9. Әлеуметтік стратификация.

Қоғамның түрліше әлеуметтік топтарға, қауьшдастықтарға т.б. жіктелуі батыстык социологияда көбінесе әлеуметтік стратификация деген терминмеп белгіленеді. Бүл термин қоғам мүшелерінің әлеуметтік күйінің бірдей еместігін, олардьщ өлеуметгік теңсіздігін білдіреді.

Теңсіздіктің екі түрі ажыратылады. Біріншісі - табиғи теңсіздік. Олар табиғи белгілер арқылы ерекшеленеді, мәселен, адам жынысы, жасы, бойы, темпераменті, т.б. жатады. Ал әлеуметтік теңсіздік - әлеуметгік себебі бар қажеттіяік, оның себептері әлеуметгік факторлар арқылы белгіленеді.

Прогрессивті жолмен дамыған қоғамға сенімді ілім керек, ал оларды алу және жинақтау үшін саясат, экономика, білім, күқық, ғылым туралы барлық институттардьщ, яғни қоғамның саулығы мен болашағы тәуелдігі туралы социологиялық теория қажет. Социологиялық теорияньщ негізгі жиынтық түжырымдамасы әлеуметтік қүрылым теориясы болыіі есептеледі. Оның аты әлеуметтік стратификация деп аталады. Стратификация латынның "stratum" (страттар) - жік (слой) және facere -істеу деген сөзінен шыккан. Әлеумеггік стратификация әлеуметтік жіктеуден аудару өмір шьшдьіғына, ол теорияньщ аткаратын қызметіне сәйкес келеді. Ол теория базальгқ қажеттілікті өтеу керек. Сонымен қысқаша стратификация (әлеуметтік жіктеу) дегеніміз - тәртіп, ол бойьшша теңсіздік, үлкеи мүмкіндікпен, бір үрпақтан екінші үрпаққа беріледі. Қоғамда әр түрлі (страттар) жіктер калыптасады. Әлеуметтік күрылымды қогамдағы алатын орнына қарай ажыратылатын әлеуметтік топтардьщ жиынтығы деп қарай отырып, социологтар бүл топтар бір-бірінен қалайша ажыратылады деген сүракда жауап береді.

1 шідықтан да класс деген түсінік "страт" - жік немесе әлеуметтік топ деген i ү> інікпен алмасуы керек, ал қоғамньщ әлеуметтік таптық теориясыньщ орнына олеуметтік жіктік стратификация - теориясы келуі керек. Платон мен Фурьенің көзқарасы бойынша өлеуметтік қүрылым -ҚОГамдағы кызметіне және байлыгына карай ажыратылатын әлеуметтік топтар. I >СІ.І ерекшеліктерге сәйкес қоғамда билік саласында орын алатын топтар врасывда қатаң қатьшас калыптасады (бірі басқарады, екіншісі багьшады) және байлық (бірі' екіншісін қанайды), қоғамның дамуына сәйкес бұл қатынастар өзгеріп отырады: бір топтың билігі нашарлайды, екішнісі күшейе түседі, ал I іайлық басқалардьщ пайдасына бөлінеді. Екіншіден, Платон мен Фурьенің көзқарасы бойынша, бүл әлеумегтік жіктердің негізі олардың қоғамдағы алатын орнына қарай аныкталған бағыты. Социологтар стратификациялык кұрылымньщ негізі - адамдардьщ табиғи ясене әлеуметтік теңсіздігі деген көзкдрасты түгелдей жақтайды. Бірақта теңсіздікгі үйымдастыру тәсілі ер түрлі болуы мүмкін. М.Вебер әр түрлі страттарға жатқызудың критерияларының санын кебейте түскен. Экономикалық меншікке қатынастьщ және табыстың дөрежесінен басқа да критерияларды үсынады. Олар әлеуметтік атак және белгілі саяси ііартияларға жататындығы. Атақ (престиж) дегеніміз жеке адамның туысынан немесе жеке сапасына сәйкес қабылдаған әлеуметгік мәртебесі, ол оған коғамда белгілі орын алуына мүмкіндік береді. Мәртебе қоғамньщ стратификациялык негізі деп қарағанда, тағы да бір маңызды сапа алады: ал оларды одан тез сезінеді. Стратификациялау критерийлерін П.Сорокин ол да әрі терендете түседі. Қандай да бір болмасын стратқа жатқызу үніін критериялардың біртектес жиьштығы болуы мүмкін емес дейді. Соған сәйкес қоғамда үш іірлгификациялық кұрылымның бар екендігін көрсетеді: экономггкалык, кәсіби жене саяси!). Күрделі байлық және экономикалық билікпен иесі формалды турде саяси биліктің қүрылымына енбеуі мүмкін. Керісінше, күрделі саяси атаққа ие болған саясаткер меншік иесі болмауы да мүмкш. Кейінгі уақыттарда оциологтар стратификациялаудың критерийлерін кеңейту туралы түрлі ойлар ойлар қосты. Мысалы, оған білім дәрежесін қосу, т.б. Ашьщ индустриалды коғамда стратификациялык критерийлер көп жоспарлы. Сонымен коғам теңсіздікті туындайды, ұйымдастырады бірнеше негіздерге сөйкес: байлық, табыс дәрежесі, әлеуметтік атақ (престиж), саяси билікті иелену цврежесі, оған білім және кәсіби дәрежесін қосуға болады.

