70

ТЮРКСКИЙ МИР: МЫСЛИТЕЛИ ВЕЛИКОЙ СТЕПИ

уровень мотивации за счет непосредственного интереса школьников к содержанию видеофрагмента.

Перед просмотром видео, учащиеся были разделены на группы. Каждый ученик вытягивал карточку с номером группы. На предыдущих занятиях было замечено, что когда учитель просит ребят разделиться на пары или группы, то ученики каждый раз объединяются в группы с одним и тем же составом. Таким образом, получается так, что учащиеся постоянно работают в одном и том же коллективе и редко взаимодействуют с другими учащимися своей группы. Для того чтобы не было споров, учителем было предложено объединить учеников в группы при помощи карточек. Учащиеся с интересом отреагировали на такое распределение и в целом отметили, что им было интересно поработать с другими учащимися.

Каждой группе для работы были выданы бумага, карандаши и словари. Также были выданы карточки с заданием. Каждой группе был предложен небольшой список новых слов и выражений, которые нужно было разобрать и после истечения определенного времени объяснить одноклассникам значение данных слов и выражений. Также было дано задание найти к предложенным словам синонимы и антонимы, если таковые имеются. Было разрешено пользоваться словарями, справочниками, интернетом, а также при необходимости просить о помощи учителя.

Всего учащиеся были объединены в три группы по четыре человека. Первой группе был предложен следующий список слов и выражений:

1 Entertainment (развлечение)

2 To go down (фразовый глагол, одно из значений которого «происходить»)

3 To get back on track (идиома, означающая «встать на ноги», «вернуться на правильный путь»)

4 Payback (расплата, месть)

Вэтой группе собрались как сильные ученики, так и слабые. Каждый учащийся должен былобъяснитьпоодномупунктуизпредложенногозадания, поэтомуболеесильныеучащиеся стремилисьпомочьслабым. Придемонстрациисвоейработы, даннаягруппаиспользоваладля объяснения синонимы, антонимы, а также рисунки. Хорошо объяснили значение идиомы.

Второй группе был предложен следующий список слов и выражений: 1 Hilarious (уморительный, смешной)

2 Jump in (фразовый глагол, одно из значений которого «вмешиваться в разговор») 3 To talk smack (идиома, означающая «говорить гадости, подкалывать»)

4 Make sense (иметь, обретать смысл)

Данная группа сработалась хорошо. При презентации задания, все участники группы активно отвечали. Для объяснений новых слов своим одногруппникам они придумали по несколько предложений с использованием данных слов и выражений. Предложения были смешными и креативными, поэтому остальные учащиеся внимательно слушали и не отвлекались.

Втретьей группе особых проблем во взаимодействии не возникло, так как эти учащиеся хорошо общаются друг с другом. Этой группе были даны следующие слова:

1 To interrupt (перебивать)

2 Jet-lagged (разговорное выражение, означающее «быть уставшим после перелета») 3 Beat them to the punch (идиома, означающая «опередить»)

4 To mess up (фразовый глагол, имеющий значение «испортить, допустить ошибку») При презентации своей работы учащиеся данной группы использовали рисунки и

предложения с использованием новых слов. Также, для того чтобы объяснить значение идиомы, они разыграли сценку.

После такой отработки новых выражений и слов, учащимся был показан видеоролик. Учащиеся должны были внимательно смотреть видео и постараться услышать новые фразы и слова. Поскольку многие слова, которые могли вызвать затруднение, были рассмотрены, особых трудностей в понимании не возникло. Учащиеся смеялись, иэто служило знаком того, что им было действительно понятно то, о чем говорилось в видео.

181

ТҮРКІ ƏЛЕМІ: ҰЛЫ ДАЛА ДАНАЛАРЫ

После первого просмотра учитель попросил учащихся рассказать, о чем шла речь в видеофрагменте. Учащиеся хорошо справились с заданием, многие из них старались употреблять новые слова.

После этого ребята сами устроили дискуссию о политической системе, хотя учитель не планировал такое обсуждение. Тем не менее, ребятам было позволено поговорить об этом, потому что они сами проявили инициативу. А так как нашей основной целью было повысить уровеньмотивированностиучащихсякизучениюиностранногоязыка, мырассматривалиэтот случай как одно из подтверждений эффективности использования роли социокультурной компетенции в целях повышения мотивации.

После этого видео было поставлено еще раз. В этот раз было дано задание слушать внимательно и выписывать интересные выражения, а также известные грамматические структуры. Задание было выполнено учащимися отлично, что показало высокий уровень навыков прослушивания у данной группы.

После просмотра видео для отработки грамматического и лексического материала, учащимся было дано задание разыграть сценку о политическом устройстве США. Учащиеся креативно подошли к заданию и решили работать всей группой. С помощью Интернет – ресурсов учащиеся узнали имена различных президентов США и рассказали об их вкладе, разыгрывая необычные диалоги и сценки.

Подводяитоги, хотелосьбыотметить, чтоуровеньмотивированностиучащихся, судяпо их поведению к концу эксперимента, заметно повысился. Многие учащиеся стремились к сравнению политического устройства Казахстана и США, а также проявили большой интерес к культурным различиям этих стран.

