sanskrit_manual

–– Заданьні на самаправерку 3 ––

( ) ( ) ( )

( ) ( )

VІІ. Перакладзеце ў санскрыт:

ядомы, ахвотны-гатаваць, пітны, аб'яданьне, кармілец.

171

ЗАНЯТАК 13

––Занятак 13 ––

1.Вялікі санскрыцка-нямецкі слоўнік Отто Бётлінґа і Рудольфа Рота

Найвялікшым слоўнікам санскрыту зьяўляецца сямітомавы Вялікі Санкт-Пецярбурскі слоўнік (Grosses Petersburger Wörterbuch), выдадзены ў 1853-1875 гадох Отто Бётлінгам (Otto Böhtlingk) і двума ягонымі сябрамі Рудольфам Ротам (Rudolph Roth) і Альбрэхтам Вэбэрам (Albrecht Weber). Гэта санскрыцка-нямецкі слоўнік і адзіны санскрыцкі слоўнік са шматлікімі і разгорнутымі цытатамі з арыгінальных тэкстаў. У слоўніку пададзены націскі на ўсіх словах, для якіх ён вядомы зь ведавых тэкстаў ці з граматыкі санскрыту. Слоўнік мае прамое альфабэтнае сартаваньне.

Пошукавы інтэрфэйс слоўніка: http://www.sanskrit-lexicon.uni-koeln.de/ scans/PWGScan/disp2/index.php. У лічбавай адмене націскаў няма, таму ўверсе кожнага артыкулу ёсьць спасылкі на сканы адпаведных старонак.

Кароткі санскрыцка-нямецкі слоўнік Отто Бётлінґа

Скарочаная адмена вялікага Санкт-Пецярбурскага слоўніка (SanskritWörterbuch in kürzerer Fassung), без цытатаў з арыгінальных тэкстаў, была выдазена Отто Бётлінґам у 1879-1889 гадох. Слоўнікам без цытатаў часта карыстацца лягчэй, бо яны не заўсёды патрэбныя ў працы з арыгінальнымітэкстамі.Ужопазьней,у1927годзе,даскарочанайадмены слоўніка быў зроблены дадатак Ріхардам Шмітам (Richard Schmidt).

Пошукавы інтэрфэйс слоўніка: http://www.sanskrit-lexicon.uni-koeln.de/ scans/PWScan/disp2/index.php.

Санскрыцка-ангельскі слоўнік Артура Энтані МакДонэла

Практычны санскрыцка-ангельскі слоўнік (Practical Sanskrit-English Dictionary) Артура Энтані МакДонэла (Arthur Anthony Macdonell) мен-

173

–– Занятак 13 ––

шы памерам за слоўнік Моньера-Ўільямса, але таму часта й нашмат зручнейшыўкарыстаньні:ёнзьмяшчаеўсёпатрэбнаедляработызклясычнымі санскрыцкімі тэкстамі і ня мае нічога лішняга. Калі слоўнік Моньера-Ўільямса мае асобны артыкул на кожны корань з упасарґамі, то ў гэтым слоўніку яны падаюцца як падразьдзелы артыкулаў пра карані.

Пошукавы інтэрфэйс слоўніка: http://dsal.uchicago.edu/dictionaries/ macdonell/. Адсканаваная адмена: http://www.sanskrit-lexicon.uni-koeln. de/scans/MDScan/index.php?sfx=jpg.

Санскрыцка-ангельскі слоўнік Гарацыя Гаймана Ўільсана

Варты ўвагі таксама і санскрыцка-ангельскі слоўнік (Sanskrit-English Dictionary) Гарацыя Гаймана Ўільсана (Horace Hayman Wilson). Гэты слоўнік нашмат больш арыентаваны на традыцыйную граматыку санскрыту, чым слоўнік Моньера-Ўільямса (напр., у ім пазначаюцца суфіксы­ , з дапамогаю якіх утвораныя словы, у тым выглядзе, у якім яны пададзеныя ў граматыцы Па̄н̣іні).

Пошукавы інтэрфэйс слоўніка: http://www.sanskrit-lexicon.uni-koeln. de/scans/WILScan/disp3/index.php. Адсканаваная адмена: http://www. sanskrit-lexicon.uni-koeln.de/scans/WILScan/index.php?sfx=jpg.

