdən K.Marks izafi dəyərin mənfəətə, izafi dəyər normasının mənfəət normasına çevrilməsini və mənfəət normasının azalma meyli qanununu araşdırmışdır. O yazırdı ki, bu qanunun sirri üzərində klassik siyasi iqtisadın nümayəndələri çox düşünmüşlər, lakin heç bir nəticə əldə edə bilməmişlər.

"Kapital" əsərinin dördüncü cildində K.Marks - marksizmə qədərki iqtisadi nəzəriyyələrin tarixini öyrənmişdir. Belə ki, o burjua siyasi iqtisadının iqtisadi fikirlər tarixində oynadığı rolu izah etmiş, "bayağı" (vulqar) siyasi iqtisadın mahiyyətini vermiş, yeni bir siyasi iqtisad məktəbi, marksist siyasi iqtisad elmini yaratmışdır. K.Marks kapitalist istehsal üsulunun meydana gəlib yaranması, inkişaf qanunauyğunluqlarını və bu cəmiyyətin məhv olub getməsi qanunlarının elmi-nəzəri prinsiplərini öz şah əsərində şərh etmişdir.

K.Marks "Kapital" əsərində kapitalist istehsal üsulunu tədqiq edərkən dialektik və tarixi materializm metodundan istifadə etmişdir. K.Marksın bu dialektik metodu ümumi elmi əhəmiyyət kəsb edir. K.Marks kapitalist istehsal üsulunu tədqiq edərkən öz sələflərinin səmərəli ideyalarını götürüb yaradıcı surətdə daha da zənginləşdirərək inkişaf etdirmişdir. O, konkret materiallar əsasında kapitalist istehsalının ümumi və spesifik qanunlarını kəşf etmiş və bunun əsasında kapitalist iqtisadiyyatının hərəkət mexanizmini tədqiq etmişdir.

Marks təkcə ictimai istehsalın spesifik kapitalist formasını deyil, insan cəmiyyəti həyatının əsasını təşkil edən maddi istehsalın ümumi qanunauyğunluqlarını, ümumi şəraitini, ümumi tərəflərini öyrənmişdir.

K.Marksın dövründə burjua iqtisadçıları maddi istehsalın ümumi və xüsusi cəhətlərini eyniləşdirir və maddi istehsalın ümumi və xüsusi tərəfləri arasında olan fərqlərə fikir vermirdilər. K.Marksa görə bu metodoloji səhv idi. K.Marks hələ öz dövründə burjua siyasi iqtisadının bu metodoloji səhvini dərindən və əsaslı surətdə tənqid etmişdir.

Marksın yaratdığı dialektik metod bütün elmlər üçün eynidir. Lakin bu dialektik tədqiqat metodunun tətbiq edilməsinin obyektiv səbəbi maddi varlığın vəhdətindən və maddi varlığı ifadə edən qanunların vahidliyindən irəli gəlir. Lakin bu vəhdət daxilində hər bir elmin xüsusi tədqiqat metodunun özünün öyrəndiyi obyektiv və ayrı-ayrı problemləri var. Elmin predmeti həmişə inkişaf edir və təkmilləşir. Elmin tədqiqat metodu, tədqiqat üsullarının məcmusudur, həqiqəti dərk etmək vasitəsidir. Elmin metodu vasitəsilə təfəkkür öyrənilən obyekti iqtisadi qanunlar və kateqoriyalar sisteminə daxil edir. Lakin metodologiya nisbi olaraq metoddan fərqlənir, yəni metodologiya metoda nisbətən geniş anlayışdır. Metodologiya dərketmə metoduna və dərketmə metodu olan təlimləri özündə birləşdirir. Bizim fikrimizcə, əgər tədqiqat metodu öz-özlüyündə yaranır və sonra hazır şəkildə gerçəkliyin, müəyyən tərəflərinin öyrənilməsində tətbiq edilir desək, nisbi səhvə yol vermiş olarıq. Metod tədqiqatın ilkin şərtidir, onun daxili momentləridir.

Hər bir elmin metodunun spesifikliyi birinci növbədə həmin elmin predmetinin xüsusiyyətliliyi ilə müəyyən olunur. Hər hansı bir elmin metodu ümumiliyin və xüsusiliyin vəhdətidir. Ümumilik materialist metodunun məzmunudur, materialist dialektikanın özüdür, ümumilik maddi varlığın vəhdətini və onun ümumi qanunlarının dərk olunmasını ifadə edir.

Marksist siyasi iqtisad yarandığı gündən indiyə kimi dialektik materialist dünyagörüşünün umumi prinsiplərinə əsaslanır. K.Marks "Kapital" əsərində sözardında (ikinci nəşr) yazır ki, mənim bu kitabda tətbiq etdiyim metod materialist dialektikasının səmərəli forması olan dialektik metoddan savayı bir şey deyildir.

Materialist Hegeldə qiymətli nə varsa, K.Marks hamısını götürmüş və qiymətli olanı inkişaf etdirmişdir.