Таким образом, можно утверждать, что социокультурная компетенция играет большую роль при работе над повышением мотивации к изучению иностранного языка. Учащиеся проявляют неподдельный интерес к различным культурным особенностям. А также применение аутентичных материалов (отрывки из фильмов, телевизионных передач) помогают заинтересовать учащихся и наглядно продемонстрировать применение языковых навыков в жизни. Все это позитивно сказывается на динамике повышения мотивации учащихся к изучению иностранного языка.

Литература:

1.Анурова И.В. Формирование функциональной социокультурной грамотности на среднем этапе обучения в школе с углублённым изучением иностранного языка: Москва, 2001.

2.Дылдина Е.В., Формирования социокультурной компетенции учащихся на уроках французского языка – г. Пермь

3.Хомский Н. Синтаксические структуры. – М.: Новое в лингвистике. Вып. 1, 1962

4.Сысоев П.В. Культурное самоопределение обучающихся в условиях языкового поликультурного образования / П.В. Сысоев// ИЯШ. 2004. № 4. – с. 14 – 20.

5.Глущенко О.А. Отношение понятия мотивационной основы к понятию социокультурной компетенции в контексте изучения иностранного языка // Вестник Псковского государственного университета. Серия: Социально-гуманитарные науки, 2008. – №5.

6.https://www.youtube.com/watch?v=lGSllMdet8s

182

ТЮРКСКИЙ МИР: МЫСЛИТЕЛИ ВЕЛИКОЙ СТЕПИ

ҒТАХР 17.71.07

Серикова С., Жарболина С.З.

Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті Алматы қ., Казахстан saira-95@mail.ru

СЫН ТҰРҒЫСЫНАН ОЙЛАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫН ҚОЛДАНУ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫНЫ СУБЪЕКТ РЕТІНДЕ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖƏНЕ ДАМЫТУ

Түйіндеме: Сын тұрғысынан ойлау – бұл кез-келген мазмұнды сынау емес, оны зерттеу, бақылау, талдау, əртүрлі стратегиялар арқылы өзінің ойлау негіздерін сыни тұрғыда дамыту. Жаңа технологияның арқасында оқушының белсенділігі артып, жан-жақты талдауға, ойын ашық айтуға, оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауға үйренеді. Осындай жұмыстардың нəтижесінде бүгінгі күн талабына сай сауатты, білімді тұлға тəрбиелеуге болады. Сыни тұрғысынан ойлау технологиясының əдіс-тəсілдерін пайдалана отырып білім берудің мақсаты – оқушылардың ой-өрісін дамытып,өзіндік, жеке, тəуелсіз ойлау арқылы кез келген оқу материалдарын сын тұрғысынан қарап, ұтымды жауап іздетіп, саналы шешім қабылдауды үйрету, топпен ой бөлісіп, берілген тапсырмаларды дəлелдеу, көрсету, бағалау, күрделі мəселелерді шешу, аса маңызды, жауапты шешім қабылдау, танымдық қабілеттерін дамыту, шығармашылыққа ұмтылу, ұсыныс-пікірлерін еркін өз сөздерімен айта білу, ойларын ұштау жəне өздеріне деген сенімін арттыруға мүмкіндік туғызу, болашақ бəсекелесуге қабілетті мамандардың білімдерінің сапасын көтеру болып табылады.

Кілт сөздер: технология, интербелсенді əдістер, педагогика, психология.

Аннотация: Критическое мышление – это любое содержимое, испытания, исследования, контроль, анализразличныхстратегий развитиякритического мышлениячерезсвоихоснов. Благодаря новой технологии повышается активность учащегося, всестороннего анализа, открытая игровая сказать, учатся критическому мышлению через чтение и письмо. На сегодняшний день в результате таких работ требованиям грамотной, образованной личности, воспитание. Технологии критического мышления приемы и методы с использованием образования цель – расширить кругозор учащихся,развивать собственные, личные, независимого критического мышления через любые учебные материалы, рассмотрев іздетіп ответ на рациональное, осознанное решение принять, научить, поделиться группой задач доказывания, оказания, оценки, решения сложных проблем, особо важных, ответственный за принятие решения, развитие познавательных способностей, стремление к творчеству, мнения и предложения высказывать свободно свои словами, с целью способствовать повышению доверия к себе и заточки, повышение качества знаний будущих специалистов, способных конкурировать.

Ключевые слова: технологии, интерактивные методы, педагогика, психология.

Abstract: Critical thinking is any content, testing, research, control, analysis of various strategies for the development of critical thinking through its foundations. With the new technology increases student activity, comprehensive analysis, open game say, learn critical thinking through reading and writing. Today, as a result of such work, the requirements of a competent, educated person, education. Technologies of critical thinking techniques and methods using education purpose-to broaden the horizons of students to develop their own, personal, independent critical thinking through any educational materials, considering izdetip response to a rational, informed decision to take, teach, share a group of tasks of proving, providing, assessing, solving complex problems, critical, responsible for decision-making, the development of cognitive abilities, the desire for creativity, opinions and suggestions to Express freely their words, in order to promote self-confidence and sharpening, improving the quality of knowledge of future professionals able to compete.