Санскрыцка-ангельскі слоўнік Вамана Шіврама Аптэ

Выдатны індыйскі навуковец Ваман Шіврам Аптэ (Vaman Shivram Apte) выдаў свой санскрыцкі слоўнік у некалькіх рэдакцыях: поў-

най (Practical Sanskrit-English Dictionary) і скарочанай, для студэнтаў (Student’s Sanskrit-English Dictionary). Слоўнік арыентаваны перадусім на клясычны санскрыт і зьмяшчае інфармацыю з традыцыйнай граматыкі санскрыту (афіксы паводле Па̄ніні̣), але ня мае націскаў. Варты ўвагі таксама і ягоны санскрыцка-гіндзійскі слоўнік.

174

–– Занятак 13 ––

Пошукавы інтэрфэйс слоўніка: http://dsal.uchicago.edu/dictionaries/ apte/.

Санскрыцка-францускія слоўнікі

Ёсьцьдвадобрыясанскрыцка-францускіяслоўнікі.Першы–Dictionnaire Sanscrit-Français, створаны Надін Счупак (Nadine Stchoupak), Л. Ніті і Луі Рэну. Пошукавы інтэрфэйс слоўніка: http://www.sanskrit-lexicon. uni-koeln.de/scans/STCScan/web/index.php. Адсканаваная адмена: http:// www.sanskrit-lexicon.uni-koeln.de/scans/STCScan/index.php?sfx=jpg.

Другі – Dictionnaire SaNscrit-Français – твор Эжэн Бюрнуф (Eugène Burnouf). Пошукавы інтэрфэйс слоўніка: http://www.sanskrit-lexicon.uni- koeln.de/scans/BURScan/2013/web/webtc/indexcaller.php.

Санскрыцка-расейскі слоўнік

Існуе таксама Санскрыцка-расейскі слоўнік (Санскритско-русский словарь), створаны Вераю Качарґіною (з кароткім нарысам граматыкі санскрыту А.А.Залізьняка). Слоўнік арыентаваны на заходнія граматыкі санскрыту,іягофактычнанедастатковадляработызсапраўдныміарыгінальнымі тэкстамі (у ім усяго каля 28000 словаў). Сьцягнуць слоўнік можна тут: http://www.indostan.ru/biblioteka/knigi/2564/3025_2_o.zip.

Ангельска-санскрыцкія слоўнікі

З адваротных, ангельска-санскрыцкіх слоўнікаў варта ўзгадаць два. Першы – Ангельска-санскрыцкі слоўнік Вамана Шіврама Аптэ, што таксама існуе ў поўнай і скарочанай адменах. Пошукавы інтэрфэйс слоўніка: http://www.sanskrit-lexicon.uni-koeln.de/aequery/index.html. Адсканаваная адмена: http://www.sanskrit-lexicon.uni-koeln.de/scans/ AEScan/index.php?sfx=jpg.

Другі – Ангельска-санскрыцкі слоўнік Моньера-Ўільямса. Пошука-

вы інтэрфэйс слоўніка: http://www.sanskrit-lexicon.uni-koeln.de/scans/ MWEScan/2013/web/webtc/indexcaller.php.

175

–– Занятак 13 ––

Этымалягічны слоўнік Манфрэда Майергофэра

Варта ўзгадаць таксама Этымалягічны слоўнік стараіндаарыйскае мовы(EtymologischesWörterbuchdesAltindoarischen)МанфрэдаМайер-

гофэра (Manfred Mayrhofer). Гэта хутчэй ня столькі слоўнік этымалёгіі ў традыцыйным сэнсе, колькі слоўнік індаэўрапейскіх міжмоўных па-

ралеляў. Слоўнік можна сьцягнуць тут: https://docs.google.com/file/d/0BSjzcPke_37bEk5SU5GX3RJNE0/edit.

