13. Цэнтралізатарская палітыка I ўмацаванне ўлады вялікіх князёў літоўскіх. Крэўская унія.

У к. 13 ст. пры Вицени (1293-1316)удалося дасягнуць адзинства дзяржавы. Аб’яднанне праходзіла рознымі шляхамі: на аснове пагадненняў паміж мясцовай палітычнай элітай і літоўскімі князямі, шляхам дынастычных шлюбаў, у некаторых выпадках – шляхам захопу. Пры Гед. увайшла большая частка сучасных бел. зямель.Прынцып яго дзярж. жыцця: «Не рушыць даунины, не уводзиць навизны». Ён азн. паважливыя адн. да зям. уладанняу феад. и захав. гист. традыцый, пераемнасць у палит.и грам. жыцци.

Умацаванне адзинауладдзя пры Гедзимине(1316-1347). Уся яго дзейнасць была накиравана на далейшае умацаванне Вкл и пашыр. яго тэр. 1323- сталица Вильня. Ён упершыню ўвёў тытул “вялікі князь літоўцаў і рускіх”. Пал. разв. пассля яго смерци звязана з дзейнасцю яго стар. сына Альгерда(1345-1377).Ён пашырыу межы ВКЛ.

У ліку першых, хто павёў барацьбу за цэнтраліза-цыю вялікакняскай улады, быў Ягайла (1377-1392). Прызначэнне яго вялікім князем пасля смерці Альгерда выклікала незадавальненне яго зводнага брата - Андрэя, які княжыў у Полацку. У 1381 г. супраць Ягайлы выступіў Кейстут і прымусіў яго адрачыся ад трона. Толькі на наступны год Ягайлу з дапамогай крыжакоў удалося аднавіць уладу. Яг. асцярагауся саперництва Кейст. и Андр. за вяликакн. уладу, бо Ягайлу як вялiкага князя не прызнау. Яг. запрасиу Кейстута разам з яго сынам Витаутам ў Крэўскі замак. Тут К. быў задушаны, Вітаўту удалося уцячы. У выніку дынастычная барацьба ўскладніла праблему цэнтралізацыі дзяржаўнай улады. У той самы час кандыдатура Ягайлы стала сур'ёзна разглядацца ў якасці прэтэндэнта на польскі трон. У 1382 г. пасля смерці караля яго спадкаемцам заставалася непоунагад. дачка Ядзвига. Яг. имкнууся замацаваць сваю великакняж. ул. у ВКЛ и различвау на падтрымку Польскага кар. Так сама, знеш. небяс. з боку крыжакоу рабила неабх. зближэнне ВКЛ и Польшчы. 14 жнiўня 1385 г. было закл. Крэускае пагадненне. Адной з умоу стала каб Яг.(36 лет) ажаниуся з Ядвигай(13 лет).Яшчэ павинен прыняць каталицкую веру и ахрысциць у катал. Литву. И дагавор абавязваў вялікага князя «назаўсёды далучыць свае Лiтоўскiя i Рускiя землi да каралеўства Польскага». Крэўская ўнiя была зацверджана ў 1386 г. пасля каталіцкага хры-шчэння Ягайлы, яго шлюбу з Ядзвiгай i урачыстай каранацыi у Кракаве. Ён набываў імя Ўладзіслаў. Ён выдау прывилей-грам., якая надавала дадатк. правы и вольн. феад. катал. веравызн. и не распаусюджвалася на правасл. феад.

Княжанне Вит. звязана з имкненнем захаваць дзярж. самаст. Вкл. Барацьба супраць акаталичвання. У выніку 4 жніўня 1392 г. у Востраве, што непадалёк ад Лiды, паміж варагаваўшымі бакамі было падпiсана пагадненне. ВКЛ было гарантавана адасобленае дзяржаўнае існаванне, але ў саюзе з Польшчай і пад верхаўладдзем польскага караля. Ягайла прызнаў Вітаўта вялікім князем літоўскім (1392 – 1430). Витаут спрабавау разарв. васальныя адн. з Яг. Адстаяўшы незалежнасць ВКЛ, Вітаўт разам з тым вымушаны быў згадзіцца на пашырэнне каталіцкага ўплыву. У 1413 г. Вітаўт і Ягайла падпісалі Гарадзельскую унію, якая, з аднаго боку, юрыдычна аформіла палітычную самастойнасць ВКЛ (але найвышэйшым князем літоўскім па-ранейшаму заставаўся польскі кароль Ягайла), а з другога, пашырыла правы каталіцкай шляхты. У Вкл уводзиуся администрацыйны падзел- дзяленне тэр. дзярж. на частки. Так Гарадзельскі прывілей яшчэ больш паглыбіў раскол у грамадстве, што вылілася пасля смерці Вітаўта ў грамадзянскую вайну 1432 – 1436 гг. У ходзе яе адбыуся распад на дзве дзяржавы: Вялікае княства Літоўскае на чале з Жыгімонтам Кейстутавічам і Вялікае княства Рускае на чале са Свідрыгайлам Альгердавічам.

Абранне новым кіраўніком дзяржавы 13-гадовага Казіміра Ягелончыка (1440-1492) здавалася кампрамісным варыянтам, тым больш, што праз 4 гады яму была прапанавана і польская карона. Палітычнай стабілізацыі паспрыяў прывiлей, выдадзены Казiмiрам у 1447 г., паводле якога князi, паны i баяры ўсяго ВКЛ, незалежна ад веравызнання, набывалі асабiстую недатыкальнасць, мелі права самастойна судзіць сялян і не выконвалі павiннасцей на карысць дзяржавы.

Такім чынам, ураўнанне ўсёй шляхты ў палітычных правах і іх значнае пашырэнне прадухіляла міжусобныя войны і спрыяла цэнтралізацыі дзяржаўнага кіравання.