Key words: technologies, interactive methods, pedagogy, psychology.

Əдебиеттер:

Қазіргі кезеңде білім берудің сапасын жақсарту, əдістемелік негізін өзгерту заман талабына сəйкес туындап отырған қажеттілік. Өйткені, мектептің əр күні көптеген ғылыми жаңалықтарға,

1. Альжабаев Р.А. Новые технологии. – Алматы, 2003.

183

ТҮРКІ ƏЛЕМІ: ҰЛЫ ДАЛА ДАНАЛАРЫ

терең əлеуметтік өзгерістерге толы. Бұрын оқу үрдісінде мұғалім басты роль атқарған болса, қазір оқушының белсенділік көрсететін кезі туды.

Сабақ мұғалімнің емес, оқушының іс-əрекетімен бағаланады. Қазіргі заманда нені оқыту емес, қалай оқыту маңыздырақ болып отыр. Сабақ барысында оқушының ізденуі мен зерттеу дағдыларын қалыптастыра отырып, пəнге деген қызығушылықтарын арттыру мақсатында қолданылатын технологиялар баршылық.

Солардың бірі сын тұрғысынан ойлау технологиясы. Бұл технология Совет өкіметі кезінде 1973 жылдан, Қазақстанда1997 жылданберітанылабастады. Оқуменжазуарқылысынитұрғыдан ойлау технологиясы. Технологияның негізін қалаушылар американдық ғалымдар Чарльз Темпл, Джон Дьюи, Мередит.

Кезіндежобаретіндеұсынылып, көпшіліктіңқолдауынтапқанбұлтехнологияда Выготский, Пиаже, Эльконин-Давыдовтардың, басқа да ғалымдардың еңбектерінің ең құнды жерлері көрініс тауып, идеялар тоғысып, біріктірілген іспетті.

СЫНИ ОЙЛАУ ДЕГЕН НЕ?

Сыни ойлау – өзіндік ойлау. Сыни ойлау – сұрақ қоюдан жəне шешімін талап ететін проблемалардыайқындауданбасталады. Оқушыөзісұраққойып, шешімінөзіайқындайды. Сыни ойлау – əлеуметтік ойлау, бірлесе оқыту идеясы. Сыни ойлау сабағының құрылымдық формуласы 3 кезеңнен тұрады:

I. ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ОЯТУ ( «көпір жасау», ой қозғау)

II.- МАҒЫНАНЫ ТАНЫТУ ( мағынаны ажырату)

III.- ОЙ-ТОЛҒАНЫС ( рефлексия, жаңа білім құрастырылады)

Дəстүрлі сабақта оқушы мұғалімнің көмегімен білім алса;

Сыни тұрғыдан ойлау сабағында оқушы білімге өзі жетеді, мұғалім тек бағыт беруші. СТО мен дəстүрлі сабақтарды салыстырсақ:

Бүгінде сыни тұрғыдан ойлау технологиясы Қазақстандағы білім беруді дамыту үшін қолданылатын оқытудың негізгі əдісі болып табылады. Сыни тұрғыдан ойлау – бақылаудың, тəжірибенің ойлау мен талқылаудың нəтижесінде алынған ақпаратты ойлауға, бағалауға, талдауға жəне синтездеуге бағытталған пəндік шешім. Осы жұмыстардың нəтижесінде оқушылардың зерттеушілік, ізденушілік, жоба жасау жəне бағалай алу қабілеттері дамиды. Сонымен қатар оқушылардың қызығушылықтары артады. Ол өз кезегінде, оқушылардың бойында қоғамдық пайдалы істерге деген дағдыларды қалыптастырып, сонымен бірге, оларды тарихи жəдігерлерді қорғауға ынталандырады.

Сыни тұрғыдан ойлау əдістерінің бірі Эдвард де Боно əзірлеген «Алты ойлау қалпағы». Ол əртүрлі шешімдердің ішінен шоғырландырылған ойды жеделдететін қосарлас ойлау үдерісін көрсетеді. Бұл əдісті өлкетану сабағында қолдану арқылы оқушыларды зерттеу, талдау, жобалау жұмыстарына тартуға болады. Нақты тақырып аясында сыныпты алты ойлау қалпағы бойынша топқа бөліп, тапсырма жүктеп берсе, оқушылардың қызығушылығы артады, сыни тұрғыдан ойлауға үйренеді, өлкетану бойынша жоба жұмыстарын əзірлей алуға жағдай жасалынады.

«Алты ойлау қалпағының» атқаратын міндеттері төмендегі кестеде көрсетілген:

184

«ОЙЛАУ КАРТАЛАРЫ» ƏДІСІ Сыни тұрғыдан ойлауға жетелейтін əдістің бір түрі – «Ойлау карталары». Ойлау карталарын

доктор Дэвид Айрль əзірлеген.

Олар ойлаудың жалпы көрнекі тілін көрсетеді жəне танымдық дағдыларды егжей-тегжейлі үйрену үшін пайдаланылады, ойлау карталарын барлық оқу салаларына жəне барлық жастағы топтарға қолдануға болады. Ойлау карталары сынақтан өткізіліп, жастарға əртүрлі ойлау үдерістерін қалай дамыту жəне оларды пайдалану жолдарын оқытуда тиімді болып шықты.