Ғалымдар әлеуметтік теңсіздіктің шьгғуына әр түрлі түсінік береді. ХХ-шы Гвсырдьщ 40-жылдарында жасалған функционалдық бағытыньщ екілдері влеуметтік стратификация ерекшелігінщ себебіп когамның функциясьшың бөлуінде деп түсіндіреді. Олардьщ пікірінше, коғам өмір сүру үшін қоғамға і вжетгі әр түрлі функциялар іске асырылуы қажет. Қогам алдында түрған міндет аса маңызды қажеттерді дарынды, іскер, компетенцияеы мол адамдар аткаратын етіп брналастыру осы міндеттерді іске асыруына байланысты. Сонымен теңсіздіктід себебі, олардың пікірінше, қоғамда билік, тұтынугды және жұмыс атқарушы қызметтерінің роліне байланысты. Мүндай көзқараста субъективті пікір калыптасады.

Әлеуметтік стратификация теориясы қоғамның типтік дәрежесін және даму сатысын анықтайды. Марксизм қоғам дамуында бес түрлі формация -сатыны бөліп көрсетеді: алғашқы қауымдық күрылыс, қүл иеленупгілік котам, феодализм, капитализм және коммунизм. Бүл қоғамның негізгі - өндірістік катыяастар.

Француз социологы Раймон Арон және америка ғалымы У.Ростоу индусіриалды қоғам теориясьш қальштастырады. Индустриалдық коғамның негізгі ерекшеліктері: 1) өндіріс пен басқарудьщ нақты салаларында оның күшті мамандануы жағдайында еңбек бөлінісінің түтастай алғанда қоғамдағы дамыған жөне күрделі жүйесі болуы; 2) Кең нарыққа тауарларды жаппай өндіру; 3) өндіріс пен басқаруды автоматизациялау; 4) ғылыми-техникалық революция.

Белгілі бір елдегі адамдардьщ белгілі бір топқа жағуьш қатып-сенІп қалған, өзгермейтін қүбылыс деп қарауға болмайды, ол үздіксіз деп қарауға болмайды, ол үздіксіз өзгеріс, қозғалыста болады. Бүл өзгеріс, қозғалысты социологияда "әлеуметтік мобильдік" деп атайды. "Әлеуметтік мобильдік" категориясын да социологияға тұцғыш енгізген П.Сорокин болды!).Әлеуметтік мобильдік дегеніміз адамның бір әлеуметтік топтан екіншісіне өтуінің кез келген түрі. Ол төменнен жоғары көтерілу әлде жоғарыдан төмен қүлдырау не болмаса, бір деңгейдегі бір топтан екінші топқа өту болуы мүмкін. Мысалы, ерінің немесе әйелінің ажырасып, басқа отбасы қүруы, бір қызметтен дәл сондай екінші кызметке ауысу т.б. көлбеу бойынша өзгеріс (қозғалыс). Әлеуметтік мобиггьдік жекеше (жеке адамдьщ) немесе үжымдық болуы мүмкін. Ұжымдық әлеуметтік мобильдік қоғам өмірінде, қүрылысында ірі өзгерістер тудыруы мүмкін. Бүл соңғы экономикалық салада немесе саяси-идеологиялық салада болуы мүмкін.