7. Звычаёвае права, закон і суд

Сведчанні звычаёвага права. У старажытных грамадствах існавалі спо-сабы паводзін, якія былі звыклымі для іх членаў. Сукупнасць няпісаных правіл паводзін (звычаяў), якія склаліся ў грамадстве ў выніку іх выкарыс-тання на працягу доўгага часу і санкцыяніраваных дзяржавай, называецца звычаёвым правам. Найбольш характэрна звычаёвае права для раннесярэд-нявечнага грамадства.

Паводле паведамлення "Аповесці аб мінулых часах", асобныя этнічныя аб'яднанні ўсходніх славян "мелі бо звычаі свае, і законы бацькоў сваіх і па-данні, кожны — свой нораў... Гэтага ж звычаю трымаліся крывічы і іншыя паганыя, што не ведаюць закону Божага, а самі сабе ўстанаўляюць закон"¹.

Даследчыкі адзначаюць тры характэрныя рысы звычаёвага права. Пер­шая асаблівасць — тэта яго партыкулярызм (раз'яднанасць). У кожнай мяс-цовасці, старажытным княстве дзейнічала сваё мясцовае звычаёвае права. Другая рыса — традыцыяналізм, нязменнасць норм звычаёвага права, іх кансерватызм. Трэцяя рыса — дуалізм (дваістасць) гэтага права, які зыхо-дзіў з фармальнай роўнасці свабодных людзей пры існаванні поўнага бяс-праўя рабоў: халопаў, чэлядзі нявольнай².

Звычаёвае права папярэднічае закону. Звычай не мае санкцыі, зацвяр-джэння яго якой-небудзь заканадаўчай уладай. Звычаёвае права, як і ўсяля-кае права, змяняецца і развіваецца, але адносна звычаю ў адрозненне ад закона нельга назваць асобу ці асоб, ад якіх дадзены звычай пайшоў.

____________________

¹ Дакументы і матэрыялы па гісторыі Беларусі ў сярэднія вякі (VI—XV стст.). Мн., 1998. С 13.

² ЮхоЯЛ. Кароткі нарыс гісторыі дзяржавы і права Беларусі. Мн., 1992. С. 137,138.

268

Найбольш старыя пісьмовыя помнікі ўсходніх славян захавалі некато-рыя нормы звычаёвага права, якія ўзыходзяць яшчэ да родаплемяннога ла­ду. Яркае адлюстраванне яны знайшлі ў так званай кароткай рэдакцыі Рус-кай Праўды. Першы артыкул гэтай рэдакцыі гаворыць аб наяўнасці ў славян інстытута кроўнай пометы: "Калі чалавек заб'е чалавека, то помсціць брат за (забойства) брата, сын за бацьку ці дваюрадны брат, ці пляменнік з боку сяс-тры".

Захаваліся іншыя сведчанні славянскага звычаёвага права, якія ўзыхо-дзяць да глыбокай старажытнасці. Тэта прымяненне ў судовым працэсе та-кіх відаў "доказаў", як выпрабаванне вадой і распаленым жалезам (ардаліі), судовыя паядынкі і інш.

Нормамі няпісанага звычаёвага права доўгі час рэгуляваліся ўнутрыся-мейныя адносіны ў сялянскім побыце. Звычай вызначаў няпісаныя правілы паводзін і маралі, адносін да працы, зямлі, прыроды, маёмасці. Асновай ся­мейных узаемаадносін разам з кроўнароднаснымі і шлюбнымі сувязямі бы­ло права на спадчыну, якое рэгламентавалася звычаёвым сямейным правам. У кампетэнцыю сямейнага права ўваходзілі справы, якія датычылі сямей-на-бытавых адносін, апекі старых і недарослых, заключэння шлюбу, усы-наўлення і прыняцця ў сям'ю чужакоў, атрымання ў спадчыну і падзелу ся-мейнай маёмасці, становішча жанчыны, выхавання дзяцей, правоў і абавяз-каў членаў сям'і і інш.¹

Паводле звычаю, сям'ю (як вялікую, так і малую) узначальваў самы ста­ры, аде яшчэ здольны да спраў і працы мужчына — бацька. У выніку смерці бацькі ўсе правы сям'і перакладаліся на яго жонку — маці ці на дарослага старэйшага сына.

Згодна старажытнаславянскім звычаям, абшчына мела правы абароны свайго члена. Менавіта гэта вяло да права абшчыны суда над ім. У беларус-кіх землях найбольш старажытным быў суд "послухаў" (ведаючых людзей). Са з'яўленнем княжацкай улады абшчына захоўвала права суда над сваімі членамі ў тым выпадку, калі яна для гэтага плаціла князю гадавую віру².