Оларойлаусапасынкеңейтедіжəнежетістіккежеткеноқушылардықалыптастыруғасептігін тигізеді. Бұдан басқа олар оқыту мен оқудың көптеген аспектілеріне елеулі əсер етеді, соның ішінде жазбалардың сапасына да ықпал етеді.

«Ойлаукарталары» əмбебапойлауүдерісіноқытуғаарналғансегізкөрнекіқұралдантұратын кешен:

Мəтінді айқындау

Сипаттау

Салыстыру жəне қарама-қарсы қою

Жіктеу

Бөлік/тұтас

Тізбектілік

Себеп пен салдар

Ұқсастықтарды пайдалану

Ойлаукарталарыбойынша, мысалы, Маңғыстауəдебиетінзерттеуберілсе, оқушыларөзіндік шағын зерттеуін жүргізер еді. Бұл əдіс жұмысты жүйелей түседі. Біріншіден, зерттеу бағытын айқындап алады. Мысалы, Маңғыстау өлкесінің мəдениет ошақтары. Одан кейін мəтіннен қажет болатын мейлінше көп ақпарат жинайды.Келесі қадамда зерттеп, сипатталған ақпаратты хронологиялық жəне жұмыс жасау бағыты бойынша салыстырып ерекшеліктерін айқындайды. Бұрыннан таныс жəне жаңа ақпараттарды жүйелеп, тізбектейді. Мəтіннен түйген күрделі идеялардың пайда болу себебін айқындап, салдарын көрсетеді. Нəтижесінде ұқсастықтарды пайдалана отырып, зерттеу жүргізуші оқушы өзінің өлке мəдениетінің дамуына қосар үлесін айқындап көрсетеді. Аталған əдісті пайдалану арқылы оқушы тек қана өлке тарихын зерттеп қана қоймайды, функционалдық сауаттылық дағдысы қалыптасып, мəтіннен ақпарат алуда жазу мен оқу дағдысын жеңіл қолданады, оны түсінеді, өзгерте алады.

Сыни тұрғыдан ойлауға жетелейтін əдістің бір түрі – Блум таксономиясы. Бұл əдісті ойлап тапқан Бенджамин Блум. Блум танымдық салада алты деңгейді бөлді, атап айтқанда, ол ең төменгі деңгей ретінде фактілерді қарапайым қабылдау мен танудан бастап, анағұрлым күрделі жəне абстрактілі психикалық деңгейлерге қарай жылжып отырып, ең күрделісі бағалау деп шешті. Төмендегі кестеде өлке тарихына байланысты мысал келтірілген:

185

Бұндай оқушы түрлі оқу əдістерімен таныс болады. Олар сыни тұрғыдан ойлауға үйреніп, өз жұмыстарына баға бере алады. Сыни тұрғыдан ойлауды дамытудың əдіс-тəсілдерін өлкетану жұмысын жетілдіруде қолдану арқылы оқушыларды патриот ретінде өз елінің тарихын, өлке тарихын, салт-дəстүрін жақсы білетін, мемлекеттік рəміздерін құрметтейтін, өзге ұлт өкілдерінің салт-дəстүрі мен мəдениетін сыйлайтын азаматтар қалыптасар еді. Олар алған білімдерін өмірде, кез-келген жерде қолдана алады.

Қорыта айтқанда сын тұрғысынан ойлау - бұл кез-келген мазмұнды сынау емес, оны зерттеу, бақылау, талдау, əртүрлістратегияларарқылыөзініңойлаунегіздерінсынитұрғыдадамыту. Жаңа технологияның арқасында оқушының белсенділігі артып, жан-жақтыталдауға, ойын ашық айтуға, оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауға үйренеді. Осындай жұмыстардың нəтижесінде бүгінгі күн талабына сай сауатты, білімді тұлға тəрбиелеуге болады.

Сыни тұрғысынан ойлау технологиясының əдіс-тəсілдерін пайдалана отырып білім берудің мақсаты-оқушылардың ой-өрісін дамытып,өзіндік, жеке, тəуелсіз ойлау арқылы кез келген оқу материалдарын сын тұрғысынан қарап, ұтымды жауап іздетіп, саналы шешім қабылдауды үйрету, топпенойбөлісіп, берілгентапсырмалардыдəлелдеу, көрсету, бағалау, күрделімəселелердішешу, аса маңызды, жауапты шешім қабылдау, танымдық қабілеттерін дамыту, шығармашылыққа ұмтылу, ұсыныс-пікірлерін еркін өз сөздерімен айта білу, ойларын ұштау жəне өздеріне деген сенімін арттыруға мүмкіндік туғызу, болашақ бəсекелесуге қабілетті мамандардың білімдерінің сапасынкөтеруболыптабылады. Педагогикалықжаңатехнологиялардыңбарлығыжекетұлғаның өзін-өзі дамытуына, өздігінен шығармашылықпен жұмыс істей білу қабілетін жəне біліктері мен дағдыларын қалыптастыруға бағытталған алға қойған мақсатқа жетудің тиімділігін, нəтижелілігін қамтамасыз етуді көздейтін, берілген материалды жедел, əрі сапалы меңгертуге бағытталған.

