sanskrit_manual

ЗАНЯТАК 18

––Занятак 18 ––

1.Brahmārpaṇam

Брагман, Род

прынашэньне, прызначэньнежаротва, аброк

жарэць, абракаць, чыніць узьліўменавіта, толькісупадзеньне, супадзеў

той, у якога ёсьць супадзеў

Брагман-богу брагман-аброк дае брагман у брагман-агонь, брагман тым дасягнуты быць мае, ў каго брагман і чын супадае.

2.Tat-puruṣa

Усама̄се татпуруша сэнс наступнае часткі (uttara-pada) зьяўляецца галоўным, а сэнс папярэдняе часткі (pūrva-pada) – залежным. Татпуруша падзяляецца на два віды:

1.Калі абедзьве часткі самасы азначаюць розныя аб’екты, утвараецца сама̄са vyadhikaraṇa-tatpuruṣa. Звычайна, калі кажуць пра татпурушу, то маюць на ўвазе менавіта гэты від сама̄сы. Напрыклад:

vṛkṣásya phálam → vṛkṣa-phalám – плод дрэва

2.Калі абедзьве часткі сама̄сы азначаюць адзін аб’ект, утвараецца сама̄са samānādhikaraṇa-tatpuruṣa, або karma-dhāraya:

súndaram phalám → sundara-phalám – прыгожы плод

Vyadhikaraṇa-tatpuruṣa

Татпурушу ўтвараюць дзьве сэнсава-зьвязаныя su̐P-канцавыя пады. Залежная пада заўсёды сканчаецца на адзін вібгакті-афікс (акрамя

242

–– Занятак 18 ––

prathamā), а галоўная можа мець любыя канчаткі:

vṛkṣásya phálam (vṛkṣaphalám), vṛkṣásya phálāt (vṛkṣaphalásya) і г.д.

Узалежнасьціадтаго,наякіканчатаксканчаеццапапярэдняяпада,татпуруша атрымлівае сваю назву. Націск падае на канец сама̄сы (акрамя dvitīyā-, tṛtīyā-, saptamī-tatpuruṣa). Род самасы такі, як у апошняй пады.

dvitīyā-tatpuruṣa: nárakaṃ patitáḥ → náraka-patitaḥ – які ўпаў у пекла tṛtīyā-tatpuruṣa: mātrā́sadṛ́śaḥ → mātṛ́-sadṛśáḥ – падобны да маці caturthī-tatpuruṣa: yū́pāya dā́ru → yūpa-dārú – дрэва на аброчны слуп pañcamī-tatpuruṣa: svargā́tpatitáḥ → svarga-patitáḥ – які ўпаў зь неба saptamī-tatpuruṣa: ātapé śuṣkáḥ → ātapá-śuṣkaḥ – высушаны на сонцы

Ṣaṣṭhī-tatpuruṣa

Найбольш распаўсюджаны і прадуктыўны від татпурушы – ṣaṣṭhī- tatpuruṣa. Астатнія віды маюць многа абмежаваньняў на ўтварэньне: vṛkṣásya phálam → vṛkṣa-pahalám – плод дрэва

phálānāṃ rásaḥ → phala-rasáḥ – сок пладоў nárasya áśvaḥ → narāśváḥ – конь чалавека

Але нельга рабіць сама̄су, калі шаштх̣і̄мае сэнс выдзяленьня ці ў сувязі tṛC- ці aka-канцавою назваю дзейніка:

nárāṇāṃ súndaratamaḥ – найпрыгажэйшы зь людзей āhārásya khā́dakaḥ – ядок ежы

Karma-dhāraya

Калі абедзьве часткі сама̄сы азначаюць адзін аб’ект, утвараецца samānādhikaraṇa-tatpuruṣa, або karma-dhāraya. Звычайна, гэта сувязь viśeṣaṇa (выкметы) і viśeṣya (выкметнага). Род сама̄сы мае быць такі, як ва ўттарапады. Націск падае на канец сама̄сы:

súndaraṃ phálam → sundara-phalám – прыгожы плод súndaro vṛkṣáḥ → sundara-vṛkṣáḥ – прыгожае дрэва

Каліжуттарападажаночагароду,топӯрвападапрымаеформумужчынскага:

243

–– Занятак 18 ––

sundarī́bā́lā → sundara-bālā – прыгожая дзяўчынка álpā bā́lā → alpa-bālā – маленькая дзяўчынка