Рэшткі старажытных форм народнага суда, што ўзыходзілі да язычніц-кіх часоў, захоўваліся ў элементах звычаёвага народнага права, якое выка-рыстоўвалася ў так званых копных сходах беларускага еялянства эпохі ся-рэднявечча, у практыцы "коп" ці копных сходаў выкарыстоўваліся нормы звычаёвага права, ці, як тады пісалі, "звыкласці старадаўняй", "звычаю" і інш.³

Звычаёвае права рэгулявала дзяржаўныя павіннасці насельніцтва. Так, павіннасць па абароне сваёй зямлі абавязаны былі выконваць усе мужчыны, здольныя насіць зброю. Наогул старажытнае звычаёвае права было вельмі разгалінаваным і рэгламентавала ўсе бакі чалавечых адносін: ад сямейных спраў да пагранічных спрэчак.

У кожным усходнеславянскім княстве-дзяржаве дзейнічала сваё мясцо-вае звычаёвае права. У старажытных помніках пісанага права асноўны змест складалі нормы, узятыя са звычаёвага права, а спачатку пісанае права толькі дапаўняла яго.

Пісьмовае права XI—XII стст. Славяне свае старажытныя законы назы­вал! "праўдамі". На працягу XI ст. ствараўся першы варыянт пісьмовага ўсходнеславянскага права, які вядомы пад назвай "Руская Праўда". Яна

_________________

¹ Владимирский-Буданов М.Ф. Очерки по истории литовско-русского права. Киев, 1980. С. 50-56.

² Голубовский П.В. История Смоленской земли до начала XV столетия. Киев, 1895. С. 207-210.

³ Труды IX Археологического съезда в Вильно в 1893 г. М., 1895. С. 242—260.

269

складалася на аснове старажытных славянскіх звычаяў, якія існавалі ўжо шмат стагоддзяў. У яе-ўключаліся і новыя юрыдычныя нормы. Запіс юры-дычных норм павінен оыў пачацца перш за ўсё ці ва ўмовах знешніх зносін, дзе "праўда" мясцовая сутыкалася з законам іншых краін, ці ў княжацкай гаспадарцы са зборшчыкамі штрафаў і даніны, якія ўвесь час ездзілі па ўсіх валасцях падуладных плямён і там судзілі і каралі ад імя свайго князя павод-ле яго законаў.

Цікавая звестка пра полацкага князя Усяслава змешчана ў "Слове пра паход Ігаравы". Вядомы гісторык М. Ціхаміраў прапанаваў інтэрпрэціра-ваць выраз "Усяслаў-князь людзям чыніў суды, радзіў князям гарады", што тут змешчаны, як сведчанне пра нейкія судовыя новаўвядзенні, якія здзяй-сняў Усяслаў, калі знаходзіўся на велікакняжацкім стале ў Кіеве. Князь абя-цаў непасрэдна кіраваць судаводствам, не аддаючы яго ў рукі сваіх цівуноў. Пры Усяславе гараджане маглі атрымаць гандлёвыя ільготы і вызваленне ад жорсткай княжацкай апекі¹. У тыя гады ствараўся помнік сярэднявечнага права Кароткая Праўда. Нормы гэтага дакумента з'явіліся ў выніку заканат-ворчай дзейнасці княжацкай улады. Узнікненне гэтага помніка звязана з паўстаннямі смердаў і гараджан 1068—1071 гг. Не выключаны ўскосны ўдзел полацкага князя Усяслава ў складанні такога дакумента.

Руская Праўда як усялякі зборнік законаў звяртае ўвагу на крыміналь-ныя справы (забойствы і крадзеж). У ей гаворыцца аб шмат чым іншым: як падзяляць спадчыну, як адшукваць злодзеяў па іх слядах, колькі трэба пла-ціць працэнтаў за ўзятыя ў доўг грошы і г.д.²

Уяўленне аб помніках права, якія дзейнічалі ў беларускіх землях у XII ст., можна атрымаць з устаўных грамат смаленскага князя Расціслава. Гэтыя граматы (1136—1150) паказваюць далейшае развіццё норм старабеларуска-га права ў параўнанні з Рускай Праўдай. Граматы князя Расціслава Мсціс-лававіча і епіскапа Мануіла вызначаюць прававое становішча Смаленскай епархіі (епіскапіі). Граматы таксама ўтрымлівалі важныя даныя аб плаця-жах, якія браліся княжацкай казной з насельніцтва³. Трэба нагадаць, што да Смаленскага княства тады належала ўсходняя частка сучаснай Магілёўскай вобласці з гарадамі'Мсціславам, Крычавам, Слаўгарадам.