2 Валиев М. Білім беру технологиялары жане оларды оқу – тəрбие үрдісіне енгізу жолдары. – Алматты, 2002.

3.Орынбаев Р. Оқытудың жаңа педагогикалык технологиясы туралы. Мектеп директорынын орынбасары, 2004.

4.Қазақстан Республикасының жаңа буын оқулықтарын оқытудағы инновациялық жұмыстар əдістемелік нұсқау. – Алматы, 2003.

5.Қазақстан Республикасының жаңа буын оқулықтарын оқытуда жаңа педагогикалық технологияларды пайдалану жолдары. (əдістемелік нұсқау). – Алматы, 2003.

186

ТЮРКСКИЙ МИР: МЫСЛИТЕЛИ ВЕЛИКОЙ СТЕПИ

УДК 81`1

Снабекова М.М.

1-курс докторанты Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті Алматы, Қазақстан e-mail: arumama@mail.ru

Ғылыми жетекшісі: Атабаева М.С.

филол.ғ.д., профессор

ХАЛЫҚТЫҚ КОСМОНИМДЕР

Түйіндеме: Аспан шырақтары соның ішінде əсіресе Күн, Ай жəне жұлдыздар халықтың ғасырлар бойындағы жинаған тəжірибесінің, көңіліне түйген пайымдарының, алған əсері мен терең танымының айнасы болып табылады. Сонымен қатар Күн, Ай жəне жұлдыздар өзіндік символдық мəнге ие болып келеді. Бұл тəрізді символдар адам баласының ғасырлық тəжірибесінен қорытылып, тарихи жағынан қалыптасқан белгілі бір түсініктің, философиялық ой мен дүниетанымның жемісі.

Ай, Күн жəне жұлдыздар жайлы түсініктер адам санасында ерекше орын алып, оларға ерекше мəн беріліп, олардың қозғалысын адам өміріне табиғат құбылыстарына ұштастыру тəжірибесі нəтижесінде кез келген халықтың аспан мифологиясы мен аспани-күнтүзбелік түсініктер мен есептеулер қалыптасқан. Бұл сырға толы аспан əлемі жайлы мифтер тілдің жинақтаушысы жəне сақшысы ретінде ұрпақтан ұрпаққа жетіп отыр.

Кілт сөздер: Аспан шырақтары, Күн, Ай. жұлдыздар, мұра, ұлттық, этномəдениет

Аннотация: Небесные тела, особенно Солнце и Луна, являются зеркалом многовекового опыта людей, их восприятия, их влияния и глубоких знаний о них. Солнце и Луна также имеют свое символическоезначение. Этисимволыявляютсярезультатомопределенногопонимания, философской мысли и мировоззрения, которые были подорваны многовековым опытом человечества.

Ключевые слова: Небесныетела, Солнце, Луна, звезды, наследие, национальный, этнокультура

Abstract: Heavenly bodies, especially the Sun and the Moon, are the mirror of people’s experience, their perceptions, their influence and deep knowledge about them. The sun and the moon also have their symbolic meaning. These symbols are the result of a certain understanding, philosophical thought and worldview, which were undermined by the human’s old experience.

Key words: Heavenly bodies, Sun, Moon, stars, heritage, national, ethno culture

Тіл қоғамда қатынас құралы болып табылады жəне қоғамның дамуымен бірге өсіпөркендеп отырады. Қандай да тіл болмасын оның өткен тарихы, қазіргі күндегі жағдайы жəне болашағы болады. Адамдар ежелден-ақ қоршаған əлеммен өздерінің байланысын байқап, үйлесімділік орнатып, даму барысында біріне-бірі өз септігін тигізіп отырғаны белгілі. Осы өзарабайланыстыңнəтижесіндехалықтыңтұрмыс-тіршілігіматериалдықтұрғыданда, рухани тұрғыдан да қызу ілгерілей жəне жетіле түседі. Бұл үдеріс əлемнің тілдік бейнесі арқылы танылады. Өйткені, белгілі бір ұлт тілдерінің қатысуымен қалыптасқан жəне тілдер арасындағы лексикалық атаулар жүйесі сияқты айырмашылықтарға əлемнің тілдік бейнесі арқылы бағыт-бағдар жасалады. Аспан шырақтары, Ай, Күн, жұлдыздар жайлы түсініктер адам санасында ерекше орын алып, оларға ерекше мəн беріліп, олардың қозғалысын адам өміріне табиғат құбылыстарына ұштастыру тəжірибесі нəтижесінде кез келген халықтың аспан мифологиясы мен аспани-күнтүзбелік түсініктер мен есептеулер қалыптасқан. Бұл сырға толы аспан əлемі жайлы мифтер тілдің жинақтаушысы жəне сақшысы ретінде ұрпақтан ұрпаққа жетіп отыр. Мифологиялық құдайлардың мекені аспан əлемі іспеттес. Қазақ халқыда аспанның түсіне қарай «Көк», «Тəңірі» деп құрмет тұтқан.