Dvigu

Калі першая частка кармадга̄райі зьяўляецца лічэбнікам (saṃkhyā), то такаясамасаназываеццаdvi-gu.Тэрмінdvi-guдаслоўнаеперакладаецца як“купленызадзьвекаровы”.Двіґу-сама̄сазвычайнаазначаезлучнась- ць і мае форму ніякага роду і адзіночнага ліку:

trī́ṇiphálāni → tri-phalám – тры плады, “траяплодзьдзе” catvā́ro vṛkṣā́ḥ→ catur-vṛkṣám – чатыры дрэвы, “чатырохдрэўе”

Аднак, калі апошняе слова двіґу сканчаецца на aT, сама̄са можа быць жаночага роду і тады мае сканчацца на жаночы афікс ṄīP:

áṣṭa adhyāyā́ḥ→ aṣṭādhyāy-ī́– восем узыходаў, заняткаў (назва граматыкі Па̄ніні̣)

Nañ-tatpuruṣa

Часьціца nañ (na) разам з сэнсава зьвязанай su̐P-канцавою падаю можа ўтвараць татпуруша-сама̄су. Прыгэтым пачатковы n зьнікае. Калі ж наступнае слова пачынаецца на галосны, да яго дадаецца а̄ґама nuṬ. Націск у такой сама̄се падае на nañ:

ná vṛkṣáḥ → á-vṛkṣaḥ – ня дрэва ná áśvaḥ → á-naśvaḥ – ня конь

Gati-tatpuruṣa, prādi-tatpuruṣa

Словы,азначаныятэрмінамgati(г.зн.прэвербы)іpra-загалоўныясловы, разам з сэнсава зьвязанай su̐P-канцавой падай утвараюць татпурушасама̄су, прыгэтым націск застаецца на пӯрвападзе:

sú-puruṣaḥ – добры чалавек dúr-naraḥ – дрэнны чалавек

Заместпада-канцавой,алене-афікс-канцавойвісарґі,якойпапярэднічае iT ці uT, мае быць ṣ перад ku̐і pu̐:

244

–– Занятак 18 ––

dúr + phálam → dúṣ-phalam – дрэнны плод dúr + kṛtáḥ → dúṣ-kṛtaḥ – дрэнна зроблены

Асобным выпадкам такой сама̄сы лічыцца madhyama-pada-lopi- tatpuruṣa (тат-пуруша з выпадзеньнем сярэдняй часткі). Націск у такім разе таксама ставіцца на пӯрвападу:

pragatáḥ ācāryáḥ – prā́cāryaḥ – пра-настаўнік

nirgatáḥ vārāṇāsyāḥ – nír-vārāṇasiḥ – які выйшаў з Варанасі

Upapada-tatpuruṣa

Upapada-samāsa – гэта сама̄са з дапаможным словам. У дадзеным выпадку сама̄са ўтвараецца праз даданьне kṛt-афікса, то бок яшчэ да ўтварэньня закончаных падаў. Некаторыя kṛt-афіксы прызначаюцца толькі пры ўмове упапады, дапаможнага слова. Так, напрыклад, афікс aṆ дадаецца да кораня пры ўмове упапады ў сэнсе дачыну:

kumbhám karoti = kumbha + kṛ+aṆ → kumbha-kārá – стваральнік гаршкоў, ганчар

І гэта не ṣaṣṭhī-tatpuruṣa (kumbhasya kāraḥ), бо слова kārá, ўзятае асоб-

на, у сэнсе дзейніка не ўжываецца.

Upasarga-upapada

Часьцей за ўсё дапаможным словам пры даданьні kṛt-афікса зьяўляецца упасарґа (pra-загалоўныя ў сувязі з чынам). Упасарґі ўтвараюць татпурушу-сама̄су з бальшынёю вывучаных раней kṛt-афіксаў:

Ly̐uṬ – pra-káraṇa

GHaÑ – prakārá – від, спосаб

tṛC – pra-kartṛ́– вытворца, прычыньнік

Ṇv̐uL – pra-kā́raka – вытворца, прычыньнік Kta – prá-kṛta – зроблены

tumuN – prá-kartum – зрабіць tavya – pra-kartavyá – мае зрабіць LyaP – ā-nī́ya – прывёўшы