"Праўда" (дагавор) 1229 г. і пытанне судаводства. Каштоўным помні-кам беларускага сярэднявечнага права з'яўляецца "Праўда" (дагавор) 1229 г. беларускіх гарадоў з Рыгай і Гоцкім берагам. У літаратуры ён вядомы пад назвай "Смаленская гандлёвая праўда". Тэты дагавор у нейкай ступені быў заснаваны на Рускай Праўдзе і асабліва на дагаворах Полацка з Рыгай 1210, 1212гг.

Тэкст Смаленскай гандлёвай праўды 1229 г. утрымлівае паміж іншым нормы беларускага права, якія дзейнічалі ў Смаленску, Полацку, Віцебску ў пачатку XIII ст. Ён налічваў 37 артыкулаў. У апошнім артыкуле гаворыцца: "Та же правда буде Русину (в Ризе) и Немчию по Смоленьской волости и по Полотьскои и по Витебьскои"⁴.

У "Праўдзе" ўстанаўліваецца штраф за забойства свабоднага чалавека і халопа (раба), прычым штраф за забойства халопа ў 10 разоў менш (1 грыўня срэбра).

Сацыяльны артыкул (№ 3) устанаўляе двайны штраф на забойства і зня-вечанне пасла ці іншых прадстаўнікоў пасольства. Ахова недатыкальнасці

_________________

¹ Тихомиров МЛ. Древняя Русь. М., 1975. С. 109,110.

² Юшков СВ. История государства и права СССР. М., 1962. Ч. 1. С. 123,124.

³ Щапов Я.Н. Княжеские уставы и церковь в Древней Руси XI—XIV вв. М., 1972. С. 136-150.

⁴ Смоленские грамоты XIII—XIV веков. М., 1963.

270

членаў пасольства сведчыць аб значным узроўні развіцця міжнародных ад-носін і дыпламатычнай практыкі беларускіх сярэднявечных княстваў.

"Праўда" 1229 г. забараняла незаконнае затрыманне (арышт) "русінамі" "немчынаў" і наадварот. Асобным артикулам прадугледжвалася гарантыя дапамогі таму, хто пацярпеў бедства на вадзе.

Забаранялася прымяненне "ардалій" пры допыце і "паядынку" ў выпал­ку спрэчак, якія маглі ўзнікнуць паміж прадстаўнікамі дагаворных бакоў. Дагавор санкцыяніраваў расправу русінаў і нямецкіх купцоў з "тацямі", якія захоплены на месцы злачынства. Гэтым самым падкрэслівалася ахова пра-воў уласнасці.

У артыкуле 7 гаворыцца аб адказнасці гаспадара за даўгі халопа і аб ма-ёмасці халопа ("задшца", "останок"). Прызнанне за рабамі права ўласнасці на маёмасць сведчыць аб новым поглядзе на рабства, якое змякчалася, а за-тым паступова знікала. Змякчэнне рабства бачна таксама на прыкладзе ар-тыкула 12. Паводле яго, за згвалтаванне рабыні выплачваўся штраф (1 грыўня срэбра) "за сорам"¹. Значыць, рабыня мела нейкую абарону, бо на-несеная ей знявага каралася штрафам. Гэта зусім новая рыса, якая не была вядома Рускай Праўдзе.

"Праўда" 1229 г., тэкст якой утрымлівае элементы беларускай мовы², пацвярджае, што беларускае раннефеадальнае права шырока ўжывалася ў старабеларускіх землях і ў той жа час яно аказвала нейкі ўплыў на развіццё міжнароднага права гэтага часу.

Суд існаваў ужо ва ўмовах патрыярхальна-родавага ладу. Суд быў гра-мадскім. Ён ажыццяўляўся перад сходам свабодных людзей дадзенай аб-шчыны. Тады ўзнаўленне парушанага права было справай роду. Перажыт-кам гэтай з'явы доўгі час заставаўся інстытут кроўнай пометы.

Судаводства вялося сіламі саміх спрачальнікаў з удзелам абшчыны ці яе членаў, што таксама было перажыткам старажытнага самаўпраўства. Аб­шчына (верв) адказвала за злачынствы, зробленыя на яе тэрыторыі, у тых выпадках, калі яна не прымалаўдзелу ў выяўленні злачынца. Працэс "следа" быў у тым, што ісцец не звяртаўся да суда. Ён з дапамогай сваіх пасобнікаў арганізоўваў пагоню па слядах злодзея, які ўцёк.

Са з'яўленнем дзяржаўнай улады адказнасць за правапарушэнні ва ўсё большай ступені несла асоба, якая здзейсніла злачынства, а не абшчына. Суд станавіўся прэрагатывай князя і яго прадстаўнікоў. 3 судовай справы князь ці яго прадстаўнік атрымлівалі з вінаватага штрафы — "віры" за забойства і крадеж. 3 цягам часу судовае разбірацельства ператварылася ў амаль паўся-дзённы занятак князя.