Қазақ тіл білімінде атаулардың, соның ішінде космонимдердің нормалық сипаты мен қалыптасужүйесінайқындау, олардыңұлттықмəдениерекшеліктерінзерделеудіңмаңызыөте зор. Ономастика саласында ғарыш денелерінің атауларын космонимдер мен астронимдер деп

187

ТҮРКІ ƏЛЕМІ: ҰЛЫ ДАЛА ДАНАЛАРЫ

бөлу қалыптасқан. Космонимдер дегеніміз, ғарыш кеңістігі, галактика, жұлдыздар жүйесін немесеоныңбөлшектерін, жұлдыздаршоғырыныңатауларынантұратынжалқыесімдердіңбір түрі. Астронимдер дегеніміз – жеке, бір нүктедегі аспан денелерінің (планеталардың, кометалардың, астероидтардың, метеороид, метеориттердің) жалқы есімдері. Осыған сəйкес космонимдер мен астронимдерді космонимика мен астронимика зерттейді [1, 53]. Халықтық космонимдер дегеніміз - тілдегі аспан шырақтарының, яғни жұлдыз, шоқжұлдыз, ғаламшар жəне т.б. атаулардың халықтық сенім-нанымдарынан туған атаулары. Мысалы: Есекқырған, Темірқазық, Іңір, Жетіқарақшы жəне т.б.

Халқымыз аспан шырақтарын жіті бақылап, тұрмыс-тіршіліктің қажетіне пайдалана білген. Сол аспан шырақтарының бірі, жерге ең жақын болған айды қарастырып көрейік. Академик Ə.Қайдар «Қазақтар ана тілі əлемінде» атты еңбегінде «Ай» сөзіне мынадай түсінік береді:

Ай <1. Аспан шырағы; Айды бір кездері тəңірі деп түсінген, тотем, пір тұтқан, оған табынған; сондықтан жаңа айды көргенде неше түрлі ырым жасаған; 2) Уақыт өлшемі. Айдың белгілі бір уақыт аралығында пайда болып, толу кезеңі мен аяқталуын жылдың бөлігі ретінде 28,29,30,31 күн тəулігімен 12 айға бөлінуі> [2, 102]. Осы жердегі бірінші түсіндірмеге ұқсас ойды Ш.Уалихановтың төмендегі жазбаларынан да көруге болады: «Ай – бір кезде тəңірі болған тəрізді. Қазақтар жаңа ай көргенде иіліп сəлем береді жəне жаздыгүні сəлем берген жерінің шөбін жұлып, үйге келген соң сол шөпті отқа салады. Қазақтар айға қарамайды, өйткені айдағы кемпір кірпік санайды деп қорқады. Дəретке отырғанда Айға қарап отырмайды. Жалпы алғанда, қазақтар айды құрметтеп сөйлейді [3, 98]».

Аспан əлеміндегі əртүрлі құбылыстар адамдардың ой санасына, таным болмысына əсер етеді. Айдың тылсым сыры, оның ерекшелігі, сырға толы жұмбақ күйі адамдарды толғандырған. Табиғатты, ондағы өзгерістерді, құбылыстарды үнемі бақылап отырған халық тұтас бір ай ішінде аспандағы айдың дөңгелек шарасы доғал бір сызық болып басталып, бұл кезеңді жаңа ай десе, он бес күн ішінде толысып, аспан əлеміне жарық сəуле беретін кезді толық ай десе, қалған он бес күн көзге көрінбей кететін кезді халық өліара деп атайды жəне соған байланысты халықтық ұғымдар қалыптасты.

Туған ай бірте-бірте көлемі үлкейіп жарығы мен нұры көбейген сəт толған айға ауысып оны қазақ халқы ай толысы деп те айтады жəне осы сəтте қандай да ізгі істерге бастау деп білген. Жазушылар сұлулыққа, əдемілікке толған айдай, толған айдай толықсу, балқып туған толған айдай жəне т.б.да тұрақты теңеулері айдың бұл көрінісіне қарай қолданса, Мағжан Жұмабаев «Толған ай» өлеңінде сол айдың көркемдігін шебер бейнелеп көрсетеді.

Тұрасың, мейірімді Ай, нұрың шашып, Бұғып жүр қараңғылық бетін басып, Толсаң да солсаң-дағы айрылмайтын Жолдасың - жұлдызыңмен қол ұстасып. Далада жолаушыға сен жолбасшы, Егерде жазатайым жүрсе адасып....

Жалғыз-ақ іштен сені жек көреді Екі жар қол ұстасқан сыбырласып.

«Жарықта қараңдап, бой көрінед!»- деп, Бір-бірін сүйісе алмас мауқын басып. Елжіреп көңілдері, құмар қанбай,

Айрылар біраздан соң амандасып, - деп ақын толған айды қараңғылықтың шырқын бұзып, адасқан кісіге жол көрсететін мейірімді жанға балайды. Сондай-ақ, осы керемет жаратылысты тек қана кездесуге шыққан жастар ғана жаратпайтындығын айтады.