245

––Занятак 18 ––

3.Juhotyādi-gaṇa

Пасьлякаранёўтрэцяй–ціhu-загалоўнай–групыперадса̄рвадга̄тукамі ў сэнсе дзейніка паводле агульнага правіла ставіцца вікарана̣ŚaP. Потым, аднак, ŚaP замяняецца на Ślu, г.зн. безумоўна зьнікае. Прыгэтым, першы склад кораня перад Ślu мае падваіцца:

hu+la̐Ṭ→hu+tiP→hu+ŚaP+tiP→hu_tiP→ju-hu+ti→juhó-ti–абракае

Асаблівасьці hu-загалоўных каранёў

Перад Pit-пазначанымі афіксамі націск падае на канец кораня і адбываецца замена на ґуну̣:

ju-hu + tiP → juhó-ti – абракае

Перад астатнімі афіксамі замена на ґуну̣не адбываецца. Прыгэтым, перад haL-пачатковымі афіксамі корань губляе націск, а перад aC-па- чатковымі афіксамі націск падае на першы галосны кораня:

ju-hu + tas → juhu-táḥ – абракаюць (двое) ju-hu + āte → júhv-āte (yaṆ-sandhi)

Замест jh афікса jhi і jha мае быць at (а не ant): ju-hu + jhi → júhv-ati – абракаюць

Abhyāsa, abhyasta

Пры падваеньні замест першага складу haL-пачатковага кораня і замест другога складу aC-пачатковага кораня мае быць два:

hu → hu-hu aṭiṣa → aṭiṭiṣa

Першы склад падваеньня называецца abhyāsa. Абодва склады падваеньня разам называюцца abhyasta.

Правілы падваеньня

1. Замест доўгага галоснага абгйа̄сы мае быць кароткі: dā → da-dā

246

––Занятак 18 ––

2.Замест усіх зычных абгйа̄сы, акрамя першага, мае быць лопа: krī → ci-krī

3.Але śaR-папярэдні khaY застаецца, замест жа ўсіх астатніх зычных мае быць лопа:

sthā → ta-sthā

4.Замест ku̐і h абгйа̄сы мае быць cu̐:

hu → ju-hu krī → ci-krī

5.Замест ṛ абгйа̄сы мае быць aT: kṛ → ca-kṛ

6.Замест jhaL абгйа̄сы маюць быць jaŚ і caR (т.б. толькі непрыдыхальныя змычныя):

dhā → da-dhā bhī → bi-bhī

Асаблівасьці кораня hu

Перад la̐Ṅ-замесным афіксам jhi замест канцавога гука кораня hu мае быць ґуна̣:

aṭ + juhu + us → a-juho + us (guṇa) → ájuhav-uḥ (ayādi-sandhi)

जुह॑वानिनजुह॑वाव्वजुह॑वा्मजुहुया॑म्जुहुया॑ववजुहुया॑म

247

जु॑ह्वेजुहुवव॑हेजुहुम॑हेअ॑जुह्वि

Асаблівасьці каранёў dā і dhā

Перад не-Pit-пазначанымі афіксамі tiṄ замест канцавога āT каранёў dā і dhā мае быць лопа:

dā + tas → da-dā + tas → dad_ + tas → dat-táḥ (cartva) dā + jhi → da-dā + ati → dad_ + ati → dád-ati

dhā + jhi → da-dhā + ati → dadh_ + ati → dádh-ati

248

Bhaṣṭva

ЗаместпачатковагаbaŚаднаскладовагаjhaṢ-канцавогакоранямаебыць bhaṢ перад s, dhv і на канцы пады:

budh + sya + tiP → bodh + sya + ti → bhodh + sya + ti (bhaṣṭva) → bhotsyáti (cartva)

Замест пачатковага baŚ кораня dhā мае быць bhaṢ і перад t і th:

dhā+tas→da-dhā+tas→dadh_+tas→dhad+tas→dhat-táḥ(cartva)

249

Афіксы sat

Перад афіксамі sat дзейнічаюць тыя самыя правілы, у тым ліку датычна месца націску:

hu + Śatṛ̐→ júhv-at – які абракае

hu + ŚānaC → júhv-āna – які абракае для сябе dā + Śatṛ̐→ dád-at – які дае

dā + ŚānaC → dád-āna – які дае для сябе dhā + Śatṛ̐→ dádh-at – які ставіць

dhā + ŚānaC → dádh-āna – які ставіць для сябе

родзе nuM не дадаецца пасьля сарвана̄мастха̄ны неабавязкова.

250