2. Niṣṭhā

Kṛt-афіксы Kta і Ktavatu̐называюцца тэрмінам niṣṭhā. Афіксы niṣṭhā ўжываюцца ў сэнсе мінулага часу (bhūte), прыгэтым афікс Kta – у сэнсе быцьця (bhāve) і ад чыну (karmaṇi), а афікс Ktavatu̐– у сэнсе дзейніка (kartari). Такім чынам, іх сэнс адпавядае дзеепрыметніку мінулага часу залежнага й незалежнага стану:

ji + Kta → jitá – пераможаны

ji + Ktavatu̐→ jitávat – які перамог (перамогшы)

Асаблівасьці замены на ґуну̣

Афіксы niṣṭhā зьяўляюцца Ṅit-пазначанымі: перад імі забаронена замена на ґуну̣:

tuṣ + Kta → tuṣṭá (ścu̐tva) – узрадаваны kṛ + Ktavatu̐→ kṛtávat – які зрабіў

Аднак, калі niṣṭhā-афіксы зьяўляюцца seṬ, яны ўжо ня лічацца Ṅit- пазначанымі – замена на ґуну̣адбываецца паводле агульнага правіла: tṝ + Kta → tṝ + i-ta (iṬ) → tar + ita (guṇa) → taritá – перасечаны

Niṣṭhā пасьля вытворных каранёў

У выпадку вытворных каранёў дзейнічаюць агульныя правілы: дадаецца iṬ, зьнікае канцавы aT. Аднак, афікс ṆiC перад афіксамі niṣṭhā зьнікае:

176

–– Занятак 13 ––

pac + ṆiC → pācí

pācí+ Kta → pācí+ ita → pāc_ + ita → pāc-itá – прымушаны гатаваць pac + saN → pípakṣa

pípakṣa + Kta → pípakṣa + ita → pipakṣ_ + ita → pipakṣitá – які захацеў гатаваць

Natva

Пасьля r- і d-канцавой асновы пачатак афіксаў niṣṭhā замяняецца на n: sad + Kta → sad + na → san-ná – які сеў

sad + Ktavatu̐→ sad + navat → sannávat – які сеў

Ужываньне niṣṭhā

Niṣṭhā-канцавыя імёны ўжываюцца як азначэньні: sutám rásam – выціснуты сок

sutávān náraḥ – чалавек, які выціснуў

Акрамя таго, niṣṭhā-канцавыя імёны могуць ужывацца ў функцыі звычайнага дзеяслова ў мінулым часе (бяз розьніцы – сёньня гэты было ці ня сёньня) – так, нібы дзеяслоў “ёсьць” прыгэтым апускаецца:

náraḥ rásam sutávān – Чалавек выціснуў сок.

rásam náreṇa sutám – Сок (быў) выціснуты чалавекам.

Афікс Kta ў сэнсе дзейніка

Афікс Kta звычайна ўжываецца ў сэнсе дачыну ці быцьця. Але пры сэнсе пачатку дзеяньня (з упасарґаю prá-), пасьля рух-сэнсавых, непераходных каранёў (a-karmaka), каранёў sthā, vas і некаторых іншых, ён ужываецца і ў сэнсе дзейніка:

náraḥ kumbháṃ prakṛtáḥ – Чалавек пачаў-рабіць гаршчок. náro grā́maṃ gatáḥ – Чалавек пайшоў у вёску.

náro bhū́mau sannáḥ – Чалавек сеў на зямлю. náro vṛkṣé sthitáḥ – Чалавек стаў на дрэва. náro grā́me uṣitaḥ – Чалавек пасяліўся ў вёсцы.

177

–– Занятак 13 ––

Sati saptamī

Niṣṭhā-канцавыя імёны таксама часта ўжываюцца ў саптамі̄ў сэнсе азнакі іншага дзеяньня:

mitré vánaṃ gaté náraḥ āhārám pra-pakváḥ – Калі сябар пайшоў у лес,

чалавек пачаў гатаваць ежу (пры пайшоўшым у лес сябры).

mitré āharám pakvávati náraḥ vánam gatáḥ – Калі сябра гатаваў ежу, ча-

лавек пайшоў у лес (пры гатаваўшым ежу сябры).