Қазақхалқыныңнанымыбойыншаөліаракезіндеқысмезгіліболса, қар-боран, жазболса жауын шашын көп болады деген наным-сенім бар. «Айдың тік туғаны халыққа жайлы, Шалқасынан туғаны өзіне жайлы; Ай қырынан туса, айбалтаңды сайла, шалқасынан туса күрегінді сайла» тəрізді айдағы құбылыстарға байланысты туындаған ұғымдар. Бұл ұғымдар

188

ТЮРКСКИЙ МИР: МЫСЛИТЕЛИ ВЕЛИКОЙ СТЕПИ

халықтың сан ғасырлар бойы ай фазасындағы құбылыстарын зерттеудегі жинақтаған тəжірибелерінің барын көрсетеді.

Академик Ə.Марғұлан өзінің «Қорқыт күйші» туындысында қазақ жəне моңғол халықтарына ерте заманда ортақ болған символ сөздердің мағынасын төмендегіше келтіресе: «Күн – махаббат, əділет, ғашықтықтың белгісі. Ай – сұлулық, сана ишарасы болған. Жұлдыз

– мереке, ойын-сауық, жастықбелгісіболған.» [4, 37]. Тарихшы, фольклористА.Н.Афанасьев: «Аспан шырақтары: Күн, Ай жəне жұлдыз таза адамгершіліктің жəне рухани нұрлылықтың символы» - десе, академикР.Сыздық«Сұлулықтың, сұлуқыздыңбейнесінхалықпоэзиясында күн, ай, таң, нұр образымен беру қалыптасқан дəстүр» дейді. Жоғарыдағы ғалымдардың пайымдауларынан қазақ халықының санасында Ай, күн жəне жұлдыздар махаббаттың белгісі, жақсылықтыңнышаны, өмірдіңөзегі, бір-біреугедегенсүйіспеншіліксезіміекендігінтүсінуге ие болады.

Тілімізде Күн космонимі бар сөз тіркестерінің, мақал-мəтелдерініңболуына байланысты қазақ халқы Ай мен қатар Күнді де құрмет тұтқан деп айта аламыз. Осы тұста ғалымдардың Күнге берген анықтамаларына тоқталып өтер болсақ, Ə.Қайдар «Күн 1. астр. Əлемге жарық, қызу беретін, күн жүйесінің орталық денесі, Жерге ең жақын жұлдыз; 2. Жаз кездерінде шақырайып, көз қарықтырып қаратпайтын күн табағы; ауысп. Күн сəулесі тіке тусетін ашық жер; күншуақ» [2, 100] - депкөрсетеді. С.Қондыбай: «О.Сүлейменоворхон-енисей(көнетүркі) жазуындағы көрсетілген əріпті «йай» деп атап, оның Күнді білдіретіндігін атап өтеді. Түркі тілдеріндегі «йай» немесе «йаз» (қазақшасы – «жай», «жаз» (лето), «йайлақ», «яйла» - «жайлау» (летовка) сөздерініңмағыналарынақарап«йай» сөзініңрасындада«Күн» мағыналы екендігіндігіне көз жеткізуге болады.» - деп Күннің үстемдік құрған шағымен байланысты айтылатын «жаз», «жазғытұрым», «жайлау» сөздерінің «йай» негізі Күнге қатысты екендігін айтады [5, 303].

Күнкосмонимдеріменқатысты: күндейкіршіксіз, күндейкөркем, күндейбалқу жəнет.б. тұрақты теңеулер, Күн шыққан соң суарған суды күн жұтады, Күн батқан соң суарған суды жер жұтады – деген мақал-мəтелдер бар. Егін егудің қыр-сырын меңгерген халық Күн шыққанда суарылған жерге су сіңбейді, буға айналып, аспанға ұшады деп түсінеді. Күн батқанда суарылған жер суды өз бойында сіңіреді, суды жер жұтатын себебі сол, яғни жер суды қанып ішеді, нəтижесінде егіс жақсы шығып, өнім мол болады.

Қазақ халқы Айға табынғандай Күнге сыйынбаса да, Күн қызарып батып бара жатқан кезде ауырған адамды ұшықтау сияқты нанымдары болған. Сондай-ақ, күн батып жатқанда күнменжарысыпұйықтауғатиымсалынады. БұлтиымхалықтыңКүндіқастертұтуыменқоса қазақ халқының психолгиялық тұрғыдан сауатты болғандығын түнгі ұйқының тыныш, жақсы болуы үшін айтылғандығын көрсетеді.

Қорыта айтқанда, Аспан шырақтары соның ішінде əсіресе Күн мен Ай халықтың ғасырлар бойындағы жинаған тəжірибесінің, көңіліне түйген пайымдарының, алған əсері мен терең танымының айнасы. Сонымен қатар Күн мен Ай өзіндік символдық мəнге ие болып келеді. Бұл тəрізді символдар адам баласының ғасырлық тəжірибесінен қорытылып, тарихи жағынан қалыптасқан белгілі бір түсініктің, философиялық ой мен дүниетанымның жемісі.