Deməli, iqtisadi hadisələrin və proseslərin inkişafı və daxili əlaqələrinin obyektiv və hərtərəfli təhlilini vermək, iqtisadi proseslərin əsas təmayüllərinin dialektik mahiyyətini müəyyən etmək (yəni iqtisadi proseslərin ziddiyyətliliyini, keyfiyyət müxtəlifliliyini, daima təkrar olunmasını açmaq) iqtisad elmindən dialektikanın etdiyi tələbdir.

Məlumdur ki, vahid dialektik metod iqtisadi tədqiqatlarda konkret üsullar və yollar vasitəsilə tətbiq edilir.

Siyasi iqtisadda mühüm tədqiqat metodlarından biri elmi abstraksiya metodudur, konkretlilikdən abstraktlığa hərəkət və abstraktlılığdan konkretlililiyə keçiddir. Bununla əlaqədar olaraq K.Marks "Kapital" əsərinin birinci cildində yazır ki, iqtisadi formalar təhlil edilərkən nə mikroskopdan, nə də kimyəvi reaktivlərdən istifadə etmək mümkün deyildir. Bunların yerini abstraksiya qüvvəsi tutmalıdır.

Elmi abstrakt metodun iki tərəfi var: birinci, konkret empirik materiallar toplanır, onlar ümumiləşdirilir, ən sadə, adi iqtisadi münasibətlər təsvir edilir; ikinci, abstraktlıqdan konkretliyə yüksəliş, sadə və ümumi iqtisadi kateqoriyalardan daha da mürəkkəb, daha konkret və spesifik kateqoriyaların təhlilinə keçir. Lakin tədqiqatın gedişinin müəyyən bir həddi, mərhələsi olmalıdır. İqtisadi nəzəriyyənin mühüm müddəalarından biri də ondan ibarətdir ki, o öz nəticələrini hansı konkretlilik daxilində izah edir və hansı nəticələrə gəlir. Məsələn, K.Marks "Kapital" əsərində dəyər kateqoriyasını ümumi və abstrakt şəkildə təhlil etməklə bu sahədə öz tədqiqatının istehsal qiymətini öyrənməklə başa çatdırır.

Abstraksiya prosesi hadisələri "xalis şəkildə", təmiz şəkildə götürür. Abstraktlaşdırma (sadə nəzarətetmə, fikrən təsvir etmə) prosesinin nəticəsi elmi anlayışlar, kateqoriyalar, modellər və s.-dir. Abstraksiya hadisələrin müəyyən bir tərəfini ifadə edir, abstrakt metodun tətbiqi gerçəkliyi daha ətraflı, daha dərindən öyrənməyə imkan verir, abstraksiya gerçəkliyin mühüm, əsas tərəfini üzə çıxarır. Məlumdur ki, təfəkkür konkretdən abstrakta yüksələrkən həqiqətdən uzaqlaşmayıb, ona yaxınlaşır. Bütün elmi abstraksiyalar təbiəti daha dərin, daha düzgün, daha dolğun əks etdirir.

Elmi anlayışlar və kateqoriyalar real gerçəklik ifadələridirlər. Müəyyən anlayışlarsız və kateqoriyalarsız elm yoxdur. Konkret gerçəkliyi dərk etsək, onun mahiyyətini və çoxcəhətliyini açmaq üçün konkretlilikdən abstraktlığa, abstraktlıqdan konkretliliyə keçid metodundan istifadə edilir. Konkretdən abstrakta keçid məntiqi bir prosesdir, bu zaman fikir predmetin, hadisələrin, proseslərin, münasibətlərin mahiyyətinə nüfuz edir. Marksın, sözü ilə desək, konkretdən abstrakta keçid seyr edilmiş hadisələrin anlayışlarda ifadə edilməsidir. Konkretdən abstrakta keçiddə isə nəyin qəbul edilməsini, nəyin qəbul edilməməsini, hadisənin hansı tərəflərindən sərf-nəzər ediləcəyini bilmək lazımdır.

Konkretdən abstrakta keçid tədqiqatın birinci mərhələsidir. Tədqiqatın sonrakı mərhələsi abstraktdan konkretə keçidlə tamamlanır. Elmi anlayışların, kateqoriyaların müəyyən edilməsi tədqiqat prosesində zəruri və vacib şərtdir. Lakin bunlar real gerçəkliyin konkret tərəfini dərk və izah etmək üçün mərhələlərdir.

Elmi anlayışlar, kateqoriyalar konkretin ayrı-ayrı hissələrini, tərəflərini öyrənmək üçün imkan yaradır. Əslində isə məqsəd konkreti bütövlükdə dərk etməkdir. Belə bir dərketmə üçün abstraktdan konkretə keçid metodunda istifadə edilir. K.Marks "Kapital" əsərində elmi abstraksiya metodu vasitəsilə burjua cəmiyyətinin iqtisadi hadisə və proseslərinin mahiyyətini açmış, kapitalist istehsal münasibətlərini tədqiq etmiş, kapitalizmin iqtisadi kateqoriya və qanunlar sistemini yaratmışdır.