Афікс Kta ў сэнсе быцьця

Акрамя ўсяго, афікс Kta можа ўжывацца ў сэнсе быцьця безадносна яго часу. Прыгэтым імя мае быць ніякага роду:

gatám – рух pakvám – гатаваньне

buddhám – разуменьне sannám – сядзеньне sthitám – стаяньне

178

–– Занятак 13 ––

Strī-pratyaya

Афіксы, што ўжываюцца ў сэнсе жаночага роду, называюцца strī- pratyaya.ПаводлеагульнагаправілаафіксṬāP маебыцьусэнсежанчыны пасьля aT-канцавых асноваў:

kṛtáḥ – зроблены

kṛta + ṬāP → kṛtā́– зробленая

Калі слова сканчаецца на афікс, што мае uG-it (uK = u ṛ ḷ, у якасьці it), пасьля яго ў сэнсе жанчыны мае быць афікс ṄīP:

kṛ + Ktavatu̐(uG-it) → kṛtávat – які зрабіў kṛtávat + ṄīP → kṛtávatī – якая зрабіла

Афіксы uṆ-ādi

Акрамя асноўных kṛt-афіксаў, разгледжаных у папярэдніх занятках, ёсьць яшчэ многа іншых kṛt-афіксаў. Але сэнсы іх заўсёды складаюць быцьцёйка̄ракі.Усенепрадуктыўныяцінерэгулярныяkṛt-афіксысабра- ныя ў асаблівыя сӯтры – uṆ-ādi-sūtrāṇi. Гэта сӯтры пра uṆ-загалоўныя афіксы. Афікс uṆ – проста першы зь іх, ім утвараецца, напрыклад, слова vāy-u “вецер”. Тэкст сӯтраў захаваўся ня надта добра і мае мноства розначытаньняў. Акрамя таго, лічыцца, што гэтыя сӯтры – толькі прыклады ўжываньня афіксаў:

ṛ + thaN → ártha – цэль, сэнс, дачын dhṛ + maN → dhárma – права

3. Gaṇa

Паўтарэньне. Карані ў Dhātu-pāṭha падзяляюцца на 10 групаў (gaṇa), паводлетаго,якаявікарана̣ставіццапасьлякораняперадсарвадга̄тукамі (tiṄ і Śit), што ўжываюцца ў сэнсе дзейніка (kartari). Паводле агульнага правіла гэта вікарана ŚaP. Гэтае правіла працуе ў выпадку першай групы – bhv-ādi – bhū-загалоўных, і дзясятай групы –cur-ādi – cur-загалоў- ных. Астатнія групы ўтвараюцца як выняткі:

1.bhv-ādi – ŚaP

2.ad-ādi – Śapo luk

179

–– Занятак 13 ––

3.juhoty-ādi – Ślu

4.div-ādi – ŚyaN

5.sv-ādi – Śnu

6.tud-ādi – Śa

7.rudh-ādi – ŚnaM

8.tan-ādi – u

9.kry-ādi – Śnā

10.cur-ādi – ŚaP

Заўвагі пра націск

Паўтарэньне. Агульныя правілы:

1.Націск мае быць на пачатак афікса.

2.Аснова губляе націск на карысць націску афікса.

3.Але калі афікс ненаціскны, аснова захоўвае свой націск.

Усе вікараны̣, якія былі вывучаны папярэдне, сканчаліся на aT. Pit- пазначаныя афіксы (tiP, siP, miP) маюць быць ненаціскнымі. Але пасьля aT-канцавой асновы ўсе l-замесныя сарвадга̄тукі маюць быць ненаціскнымі (anudātta):

vad + ŚaP + tiP → vád-a-ti tuṣ + śyaN + tiP → túṣ-ya-ti tud + śa + tiP → tud-á-ti corí+ ŚaP + tiP → coráy-a-ti

Замена на ґуну̣

Паўтарэньне. Перад сарвадга̄тукай і а̄рдгадга̄тукай замест канцавога iK і замест перадапошняга лёгкага iK мае быць ґуна̣. Але ня перад Kit- і Ṅit-пазначанымі афіксамі. Прыгэтым усе сарвадга̄тукі, што не зьяўляюцца Pit-пазначанымі, маюць лічыцца Ṅit-пазначанымі.

Svādi-gaṇa

Пасьля каранёў пятай групы ці – su-загалоўных (sv-ādi) каранёў перад сарвадга̄тукай у сэнсе дзейніка ставіцца вікарана̣Śnu. Як што сарвад-

180