Əдебиеттер:

1.Мадиева Г.Б., Иманбердиева С.Қ., Мадиева Д.Б. «Ономастика: теориясы мен практикасы». –

Алматы, 2016. – 53 б.

2.Қайдар Ə. Қазақтар ана тілі əлемінде. – 100-102 б.

3.Уəлиханов Ш. Қазақтың космологиялық ұғымдары // мақалалары мен хаттары. – Алматы, 1949. – 28 б.

4.«Қорқыт ата» энциклопедиялық жинақ. – Алматы, 1999. – 799 б.

5.Қондыбай С. Арғы қазақ мифологиясы. Екінші кітап. – Алматы «Дайк-Пресс», 2004. – 298,

303-б.

189

ТҮРКІ ƏЛЕМІ: ҰЛЫ ДАЛА ДАНАЛАРЫ

ƏОЖ: 811.512

Тамабаева Қ.Ө.

филол.ғ.к., доцент

Нұрбеков Т.Б.

филология магистрі Тараз инновациялық-гуманитарлық университеті Тараз қ. Қазақстан.

е-mail: karakoz14@mail.ru

Ш. МҰРТАЗАНЫҢ «ҚЫЗЫЛ ЖЕБЕ» РОМАНЫНДАҒЫ КӨРКЕМДЕГІШ АМАЛДАРДЫҢ ТІЛДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Түйіндеме: Мақалада белгілі жазушы, қоғам қайраткері Шерхан Мұртазаның шығармашылық тұғырнамасына баланған «Қызыл жебе» романының тілдік табиғаты талданады. Романның «Рысқұл», «Тұрар» кітаптарындағы фразеологиялық оралымдардың, көркемдегіш амалдардың кейіпкерлер бейнесі мен тақырыпты ашудағы көркемдік қызметі, бұл романдардың тілдік ерекшеліктері негізінде Шерхан Мұртазаның халықтық тілді байытуға қосқан үлесі баяндалады. Жалпы қорытынды түйіндемеде Шерхан Мұртазаның жазушылық шеберлігіне, тілдік құралдарды қолданудағы өзгеше стиліне баға беріледі.

Кілт сөздер: роман, жазушы, тіл, портрет, пейзаж, фразеологиялық тіркестер, тілдік ерекшеліктер.

Аннотация:В статье анализируются языковые особенности известного романа «Кызыл жебе» Шерхана Муртазы. В основе книги «Рыскул» и «Турар» рассматриваются поэтические функции языковых методов, художественных приемов, фразеологизмов и излагается огромный вклад писателя в обогащении народного языка, объясняется суть анализа стиля и языковых мастерств Шерхана Муртазы.

Abstract: The article analyzes the linguistic features of the famous novel «Kyzyl zhebe» by Sherkhan Murtaza. At the heart of the book «Ryskul» and «Turar» are considered the poetic functions of language methods, artistic techniques, phraseological units and sets out the great contribution of the writer in the enrichment of the national language, explains the essence of the analysis of style and language skills of Sherkhan Murtaza.

Тіл – дүниетаным құралы, ұғым мен пайымдаудың объективтенуі. Шығарма тіліндегі көркемдегіш кұралдар көркем туындылар тілінен, яғни суреткер сомдаған бейнедегі тіл шеберлігінен айқын көрініс табады екен. Ұлттың айнасы – тіл десек, сол ұлттың айшықты тілі көркем шығармаларда беріліп, сол арқылы ұлттың шынайы болмысын беруге қызмет етеді.

Ұлттық рухани дамуына сүбелі үлес қосқан көрнекті жазушы өзінің «Қызыл жебе» романында көркемсөз шебері екендігін айқын танытты. «Оян, Тұрар!» деп басталатын «Қызыл жебе» романының автор шығармашылығынан алатын орны айрықша. Бұл – ұлттың рухын түлеткен, жазушының отыз жылдық шығармашылық толғанысының, ұдайы ізденіс, зерттеуі мен табанды еңбегінің жемісі.

Өзінің шығармашылық тұғырнамасына санаған Т.Рысқұлов туралы балаң шағынан көңіліне көп түйіп, санасында əкесі Мұртазаны «рысқұловшылдықты» жақтадың деп жазықсыз айдап кеткені жылдар бойына жаңғырып, еш маза бермеген жазушы ұзақ жылын ұлы тұлға туралы зерттеуге арнады. Соқпақсыз, бұралаңы көп ауыр жолда көп қиындықты өткерген жазушы бұл туралы: «Бұл аса қиын жол еді. Біреулер айтты: бұл жолға бекер түстің, жете алмайсың деді. Біреулер айтты: қолың көтере алмайтын шоқпарды беліңе бекер байлайсың деді. Біреулер айтты: шеті жоқ, шегі жоқ мұхитқа түсіп кеттің-ау, байғұс, батып кетпесең жарар еді деді.

Олардың айтқаны рас еді. Мен көп малтығып, көп тұншықтым. Жағалауға жете алмай, батып кетуім əбден ықтимал еді. Бірақ, Тұрар көке, өзіңіз алып шықтыңыз. Сіздің жұлқар рухыңыз алып шықты» [1,221], – дейді «Қызыл жебе» романының соңғы түйінінде.

190