Суд звычайна адбываўся на княжацкім двары. Але розныя заняткі, асаб-ліва паходы, прымушалі князя пакідаць сваю рэзідэнцыю, свой двор. Таму ён назначаў сабе ў дапамогу цівуна, які быў абавязаны судзіць і караць у ад-сутнасць князя, часам нават і пры ім.

Ісцец і адказчык уступалі ў спрэчкі перад суддзёй. У выпадках зусім зра-зумелых спраў не патрабавалася якіх-небудзь новых доказаў, акрамя тых, якія прадстаўлены ісцом. Калі справа была няяснай ці заблытанай, даводзі-лася шукаць новыя доказы.

Здаралася, што доказы віны, якія прымяняліся ў судах усходніх славян у X—XII стст., зводзіліся да так званага "суда божага". У яго аснове бы­ло тыповае сярэднявечнае ўяўленне, што бажаство як вярхоўны суддзя апраўдвае правых і карае вінаватых. Таму практыкаваліся прысяганне (клятва), ардаліі, судовыя паядынкі. Паўсюдна ардаліі былі двух відаў:

_________________

¹ Памятники права феодально-раздробленной Руси XII—XV вв. М., 1953. С. 62.

² Шакун Л.М. Псторыя беларускай літаратурнай мовы. Мн., 1963. С. 105.

271

выпрабаванне жалезам (агнём) і выпрабаванне вадой. Даказваю-чы сваю правату, чалавек паві-нен быў узяць у рукі кавалак рас-паленага жалеза. Па прыкметах апёка суддзі вызначалі правату ці вінаватасць абвінавачваемага. Выпрабаванне вадой зводзілася да своеасаблівага "спаборніцтва ў плаванні". Зразумела, той, хто ўтапіўся, справу прайграваў.

Судовы паядынак, ці "поле", уяўляў сабой вырашэнне спрэч-най справы перамогай ці пара-жэннем аднаго са спрачальнікаў, якія выступаюць у адзінаборства са зброяй у руках. Сэнс паядын-ку: бажаство не дапусціць пера-могі вінаватага.

У Рускай Праўдзе паядынак "поле" невядомы. Упершыню ва ўсходнеславянскай крыніцы ён названы ў Смаленскай гандлёвай праўдзе 1229 г., дзе гаво-рыцца аб яго забароне ("Русину не звати Латина на поле бится у Руской земли; а Л атинину не звати Русина на поле бится у Ризе и на Готском березе")¹.

Пры разглядзе грамадзянскіх і крымінальных спраў даказаць сваю праўду звычайна спрабаваў кожны бок. Аднак галоўную ролю ў доказах мелі паказанні сведкаў, прысяга (цалаванне крыжа), "боскі суд" — ардаліі².

Апошнім, заключным момантам судовага разбірацельства было выня-сенне прыгавору. Але мала вынесці прыгавор — яго трэба было выканаць. У некаторых выпадках судовы прыгавор выконваўся асобамі, якія выйгралі справу: спрэчную рэч яе ўласнік сам адбіраў'у вінаватага, помету здзяйсняў сам ісцец і т.д. У іншых выпадках пастановы суда прыводзіліся ў выкананне прадстаўнікамі ўлады: отракамі, дзецкімі і інш.

У Іпацьеўскім летапісе пад 1160 г. (фактычна 1159 г.) змешчана звестка аб існаванні ў Менску такіх відаў зняволення, як "паруб" (турма), — пабудо-ва тыпу склепа і "жалезы" (жалезныя ланцугі). У дадзеным выпадку яны бы-лі ўжыты для прадстаўнікоў княжацкага роду. У Віцебску княжацкі дзецкі нямецкага купца "за шию оковал, и руки и ногы"³.

Такім чынам, Руская Праўда дае магчымасць назіраць развіццё пачат-каў судаводства ў славян на тэрыторыі Усходняй Еўропы. Смаленская гандлёвая праўда 1229 г., адзін з нямногіх дакументаў, які дайшоў да нас, дае ўяўленне аб беларускім крымінальным, грамадзянскім і судовым пра­ве ў перыяд раздробленасці, калі існаваў шэраг самастойных беларускіх княстваў.

Права і суд, якія існавалі ў раннім сярэднявеччы на старабеларускіх зем­лях, сталі асновай заканадаўчых працэсаў, што потым адбываліся ў Вялікім княстве Літоўскім у перыяд познягд сярэднявечча.

__________________

¹ Памятники права феодально-раздробленной Руси XII—XV вв. С. 61.

²Вішнеўскі А.Ф., СаракавікІЛ. Псторыя дзяржавы і права Беларусі. Мн., 1997. СИ.

³ Белоруссия в эпоху феодализма. Мн., 1959. Т. 1. С. 77.

272